Երազիկ Գրիգորյանը մասնագիտությամբ բանասեր է: 90-ականներին խմբագրել է Հայաստանի Հանրապետության առաջին անկախ թերթը՝ «Անկախությունը»: Օրեցօր բազմապատկվող տպագրական տիրաժի ու նորացվող համակարգչային տեխնոլոգիայի կիրառման շնորհիվ աճեց թերթի հեղինակությունը: Այլ թերթերում նույնպես լրագրողական աշխատանք կատարելուց հետո Երազիկ Գրիգորյանը կտրուկ շրջադարձ է կատարել դեպի... ՄԱՆՈՒԿՆԵՐԻ անհավանական ու զարմանահրաշ աշխարհը: 
Այժմ Երազիկ Գրիգորյանն աշխատում է Լեզվի կոմիտեում: Նաև «Շողակաթ» հեռուստաընկերության մանկական հաղորդումների սցենարիստն է («Հին ու նոր հեքիաթներ», «Ինչն ինչոց է ըստ Պիստակի» հաղորդաշարեր): Նա մանուկների սիրելի «Գնա ապրիր հեքիաթում» ժողովածուի հեղինակն է: Երազիկ Գրիգորյանի երկրորդ՝ «Ձերդ գերազանցություն վատ կախարդ պառավ» գիրքը, Հայ գրքի կենտրոնի և «Օրանժ» ընկերության կազմակերպած գրական մրցույթում հաղթել է «Լավագույն հեքիաթ» և «Ժողովրդական ընտրություն» անվանակարգերում: Մանկապատանեկան գրքի միջազգային կոմիտեն (IBBY) նույնպես բարձր է գնահատել այդ ժողովածուն: Այն լավագույն մանկական ստեղծագործություններին տրվող պատվո կոչման է արժանացել, պահվում է Մյունխենի Միջազգային պատանեկան գրադարանում, Բազելում, թարգմանաբար տարածվում աշխարհի մի քանի երկրներում: 
«7 գույն» մանկապատանեկան պատմվածքների ժողովածուում տեղ գտած «Դինոզավրի համաստեղություն» պատմվածքը հեղինակին հուշեց ստեղծել «Չտեսնված դինոզավրը» հեքիաթների ժողովածուն, որը նույնպես շատ սիրվեց ընթերցողի կողմից: 
Երազիկ Գրիգորյանի հավատամքը մանուկներին ուրախություն պարգևելն է, նրանց հետ ազնվորեն հաղորդակցվելն ու բարություն սերմանելը: Անվանի մանկագիրն անկեղծ է երեխաների հետ, սիրում և սիրվում է նրանց կողմից: Այսօր «Նիդերլանդական օրագրին» բախտ է վիճակվել առաջին անգամ իր ընթերցողներին ներկայացնել Երազիկ Գրիգորյանի երկու նոր հեքիաթները: Անպայման այն կարդացե՛ք ձեր փոքրիկների համար: Բարության այս երկու կաթիլը հաստատ դուր կգա ձեր փոքրիկներին, նրանց դրական լիցքեր կտա, և ամենակարևորը՝ կձևավորելով գեղագիտական ճաշակ: 
Հետևե՛ք նաև «Նիդերլանդական օրագրի»  մյուս էջերին՝ Երազիկ Գրիգորյանի  հեքիաթները կարդալու համար:

_____________________________________________________

ՕԴԱՊԱՐՈՒԿՆ ՈՒ ԿԱՉԱՂԱԿԸ 

ՉԱՐԱՃՃԻ ԳՆԱՑՔԸ

ՄԿՐԱՏԸ

Նկար՝ Նառա Մուրադյանի

 

Կար-չկար, սուր ու փայլուն ոտքերով, մեծ ու կլոր աչքերով մի ժիր մկրատ կար: Առավոտից երեկո վարսավիրի ձեռքի տակ աշխատում էր մկրատը, իսկ երեկոյից մինչև առավոտ հանգստանում էր վարսավիրի դարակում:  

Դե, չէր կարելի ասել, թե մկրատի կյանքը լավ էր դասավորվել: Վարսավիրը նրան անընդհատ նույն բանն էր անել տալիս. ամբողջ օրը չը'խկ, հա, չը'խկ, չը'խկ, հա, չը'խկ` մազ էր կտրում մկրատը: Դեռ շնորհակալությունն էլ ոչ թե իրեն էին հայտնում, այլ վարսավիրին:     

Մի օր էլ վարպետը, մտքերով ընկած, մոռանում է մկրատը դարակը դնել, թողնում է սեղանի վրա, փակում է վարսավիրանոցի դուռն ու գնում: Մկրատի համար տարբերություն չկար, թե որտեղ կքնի: Բայց երբ առավոտյան արթնանում է ու տեսնում է, որ իր մութ դարակում չէ, մտքով մի բան է անցնում. որոշում է մինչև վարպետի աշխատանքի գալը վարսավիրանոցից փախչել: Ի՞նչ կա որ: Զույգ աչքեր ունի, սուր ոտքեր ունի, այնքան գլուխ է տեսել, որ մի քիչ էլ խելք ունի: Մնում էր միայն, որ ոտքերն արագ շարժի, քանի դեռ վարսավիրը չի եկել ու չը'խկ, հա, չը'խկ` էլի նույն բանը, չը'խկ, հա, չը'խկ` դարձյալ նույն բանը:   

Ու մեր ժիր մկրատը իր փայլուն ոտիկները շարժելով սեղանից իջնում է ցած, իջնում, մոտենում է վարսավիրանոցի դռանը: Դուռը փակ էր: Բայց դե մկրատը հնար գտնել գիտեր: Պառկում է գետնին ու ոտիկները շարժելով կամաց-կամաց, կամաց-կամաց դուրս է գալիս դռան տակից: Դուրս է գալիս ու` այ քեզ հրաշք. ի~նչ լավ բան է ազատությունը: Պառկած տեղից վեր է կենում, կանգնում է մկրատը ու քանի որ կտրելու գործը լավ գիտեր, գնում է` ուր աչքը կտրի:   

Փողոցն անցնում է մկրատը, իր մեծ ու կլոր աչերով նայում, մի երկար ճանապարհ է  տեսնում: Ոտքերը` աջ, ձախ, աջ, ձախ` սկսում է քայլել չխկչխկանը: Բայց մկրատի ոտքերը` կարճ, ճանապարհը` երկար: Ո՞նց պիտի անցներ: Տխրում է մկրատը, բայց դե հո ինքն իր հույսը չէ՞ր կտրի: Ու մկրատն էլի հնար է գտնում: Խոր շունչ է քաշում մեր կտրելու վարպետը ու` չը'խկ, չը'խկ, արագ-արագ կտրում-անցնում է երկար ճանապարհը: 

Չը'խկ, չը'խկ` գնում է մկրատը մի նեղ փողոցով ու տեսնում է` մի փոքրիկ շնիկ պատի տակ նստած վնգստում է ու թաթը լիզում: Մկրատը խղճում է շնիկին ու, չը'խկ, չը'խկ, կտրում է նրա թաթի ցավը: Հետո էլ մի պստիկ չը'խկ, ու կտրվում է շնիկի վնգստոցը: Ուրախանում է մկրատը ու ոտիկները փայլեցնելով շարունակում է իր ճանապարհը:      

Ա'ջ, ձա'խ, ա'ջ, ձա'խ` գնում, գնում է մկրատը, գնում-հասնում է առվին: Առվի ջուրը վարարել էր, ու մկրատը վախենում է մյուս ափն անցնել: Բայց դե մեր մկրատը, որ իսկական կտրելու վարպետ էր, մի երկու չը'խկ է անում ու կտրում է առվի ջուրը: Առվի ջուրը կտրում, ցամաք հունով անցնում է, գնում:    

  Գնում է մկրատը, հասնում է դաշտին: Դաշտում բարձր խոտ էր աճել: Հողի մազերը շատ էին երկարել: Մկրատն իր վարսավիրանոցն է հիշում ու սկսում է հավասար, սիրուն կտրել խոտը: Չը'խկ, չը'խկ, կտրում է ու իր համար ճանապարհ բացում, ճանապարհը բացում ու դաշտի միջով գնում է, անցնում:   

Գնում է մկրատը, չը'խկ, չը'խկ, գնում-գնում, իր մեծ ու կլոր աչքերով նայում է ու մի տուն է տեսնում: Մկրատը մոտենում է, ուզում է ներս մտնել: Տան դուռը փակ էր: Բայց դե մեր մկրատն արդեն դռան տակից անցնելու վարպետ էր: Պառկում է մկրատը գետնին ու ոտիկները շարժելով կամաց-կամաց, կամաց-կամաց ներս է մտնում դռան տակից: Տես, է~. տունը ամենևին նման չէր վարսավիրանոցին: Մկրատը դրսում մի քիչ սառել էր, իսկ տանը տաք վառարան էր վառվում: Վառարանի մոտ տատիկը նստած` թոռների համար գուլպա էր գործում ու հեքիաթ պատմում: Մկրատը շատ կամաց, չը~խկ…, չը~խկ…, մոտենում է նրանց: Հետո խելոք նստում է թոռների կողքին ու լսում է տատի հեքիաթը: Տատի հեքիաթը մկրատին շատ է դուր գալիս: Լսում է, լսում, բայց ախր մեր մկրատը շատ ժիր էր: Տեղը տիտիկ չէր տա: Անընդհատ պիտի չխկչխկար ու մի բան կտրեր: 

Պատմում է տատիկը հեքիաթը, պատմում, հասնում է ամենահետաքրքիր տեղին, բայց մեկ էլ հենց այդ պահին… հենց այդ պահին մկրատը, չը'խկ, կտրում է տատի մտքի թելը ու տատի հեքիաթը կիսատ է մնում: Տատի հեքիաթը կիսատ է մնում, իսկ մեր հեքիաթն, ահա, ավարտվում է:   

Երկնքից երեք խնձոր է ընկնում: Տատը խնձորները թոռներին է բաժանում, իսկ մկրատը… մկրատն էլ իրեն է պահում:  

 

 

ԵՐԵՔ ՓՈՔՐ ՔԱՅԼ, ԵՐԿՈՒ ՄԵԾ ՔԱՅԼ

 

Նկար՝ Մայա Պետրոսյանի

 

Դիպլոդո անունով դինոզավրը բացատում պարի էր գնում: Դինոզավրենց պարի դասատուն երկու ոտքից կաղ էր: Նրա սաներից միայն Դիպլոդոն էր պարի շարժումնեը ճիշտ անում: Մյուսները նույնությամբ կրկնում էին դասատուի ցույց տված ձևով: 

-Երե՛ք, չո՛րս, գնացի՜նք…,-ամեն պարապմունքին դասատուն իր սաներին տասներկու անգամ կրկնել էր տալիս պարը:- Երեք փոքր քայլ, երկու մեծ քայլ, առջևի թաթերը բարձրացնում ենք գլխից վերև, ծա՛փ, տեղում կիսապտույտ… ապրե՜ք… թաթերն իջեցնում ենք, երեք փոքր քայլ, երկու մեծ քայլ: Վե՛րջ: Նորից ենք սկսում: Մարմինը ձիգ, քայլերը գեղեցիկ: Երե՛ք, չո՛րս, գնացի՜նք…   

Ամեն անգամ «մարմինը ձիգ, քայլը գեղեցիկ» հրահանգի ժամանակ Դիպլոդոն սպասում էր, որ պարի դասատուն իրեն օրինակ կբերի, մյուսներն էլ կնայեն ու իրենց քայլերը ճիշտ կանեն: Բայց դասատուն այդ մասին ոչինչ չէր ասում: Իսկ պարապմունքից հետո նա միշտ ասում էր դինոզավրին. 

-Դու շատ պիտի աշխատես, Դիպլոդո: Բնությունից օժտված լինելը քիչ է:   

-Բնությունի՞ց,-հարցնում էր Դիպլոդոն: Նա ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե իրենց պարի բացատը, բացատը բոլորած ծառերը, ներքևում հոսող գետն ու բլրաձորակային անհարթություններն ինչ կապ ունեն իր պարելու հետ: Բայց ամեն անգամ դինոզավրի հարցին պատասխանելու փոխարեն պարի դասատուն կիսագաղտնի շշնջում էր.

-Պոչդ որ չլիներ, է՜, աշխարհում քեզ նման պարող չէր լինի:

Ասում էր դինոզավրենց պարի դասատուն ու գնում էր երկու ոտքից կաղալու:

-Պո՞չս,- հարցնում էր դինոզավրը` արդեն գնացած պարի դասատուին:   

Իհարկե, չի կարելի ասել, թե դինոզավր Դիպլոդոյի պոչը պարելիս չէր խանգարում: Բայց դա ի՞նչ պատճառ էր, որ Դիպլոդոյի պոչը չլիներ: Պոչով, թե անպոչ` աշխարհում Դիպլոդոյի նման պարող չկար, որովհետև մյուս բոլոր պարողները նույնությամբ կրկնում էին դասատուի շարժումները:   

Պարապմունքից հետո Դիպլոդոն իր պարի դասատուի ասածն էր անում` շատ էր աշխատում: Կրկնում ու կրկնում էր պարային շարժումները: Տասներկու անգամ: Հետո էլի տասներկու անգամ: Չէ՞ որ շուտով իրենց պարի խումբը համերգ էր տալու: Ովքեր ասես, որ չէին գալու: Պարի դասատուն այդ համերգի մասին ասում էր «շատ պատասխանատու համերգ»:  

Մի քանի պարապմունք անց կենդանիներն ամեն տեղից հավաքվել էին բացատում` պարի խմբին դիտելու: Օձը, դեռ համերգը չսկսած` ֆշշացնում էր, կոկորդիլոսը, դեռ համերգը չսկսած` հուզվել, լաց էր լինում: Կրիան էլ, դեռ համերգը չսկսած` բոլորին ասում էր. «Դե, վերջապես մի տեղ գտեք, նստեք: Բան չի երևում»: 

Իսկ պարի խումբը լարված-կանգնած էր պարի բացատի եզրով շուրջպար բռնած մեծ-մեծ ծառերի հետևում: Դասատուն երկու ոտքից կաղալով վազվզում էր ու խորհուրդներ տալիս իր սաներին.

-Մարմինը ձիգ, քայլերը գեղեցիկ: Երե՛ք, չո՛րս, գնացի՜ք…

 Եվ ահա խումբը պարային շարժումներ անելով մտավ բացատ: Դիպլոդոն իր անտեղի կաղացող ընկերների համար շատ էր անհանգստանում, բայց հույս ուներ, որ հավաքվածներն առանձնապես չեն նկատի: Ու կարծես այդպես էլ եղավ: Ամեն ինչ շատ լավ էր ընթանում: Դասատուն մի մեծ թփի հետևից կիսաձայն հուշում, հրահանգներ էր տալիս. 

-Երեք փոքր քա՛յլ, երկու մեծ քա՛յլ, առջևի թաթերը բարձրացնում ենք գլխից վերև, ծա՛փ… տեղում կիսապտո՛ւյտ… 

Ու կիսապտույտ տված պարի խումբը մեջքով դեպի հանդիսատեսը շրջված` շարունակում էր պարել ու շարժել` ով պոչ ուներ` պոչը, ով պոչ չուներ` պոչի տեղը: 

Մեկ էլ մի ահավոր աղմուկ բարձրացավ: Դիպլոդոն կեսից հասկացավ, որ նստածները ոչ թե հիացած բղավում, այլ ծիծաղից մեռնում են: Ինչ ուզում ես ասա, երկու ոտքից կաղալով կիսապտույտ անելն, իրոք, շատ ծիծաղելի է: Խումբը մի անգամ էլ տեղում կիսապտույտ արեց, դեմքով շրջվեց դեպի հանդիսատեսը, ու Դիպլոդոն նայեց քահ-քահ ծիծաղողներին: Բայց նրանք կարծես ինչ-որ պոչի վրա էին ծիծաղում… Դա ինչ-որ պոչ չէր: Դիպլոդոյի պոչն էր: Որը գուցե պարելիս մի քիչ խանգարում էր, բայց Դիպլոդոյի՛ն էր խանգարում:  

Խումբը շարունակում էր երկու ոտքից կաղալով պարել: Բայց Դիպլոդոյի` հետևում մնացած պոչը հանդիսատեսին հանգիստ չէր տալիս: Ծիծաղում ու ծիծաղում էին: Ահա և քեզ` շատ պատասխանատու համերգ: Դիպլոդոն թողեց պարելը, շրջվեց, նայեց իր պոչին, նայեց պարողներին, նայեց ծիծաղողներին, ինչ-որ անհասկանալի բաներ քրթմնջաց, պոչը քաշեց ու գնաց: Բնությունից օժտված Դիպլոդոն երեք փոքր քայլ, երկու մեծ քայլ անելով գնաց բլուրների կողմը: Դա բոլո՛րը տեսան: Բայց դինոզավր Դիպլոդոյին էլ երբեք ոչ ոք չտեսավ:    

Եր-բե՛ք: 

 

 

Գրիգոր Արամի Գուրզադյան: Ծնվ. 1922թ. հոկտեմբերի 15-ին Բաղդադ  քաղաքում (Իրաք) : Մահացել է  2014 թվականի փետրվարի 22-ին Երևանում: Ականավոր հայ գիտնական, ֆիզիկոս աստղագետ, գրող էսսեիստ, գեղանկարիչ, ՀՀ Գիտության Ազգային Ակադեմիայի ակադեմիկոս, ՀՀ Գրողների միության և Հայաստանի նկարիչների Միության անդամ։

Կնոջ ազատագրման ու տղամարդու կողքին սոցիալական հավասար իրավունքներով ապրելու ու գործելու խորհրդային միֆը XX դարի 90-ական թվականներին ու XXI դարի սկզբներին կազմալուծվեց ու փոխարինվեց իրական ազատագրումով։ Երևույթ, որ հայ գրականության սահմանները ընդարձակեց գոյաբանության, մարդաբանության, հոգեբանության, գրողի աշխարհատեսության, արժեհամակարգի, ոճի, գեղագիտության, պատկերային ու լեզվահամակարգերի և այլ տիրույթներում։ Այս համատեքստում՝ գրական ընթացքը էութաբանության տեսանկյունից առավել դժվար է ուսումնասիրելը, քան քաղաքականությունը կամ սոցիոլոգիան, քանի որ հայ գրականությունը ընդգրկում է առավելապես արական սեռի գրական ավանդույթը, բացառությամբ՝ XX դարավերջի (Մարո Մարգարյան, Սիլվա Կապուտիկյան (պոեզիա), Անահիտ Սահինյան, Անահիտ Սեկոյան (արձակ) ) ու XXI դարասկզբի արևելահայ կին գրողների (Վիոլետ Գրիգորյան, Մարինե Պետրոսյան (պոեզիա), Սաթենիկ Մկրտչյան, Ալիս Հովհաննիսյան, Նելլի Շահնազարյան, Սուսաննա Հարությունյան, Դիանա Համբարձումյան (արձակ) ) ։ XXI դարասկզբի արևմտյան գրականագիտությունը տարբերակում է կին - սուբյեկտ ու կնոջ սուբյեկտիվություն եզրերը՝ հասկացման տիրույթում առաջինը ընկալելով իգական սկզբի (իգական Ես-ի) գործառույթի ու դրա արտահայտության իմաստության գաղափարով։ Սույնը դիտարկելի է նաև հարացույցային առաջընթացի տեսանկյունից ու ենթադրում է նույն սկզբի ռեֆլեքսային ու իրեղեն-փաստացի ճանաչումները, ֆեմինիզմի առանձնահատկությունները, որոնք կին - սուբյեկտի դոմինանտության գաղտնագրված գաղափարներն են։ Դրանց վերատեղաբաշխմամբ զբաղվում է մարդաբանությունը՝ սոցիալական գաղտնագրի փոխակերպումների ու երկխոսությունների գործընթացներում վերոնշյալ երևույթները տանելով գոյաբանության ճանապարհով։ 2003-2008 թվականների գլոբալիզացիայի տարիներին առավել տեսանելի դարձան սոցիալ-տնտեսական խնդիրների կենտրոնացման ու միավորման գործընթացները, որոնք ձևավորեցին կին գրողի վարքագծի, ծրագրերի ու քաղաքականության ընդհանուր համակարգը։ Այս համատեքստում՝ կին-սուբյեկտ ու կնոջ սուբյեկտիվություն ըմբռնումների իմաստաբանական տարբերակումը գրականության տիրույթում տեղի ունենեցավ հեղինակի (այստեղ՝ պատմողի) շնորհիվ, որը քողարկվեց ու քողարկվում է ինքն իրենով՝ Ես-ի նույնականացման միջոցով ուղղորդելով գործողությունների ամբողջական ընթացքը։ Կին - սուբյեկտը ի վիճակի է լուծելու իր առջև դրված գեղագիտական խնդիրները, կնոջ սուբյեկտիվությունը, սակայն, տարրալուծվում է մտավոր Ես-ի տիրույթում։ Սուբյեկտիվության հարցերի սոցիալ-մշակութային փոխակերպումները գրականության մեջ արմատապես տարբերվում են ֆեմինիստական թեմաներից։ Մարդաբանությունը սույն երևույթի պատմական ու սոցիալ-մշակութային փոխակերպումները դիտարկում է նախ՝ կնոջ արքետիպի պատմամշակութային դերի ու նշանակության, ապա՝ սուբյեկտիվություն երևույթի իմաստային համակարգի փոխակերպումների ու դրանց մեկնության տիրույթում։ Ու եթե XX դարի քննադատությունը իմաստավորում էր կնոջ սուբյեկտիվության հարցերը, ապա XXI դարասկզբում շեշտվում է կին-սուբյեկտը, քանզի վերջինիս սովորությունների սանդղակը (habitus) կազմում են նախաձեռնողության, կրթվածության, ինտելեկտի, սոցիալ-մշակութային դերի և այլ հատկանիշներները, որոք տոպոլոգիական բևեռում իգական կենսաէներգիան ուղղորդում են մասնավորի տիրույթ, որտեղ ինքնիրացման գաղտնագրված վեկտորը մշտապես կոնֆլիկտի մեջ է ժամանակակից կնոջ՝ մեծ աշխարհը գրավելու մղումների հետ։ Այս համատեքստում հնարավոր է անդրադանալ XXI դարասկզբի արևելահայ կին արձակագիրներին՝ Սաթենիկ Մկրտչյան, Ալիս Հովհաննիսյան, Նելլի Շահնազարյան, Սուսաննա Հարությունյան, Դիանա Համբարձումյան՝ ուղղորդվելով ժամանակակից քննադատության մեթոդաբանական երեք տիրույթներում՝ ա. պատմահամեմատական քննադատության, որը բացահայտում է կանանց արձակ երևույթը մշակութային փոխակերպումների միջոցով (եթե այդպիսիք կան) բ. գինո քննադատության, որը գրականության սոցիալ - մշակութային փորձառության մակարդակը ու դրա արտահայտությունը ժամանակակից գրականության տիրույթում գ. ծագումնաբանության, ըստ որի տեսանելի է գեղարվեստական լեզուն։ Մեթոդաբանական սույն մոտեցումները դիտարկելի են իրենց օբյեկտիվ - տրամաբանական մոտեցումներով, փոխառնչություններով ու զարգացման մակարդակով, չեն ներառում պատմափիլիսոփայական ավանդույթը, այլ երևութանում են միայն սոցիալ-մշակութային նույնականության տիրույթում։ Գրականագետները հաճախ վերոնշյալ կանանց արձակը ներառում են գրական ընթացքում՝ յուրօրինակ քաղաքականությամբ նշելով (Լևոն Խեչոյան, Գուրգեն Խանջյան, Հովհաննես Երանյան) ու նույն կերպ չնշելով (Նորայր Ադալյան, Ռուբեն Հովսեփյան, Վարուժան Այվազյան, Ռաֆայել Նահապետյան, Վահան Թամարյան) արձակագիրների կողքին (որոնք սոսկ անուններ չեն հայ գրականության տիրույթում, այլ պատկառելի գրական ժառանգություն ունեցող հեղինակներ), գրելով, թե կանանց արձակը ունի շոշափելի-ծանրակշիռ առանձնահատկություններ, թե կնոջական փորձն ու զգայական - վերաբերմունքային շերտերը ժամանակակից հայ արձակում ձևավորում են ավանդույթ, ու դա իրականություն է։ Նման մոտեցումը բացահայտում է սոսկ գրականագիտության էմպիրիկ վերլուծության մակարդակը, քանզի տվյալ արձակում բացակայում է սոցիալ-հոգեբանական պոլեմիկան, ինչը տեսանելի է հատկապես քննադատական որոշակի ռեզոնանսով, քանի որ արժեհամակարգային կողմնորոշումները կանանց արձակում ընկալելի են նախ գրական երկի առաջարկի (տենդերի) տիրույթում, ապա՝ ո՛չ համամարդկային մոտեցումների համատեքստում, ու դրանց պահպանման հարցադրումները նրանց տեքստերում նույնպես ցածր սանդղակում են։ Տիպաբանական հատկանիշների այս տեսանկյունից կանանց արձակը երևութանում է առօրեական - կենցաղային թեմաների (Նելլի Շահնազարյան, Սուսաննա Հարությունյան), ժանրի (փոքր պատմվածքի), սեթևեթանքով պատմողի (Սուսաննա Հարությունյան, Դիանա Համբարձումյան), հեղինակ - կերպար - ընթերցող միջակայքում հեղինակային տեսակետի բացակայության, ժամանակի ու տարածության անորոշության ու զգայականության էմպիրիկ տիրույթում հայտնված հեղինակային ձայնի (Ալիս Հովհաննիսյան, Սաթենիկ Մկրտչյան, Նելլի Շահնազարյան), հոգեբանական կոմիզմի հասնող իրավիճակային դրսևորումների (Սուսաննա Հարությունյան, Դիանա Համբարձումյան) ), գրի տեխնիկայի (Սուսաննա Հարությունյան, Դիանա Համբարձումյան) ։ Վերոնշյալ դիտարկումները չեն խանգարում՝ նշելու, թե Ալիս Հովհաննիսյանի, Նելլի Շահնազարյանի, Սուսաննա Հարությունյանի կերպարները աչքի են ընկնում ցածր ինտելեկտով, կենցաղայնությունը հաղթահարելու ու գեղագիտական հղումների հասնելու անկարողությամբ, բամբասանքներով ու միջակությամբ։ Դրանք շարքային ապերջանիկներ են, ովքեր ի վիճակի չեն փոխելու ավերված սոցիալ-բարոյական արժեհամակարգը, ուստի ընդունում ու վերապրում են այն որպես ճակատագրի իրական սցենար, որ գրվում ու իրացվում է քաոսի, պասիվության, անաստվածության, հոռետեսության, թուլության ու էմպիրիկ զգայությունների տիրույթներում, ուր հանդիպում են հեղինակի անարժեք մտահղացումն ու այն արժևորող քննադատը, ու ընթերցողը հստակորեն արձանագրում է դույնը։ Ալիս Հովհաննիսյանի «Ճյուղեր - տերևներ. պատառիկներ մեր փուչ կյանքից» 1 (տե՛ս Հովհաննիսյան Ա., «Ճյուղեր - տերևներ. պատառիկներ մեր փուչ կյանքից», Ե, 2009, 264 էջ) վեպում, որն իրականում պատումների (հեղինակի բառով՝ «գրառումների») հերթագայություն է, իշխող տրամադրությունը իրատեսության պատրանքն է կամ հիասթափությունը, ինչ - ինչ հավակնությունների բավարարումը, թեպետ սառը զգայականությունը գերիշխում է վեպը կազմող մեկից տասը բոլոր «գրառումներում» ։ Հեղինակը նախօրոք գիտի՝ ինչով են ավարտվելու միմյանց հաջորդող բոլոր պատումները, որոնցում իշխում է կենսական դատարկ էներգիայով պարուրված դատարկ հեգնանքն ու հոռետեսությունը, որն ըմբռնելի է նույնիսկ խորագրից՝ «Ճյուղեր - տերևներ. պատառիկներ մեր փուչ կյանքից» ։ Ուստի մելամաղձով լի անկենդան, հաճախ՝ ծեծված բառապաշարն ու պատմելաոճը անընդմեջ վերածվում է վարժապետական շատախոսության կամ շաղակրատության՝ հոգնեցնելով ընթերցողին՝ «Սա ի՞նչ էր, ոտքիս դիպավ։ Մի հսկա, նախնադարյան ձայնարկիչ, որին հսկում են աթոռի նստատեղից կախ ընկած, մինչև գետին չհասնող երկու պստլիկ տոտիկներ։ Հա, դու էլ երաժշտության մեկուկես մետրանոց նոր ուսուցչուհին ես... գնդլիկ... ամեն օր հայրդ շալակած բերում - տանում է այս հսկա անտիկվարը, քանի որ դպրոցի բոլոր ձայնարկիչները փչացած են... աշխատում են, երբ հարկ է լինում գերագույն հավի առջև շնորհ գտած մի հավիկի կամ ժողկրթբաժնից ժամանած բարձրաստիճան հնդկահավերից մեկի առաջ մեր ապագայի հույս ու հավատ աշակերտներին կապիկի պես պարեցնել, թութակի պես երգեցնել» (տե՛ս նույն տեղում, էջ 9) ։ Ինտելեկտուալ ընթերցողը, կասի՝ «դե լավ էլի, դե զզվեցինք էլի» ։ Վեպում անընդհատ հայտնաբերվող նմանատիպ հատվածները չունեն գեղագիտական նշանակություն ու ամբողջացնում են տավտոլոգիայով տառապող հեղինակային գրի անիմաստության տիրույթը։ Սա է պատճառը, որ հեղինակից տեքստ ու տեքստից ընթերցող էներգիայի փոխանակում - հաղորդումը այդպես էլ տեղի չի ունենում ու գրական երկը մնում է դատարկության (կամ ոչնչաբանության) սահմանում։ Սույն գաղափարը ծնվում է վեպն ամբողջացնող «Ես սիրտ ունեի», «Ժպտացող շիրմներ», «Ուրախ դաշտահանդես իռլանդական երաժշտության ուղեկցությամբ», «Եսթեր» («Պատառիկներ մեր փուչ կյանքից» հոռետեսական ընդհանուր խորագրով) բոլոր հատվածներն ընթերցելիս։ Անկենդան, ոչինչ չասող նույն գրելաոճն ու տրամադրությունները իշխում են նաև հեղինակի «Թանաքագույն առավոտները» (1988), «Սիրո քնքուշ հեքիաթ» (1994), «Դարձ նավահանգիստ» (2002), «Օղակը փակվում է» (2003) պատմվածքների ու վիպակների նախորդ ժողովածուներում։ Աշխարհը, որում ապրում են Ալիս Հովհաննիսյանի կերպարները «մեծ» երեխայի երևակայությունների ու երազանքների փակ աշխարհն է, որը հասունանում է առօրեական ու կենցաղային ճնշումներով՝ ընդգծելով երազի ու իրականության անհամատեղելիությունն ու անհասանելիությունը՝ այն ուղղել փորձելու, սակայն հաղթահարել չկարողանալու ճիգերով։ Թվում է՝ «Ճյուղեր - տերևներ» վեպը պետք է շնչեր կենսականությամբ, սակայն, անօրինակ պարադոքս՝ նրանում բացակայում է հատկապե՛ս կյանքը։ Հեղինակային լեզուն չի հասնում տեքստի անհատականացման տիրույթ, քանի որ պատմողը չի տիրապետում սեփական ձայնին, ըստ այդմ էլ՝ գեղարվեստական լեզվի ու ձայնի միասնականությանը։ Վեպի առաջին էջերից արդեն ընթերցողին հոգնեցնում է ցածր - կերկերուն - նվնվան ձայնի անվստահությունը, որը չի համապատասխանում հեղինակի կենսաբանական տարիքին ու բացառում է հեղինակից ընթերցող փոխանցվող հոգեբանական ու փիլիսոփայական հղումներն ու լուծումները։ Այդ պատճառով է, որ տեքստից ընթերցող փոխանցվող ձայնը, լեզուն ու աշխարհատեսությունը հատվում են գաղափարաբանական մեռյալ ընկալումների տիրույթում (քննադատները ինչ էլ հորինեն) ։ Ու այդ պատճառով է, որ երկի բազմաձայնությունը իր տեղը զիջում է տեքստ-մոնտաժի չհաղթահարված հնարքին, որն էլ իրականանում է հեղինակային մոնտաժված գրի միջակության շրջումով ու հայտնաբերումով։ Այս համատեքստում՝ Ալիս Հովհաննիսյանի տեքստը բնորոշելի է թույլ ու անկենդան մակդիրներով։ Արձակ է, որում չկա շնչառություն, չկան գաղափարական թռիչքներ ու գեղագիտական լուրջ հղումներ։ Նելլի Շահնազարյանի «Տաք շնչառություն» (տե՛ս Շահնազարյան Ն., Տաք շնչառություն, Ե, 2013, 348 էջ) պատմվածքների ժողովածուի իրականությունը՝ կենցաղից կենցաղայնություն, բացահայտում է նաև հեղինակի աշխարհընկալման սահմանները՝ տեսանելի հատկապես լեզվի տիրույթում, որը չափազանց պարզունակ է (չշփոթել պարզի հետ), տրամաբանական, ոճային ու տեխնիկական հնարքների կամ գյուտերի բացակայությամբ։ Ժողովածուն կազմում են առանց հոգեբանական լուծումների առօրյա-կենցաղային ճղճիմ ու ծեծված բառապաշարով պատումները՝ «Արյան կանչ», «Աստծո գառը», «Շատերից մեկը», որոնցում հայտնաբերվող կերպարները տարբեր հանգամանքներով հայտնվում են գյուղական կենցաղի ծանծաղ անգոյության սահմաններում (տե՛ս «Վայրի աշխարհ», «Կարկուտ» կամ «Տղամարդկանց ձմեռը») ՝ «Դեռ մեծ ձյունից առաջ էր եկել Օսանի մայրը, որ աղջկան տանի, Օսանը երեխային տվել էր, ինքը մնացել ու մորը խնդրել էր արտասուքը երեսին՝ «Երեխիս լավ կպահեք, խաթրին չկպչեք» ։ Մայրն անհանգստացել էր՝ «Ախջի՛, էդ խի՞ ես էդպես ասում, - կարո՞ղ ա քեզ վնասես» ։ Օսանն ասել էր՝ «Դուք գնացեք, ես կգամ, էրեխա հո չե՞մ, թող ամեն ինչ իր տեղում լինի, երկար եմ մնալու...» » (նույն տեղում, էջ 225 - 226) կամ՝ «Սիրունին տուն էին բերել, ու թե որ նրա տեղը խրտվիլակ էլ բերեին, Արշոն չէր նկատելու, բայց թե ոնց էր եղել, Սիրունը հղիացել էր։ Կատաղած Արշոն ասել էր՝ «Գնա հանի, ինձ քո բերած լակոտը պետք չի, ավելի լավ է՝ մի շան թուլա պահեմ» » (նույն տեղում, էջ 38) ։ Ժողովածուի ընթերցումը պարտադրում է բարդույթավոր կերպարների թերիության կամ անլիարժեքության ծեծված գաղափարները։ Այս համատեքստում էլ Շահնազարյանի տեքստը՝ որպես գրական - գեղարվեստական ֆենոմեն, ընթերցման որոշակի փուլում դադարում է գոյություն ունենալուց, քանի որ ձևավորում է սոսկ առօրյա - կենցաղային ծեծված միջանձնական հարաբերությունների (կին - տղամարդ), սերիալային-տափակ զգայությունների ու իրավիճակների ավանդույթը։ Երևույթ, որ ստեղծում է սեփական գոյության մոդալ կանոնները, ու իր միօրինակությամբ շրջվում գեղագիտական դատարկության հատկանիշով։ Սույն ժողովածուի հեղինակը կիսաշշուկ - փսփսացող բամբասանքային լեզվով ու ոճով սիրային եռանկյունիների մասին պատմողն է, նա, ով չի նկատում զավեշտի հասնող սեփական ոճական սխալները՝ «Ես պատրաստ եմ համբուրելու քո մարմինը՝ ամենայն մանրամասնությամբ, ոտքերիցդ մինչև մազերիդ ծայրը» անորակ ու ծեծված սիրային խոստովանությամբ (տե՛ս «Իմ հույս, իմ շուն, իմ հավատարիմ սեր») ։ Վերոբերյալ նախադասությունը, որ հեռու է միտք դառնալու գաղափարից, ընդամենը հեղինակային գրի քայքայված միկրոկոսմոսի արդյունք է, թեպետ խմբագիրը «անմահացրել» է այն ընդգրկող ժողովածուն՝ «Նելլի Շահնազարյանի ձևավորած գեղարվեստական ժամանակը քիչ է զատվում իրական ժամանակից, սակայն նրանում առկա են խոշոր ընդհանրացումները, ինքնահատուկ խլրտումները, որոնք երբեմն դուրս են գալիս մեկ ճշգրիտ ժամանակի տիրույթներից ու դառնում են յուրովի աբստրահարված, յուրովի ընդհանրացված» (նույն տեղում, էջ 5) ։ Սքանչանում ես, երբ գրականագիտության արվարձաններում յուրովի «աբստրահարող» խմբագիրը փորձում է որակավորել լեզվական ու հոգեբանական թերհասությամբ տառապող պատմվածքները։ Այդ կերպ խմբագրի «խոշոր ընդհանրացումներն ու ինքնահատուկ խլրտումները» նույնպես ապրում են «մեկ ճշգրիտ ժամանակի տիրույթ» -ում՝ «յուրովի աբստրահար» -ելով ու «յուրովի ընդհանրաց» -նելով նաև ժողովածուն։ Ուստի՝ հնարավո՞ր է «խոշոր ընդհանրացումները» մեկ նախադասության միջակայքում անմիջապես փոխվեն «յուրովի ընդհանրացումների» ու «յուրովի աբստրահարումների», ու անցումը ընդհանուրից մասնավորի՝ տեղի ունենա վայրկենապես, պարզվում է՝ հնարավոր է, քանի որ Ժողովածուն «զարդարող» առաջաբանի վերացական լեզուն, որպես ինքնակամ պայթող պղպջակ, ընթերցողին հասցնում է ինքն իրենից Ց-պահանջ վերանալու գաղափարին։ Եվ ոչ միայն։ Ինտելեկտի բացակայությունը։ Գիրքը թերթելիս պարզվում է նաև ծրագրային այն անհաջող գրացուցակը, որ ընթերցել է հեղինակը։ Ինքնաբերաբար ծնվում է միտքը, թե սույնը ժողովածու է վատաճաշակ տնային տնտեսուհիների համար, քանզի ի սկզբանե դիտարկելի է պսևդո հավաքականության՝ տեքստի միջակության, անլիարժեք կերպարների, մելոդրամային կոլիզիաների ու գավառական ցածրամակարդակ լեզվի տիրույթներում ու հասցեագրված է մշակութաբանական սահմանափակ ինտելեկտ ու աշխարհընկալում ունեցող ընթերցողին։ Ըստ էության՝ սույնը Անահիտ Սահինյանի որդեգրած գրական ավանդույթի շարունակությունն է։ Գորբաչովյան վերակառուցման տարիներին (թե՛ ներքին ու թե՛ արտաքին քաղաքականության ընդգրկումով, 1985-1991) նմանօրինակ միջակ տեքստերը դիտարկվում էին որպես համամարդկային արժեք, սակայն այսօր նույնիսկ օճառային սերիալի սցենար չես դարձնի։ Սաթենիկ Մկրտչյանի և Սուսաննա Հարությունյանի տեքստերում նկատելի են տեղաշարժեր՝ նեղ - կենցաղայնությունից մինչ լինելության հարցերը, թեպետ այս դեպքում էլ ընթերցողը դիմառնում է մտահղացումից իրականացում ճանապարհի անկատարությանը։ Սաթենիկ Մկրտչյանի «Այրված կենդանակերպ» (տե՛ս Մկրտչյան Ս, Այրված կենդանակերպ, Ե, 2011, 184 էջ) վեպը նախանշում է երկու անընդմեջ պատերազմներ ապրած սերնդի՝ մորից աղջիկ ու տատից թոռ ճանապարհը։ Այն փոքրիկ պատումների՝ «Ծնունդ», «Այն դուռը, որից ներս պիտի մտնեն մի օր», «Բրաբիոն կնոջ հիշողությունների «մակարյա» սնդուկը», «Գողգոթայի ճանապարհին», «Անանձնական սիրո սահմանները», «Վերադարձ», «Սիրանույշ», «Հատուցում», «Այրված կենդանակերպ» ամբողջություն է, որոնք մեկ ընդհանուր հյուսվածքում միավորվում են Վարդան տղամարդու, Ալեքսան հայրիկի, Բրաբիոն կնոջ, Մարիամ աղջկա, Նոեմի տագերկնոջ, Ոսկեհատ քրոջ և այլոց՝ շղթայականորեն հերթագայող կերպարներով։ Նրանցով ստեղծվող գաղտնագրված մոդալ զգայությունները թվում են ըմբոստություն արական գրի հանդեպ, սակայն լեզվի տիրույթում հայտնվելիս, ինչպես Ալիս Հովհաննիսյանի տեքստերում, շրջվում են ձայնի կիսաշշուկ թուլությամբ՝ թույլատրելով տեքստի սուբյեկտիվության շահագործումն ու մահը միաժամանակ։ Սույն տեքստերը նույնպես տառապում են անկենդանության պարադոքսով՝ արտացոլելով կենցաղային մանրուքները, որոնք ավերում են դեպի տեքստ ուղղորդվող հեղինակի կենսաէներգիան՝ փակելով նաև գեղարվեստական հղումի ճանապարհը։ Վեպը կյանքի վերարժեվորման վեհերոտ փորձ է ոչ այն պատճառով, որ կարելի է հուշապատումի այդ ասքը թույլ տեքստով էլ պատմել, այլ որ հեղինակի շնչառությունը բավարարում է մինչ այդ սահմանը։ Այդ պատճառով էլ վեպը ընթերցվում է սոսկ որպես «մասին», ու դրանում բացակայում է գրով հայտնաբերվող հեղինակային մտահղացումն ու գեղագիտական հղումը։ Վերոնշյալին համարժեք տեքստեր դիտարկելի են նաև Սաթենիկ Մկրտչյանի «Վերադարձ» (Մկրտչյան Ս, Վերադարձ, Ե, 2006, 160 էջ) և «Մերկ, ինչպես Ադամը» (տե՛ս Մկրտչյան Ս, Մերկ ինչպես Ադամը, Ե, 2013, 160 էջ) պատմվածքների ժողովածուներում։ «Այրված կենդանակերպ» վեպում Սաթենիկ Մկրտչյանը չի լուծել իր իսկ սահմանած գեղագիտական խնդիրները։ Առավել անհեթեթ է Անահիտ Հակոբյանի (խմբագիր ու առաջաբանի հեղինակ) ՝ վեպը գնահատելու փորձը, քանի որ տվյալ տեքստը նույնպես ավերվում ու մեռնում է հեղինակային գրին զուգընթաց՝ չդիմանալով ժամանակի փորձություններին։ Սուսաննա Հարությունյանի «Խմբանկար մեռյալներով և անմահներով» (տե՛ս Հարությունյան Ս, «Խմբանկար մեռյալներով և անմահներով», Ե, 2013, 344 էջ) ժողովածուն իրականության գեղարվեստական վերակերպավորման ուշագրավ փորձ է, որում հեղինակը անցնում է կենցաղայնության ու դրան առնչվող նեղլիկ ապրելակերպի (չհասնելով գոյաբանության) հոգեբանական նեղ հարցադրումների ու դրանց բացահայտման ճանապարհով՝ չհասնելով սոցիալական լուրջ բանաձևերի լուծումների ու հղումների գաղափարին։ Կենցաղային փոքր պատկերներից նեղ միջանձնական հարաբերություններ և հակառակը։ Տեքստով տրվող լինելության ընդհանրական պատկերը չկա, քանի որ այդ հարցերը Սուսաննա Հարությունյանը նույնպես քննում է կենցաղայնության նեղլիկ միջակայքում, որն ամբողջացնողը կնոջ ճակատագրի ֆենոմենն է։ Ի տարբերություն Ալիս Հովհաննիսյանի, Նելլի Շահնազարյանի և Սաթենիկ Մկրտչյանի, ովքեր գրի տիրույթում չեն հաղթահարում ծրագրային գրականության ու ավանդականության սահմանափակությունն ու կլիշեականությունը, Սուսաննա Հարությունյանի պատումները երբեմն-երբեմն ընդգծվում են ենթատեքստի, ներքին իմաստների ու միֆապոետիկական ավանդույթի բացահայտումով՝ «Նրան թվաց, թե կորցնում է Աստծուն տեսնելու վերջին հույսը, միակ ուղին փակվում է իր առաջ։ Մեղքը հեռանում էր իրենից՝ տղամարդու պես ամուր թիկունքը իրեն դարձրած, լայն ուսերը ճոճելով՝ տիեզերքի գաղտնիքներից տեղյակ ու լուռ, համրության արժեքն իմացող, լռության խորհուրդը փոխանցելու պատրաստ։ Էլ ժամանակ չկորցրեց, վազեց ձկնորսի հետևից, հուզմունքից շնչակտուր՝ փակեց ճամփան։ Ձկնորսն անձայն ցույց տվեց խրճիթի դուռն ու քաղցր ժպտաց՝ շոյելով անխնամ մորուքը» ։ «-Իսկ ճանապա՞րհը, ճանապա՞րհը, - անհամբեր հարցրեց Արևը ներս մտնելիս» ։ «-Ճամփաները շատ են։ Տիեզերքը պայթում է ճամփաների առատությունից, ընտրիր՝ որն ուզում ես։ Չնայած՝ խելացիներն ընտրում են ամենաերկարը, որովհետև ինչքան երկար է ճամփան, այնքան հեռու է վերջը» (նույն տեղում, էջ 184) ։ Ստեղծվածը միֆ է՝ հայկական ժողովրդական հեքիաթի նշանաբանությամբ, որը անմիջապես ավերվում է հաջորդող պատումներում տրվող իմաստաբանական միջուկից զուրկ կենցաղային բամբասանքներով՝ «Բակի խանութից մածուն եմ գնում՝ ապարանցի կանանց բերած, սերն արդեն երեք անգամ քաշած, ու հասցնում եմ նաև բամբասել։ - Լսե՞լ ես, կողքի շենքի Անոյից մարդը բաժանվել է, - ասում է վաճառողը» (էջ 196) կամ՝ «- Դրան քո տանից կտրի, էդ աջբատեսը, էդ կնիկ-քվազիմոդոն, վարակ է, բացիլ, ո՞նց ես թողնում քո բաժակով ջուր խմի, ձեր շենքը ներսուդրսով դեզինֆեկցիա պիտի արվի» ։ «- Էդ խեղճն ի՞նչ է արել որ, ինչ է թե թափանցիկ շորեր է հագնում, աչքիցդ ընկել է» ։ «- Աչքիցս ընկել է, - պարզաբանում է նա, - որովհետև ուղեղ չունի...» (նույն տեղում, էջ 196) ։ Բամբասանքը ավերում է պատումի գեղարվեստականությունն ու միֆ-հեքիաթը՝ ավերելով նաև տեքստի՝ ինտելեկտուալ ընթերցողին գրավելու հավակնությունները։ Վերոնշյալ մեջբերումները գեղագիտական հղումից զուրկ սովորական ասեկոսեներ են ու հետագայում կարող են հետաքրքրել այն հետազոտողներին, ովքեր կամբողջացնեն «Բամբասանքի ժանրը Սուսաննա Հարությունյանի արձակում» թեմայի սահմանները։ Սուսաննա Հարությունյանի կերպարները հեռու են նաև ավանդույթի էութաբանական - իմաստային ընկալումներից, ու համարյա բոլորը գործում են նույն սխալը։ Նրանք փորձում են փոխել (բայց մնում են անհաղորդ ու անկարող) ի սկզբանե գոյություն ունեցող այն արժեհամակարգերի հիերարխիան, որոնք սոսկ մարդու գործունեթյան կամ արարքի արդյունք չեն, այլ տրված են ի վերուստ, հեղինակի պես խորապես համոզված, թե այլոց կյանքը պայմանավորվում ու իմաստավորվում է միմիայն իրենցով։ Ուշագրավ են մարդու և հայրենիքի ապասակրալացման, մարդկային ու գրողական ցինիզմը բացահայտող պատումները, երբ մարդը նույնացվում է ճիճվի, ու հայրենիքը՝ Մեղա՛, «թրիքի կամ քաքի» հետ՝ «Մարդ էղի, - աղաչում է, - փողը տուր, էս երկրից գնամ, պրծնեմ։ Հոգոց եմ հանում՝ «Արջը յոթ երգ գիտի, յոթն էլ՝ տանձի մասին» ։ «Ուզո՞ւմ ես քո մասին անեկդոտ պատմեմ, - բոթում է կողս։ Ու առանց պատասխանի սպասելու սկսում, - Ուրեմն՝ կովը թրքում է։ Ճիճուն ու բալիկ ճիճվիկը արթնանում են թրիքի մեջ։ Ճիճվիկը գլուխը հանում է դուրս, նայում վեր» ՝ «Էս ինչ սիրուն ա, էն երկնագույնը մեր գլխավերևում ի՞նչ ա, մայրիկ» ։ «Երկինքն ա, բալիկս» ։ «Բա էն սիրուն կարմի՞րը» ։ «Արևն ա, բալիկս» ։ «Էն...» ։ «Դաշտը, գետակը, անտառը...» ։ «Մամ, - հարցնում է ճիճվիկը, - բա մենք էս քաքի մեջ ի՞նչ գործ ունենք» » (տե՛ս Հարությունյան Ս., «Խմբանկար մեռյալներով և անմահներով», Ե, 2013, էջ 304) ։ Դժվար է մտածելը, թե վերոնշյալ ցինիզմը գրական հնարք է ու տեքստում ապրելու է սոսկ անեկդոտի կարգավիճակում, ու վաղը սույն տողերը ընթերցող պատանու ենթագիտակցության տիրույթում ավերածություններ չի կատարելու։ Ծանր է մտածելը նաև, որ հատկապես արտագաղթի նման քարոզների համար են մրցանակներ, պարգևներ ու շքանշաններ շնորհում տարբեր գրողների։ Այս համատեքստում արդեն կարևորվում է ոչ միայն տեքստի կառույցը կամ գաղափարը, այլև տեքստերի ընդհանուր համակարգում դրանց գործառական նշանակությունը սոցիալ-քաղաքական ու մշակութային - հոգևոր ընդգրկումներով։ Աստված՝ որպես բարձրագույն գոյություն, Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքներում կասկածի տիրույթում է կամ գոյություն չունի (տե՛ս «Արևը Աստծո դեմքն է, և մենք այն տեսնում ենք ամեն օր», «Նա Աստված էր փնտրում և քիչ մնաց գտներ», «Այստեղով անցել է Աստված», «Տերը որոշեց լվանալ դժոխքը», «Անմահության սահմանը») ։ Կենսակերպի վերացարկվող ընկալումները Հարությունյանի պատումներում նույնպես տարբեր են՝ Աստծուն նմանվելուց, մոտենալ - հեռանալուց մինչև կերպափոխվող կյանքը՝ հոգու և ոգու, մահվան ու անմահության, հավատազրկության ու ապասակրալացման գաղափարների որոնումները, որոնք չեն հասնում փիլիսոփայական ամբողջացումների։ Երևույթ, որ ի սկզբանե խոչընդոտում է նրա կերպարներին՝ անցնել հոգևոր հասունացման ճանապարհներով՝ ոչնչացնելով դրանք նեղ-միջանձնական հարաբերությունների զարգացման երկչափ կամ եռաչափ տիրույթներում, քանզի մշակույթը (նեղ առումով՝ գրականությունը) մարդու (այստեղ՝ գրողի) ստեղծումի սահմաններում չէ սոսկ, այլև՝ տրվածքի, առանց որի տեքստը չի ապրում ու չի դառնում գեղարվեստ՝ շրջվելով որպես դատարկության սահման, որում ժամանակի փոշին թանձրանում է այնքան, որ տեքստը մեռնում է քրոնիկական ասթմայից։ Ուշագրավ են նաև Սաթենիկ Մկրտչյանի «Այրված կենդանակերպ» վեպի Բրաբիոն տիկնոջ հիշողությունների «մակարյա սնդուկի» և Սուսաննա Հարությունյանի «Արևը Աստծո դեմքն է, և մենք այն տեսնում ենք ամեն օր» պատմվածքում Արևի՝ «մահվան հետևից գնացող» տատիկի «մահվան սնդուկի» գաղափարների համընկնումներն ու նկարագրությունները (տե՛ս և հմմտ Սաթենիկ Մկրտչյան, Այրված կենդանակերպ, Ե, 2011, էջ 67-75 և Սուսաննա Հարությունյան, Խմբանկար մեռյալներով և անմահներով, Ե, 2013, էջ 14-20) ։ Սուսաննա Հարությունյանի պատումներին հատուկ են նաև կերպարների կոլաժային լուծումները ու կենցաղային անցուդարձի մանրամասն ու ճշգիրտ նկարագրությունները, որոնք երբեմն հասնում են ծայրահեղության, իսկ շնչարգելության հասնող խոսք ու բամբասանքը, որն անսկիզբ է ու անվերջ, իր անընդհատականությամբ բացառում է ընթերցանության հաճույքը։ Ու թեպետ զգայությունների փոխանցման ճանապարհին Հարությունյանը հիշողության հնարքով երբեմն-երբեմն ընթերցողին տեղափոխում է իր ստեղծած ժամանակի ու տարածության տիրույթ՝ հաղորդելով անցյալը իմաստավորող հոգեվիճակները, այնուամենայնիվ, վերոնշյալ թերահավատությունը ապագայի հանդեպ նույնպես փոխանցվում է ընթերցողին (տե՛ս «Անմահության սահմանը») ։ Երևույթը տեսանելի է հատկապես փոխհաջորդող հոգեբանական վիճակների ու զգայությունների հատկանիշներով՝ «Հետգրություն երկինք», «Անմահության սահմանը», որոնք իրենց ինտրիգային երկատվածությամբ հակադրվում են ոգու, լոգոսի մշակութաբանական ուժի, նաև՝ բանականության ու լույսի հետ չափվող արակենտրոն մտածողությանը՝ չհասնելով դրա խորքային չափումներին։ «Տասը փոքրիկ պատմվածք» (տե՛ս Համբարձումյան Դ, Տասը փոքրիկ պատմվածք, Ե, 2013, 160 էջ) անգլերեն - հայերեն լեզուներով տպագրված պատմվածքների ժողովածուում Դիանա Համբարձումյանը կենցաղային խնդիրներից աստիճանաբար անցում է կատարում լինելության փիլիսոփայական հարցադրումները՝ իր ոճով դառնալով դեպի XX դարի գեղարվեստական արձակը։ Սույն երևույթը շոշափելի է համաշխարհային գրականության պատմության մեջ՝ կին գրողների ոճի, ժանրի, թեմայի, մակարդակի, մտավոր կարողությունների ուսումնասիրության ու գրական ընթացքում հեղինակի ներկայությամբ պայմանավորված տեղի հարցերով։ Դիանա Համբարձումյանի պատումների սյուժեները ինքնատիպ են։ Դրանք կենսականության ներքին տիրույթներում մարդկային գործունեության ու բնավորությունների, կենսականությամբ տրվող անմիջական դիտարկումների արդյունք են։ Հոգեդինամիկ արտացոլքները, կանացի սեթևեթանքը, կոնֆլիկտային իրավիճակները, հոգեբանական պատկերները, ժամանակի անցողիկության գաղափարը, հոգևոր-բարոյական արժեհամակարգերի հիերարխիաները հայտնաբերվում են գեղագիտական-մտածական հղումների տիրույթում («Արամբի», «Հեռագիր Ֆաթիմային», «Հեռախոսային գաղտնալսումներ», «Հին պերսոնաժներով նոր պատմվածք», «Քառասուն անգամ Երուսաղեմ գնացած էշը») ։ Հեղինակային սկիզբը պատումներում երևութանում է լեզվի ու ոճի (պատումը ամբողջացնելը գեղագիտական հղումով ու դրան համարժեք ձևի հարցերով՝ ինչպես՝ «Քառասուն անգամ Երուսաղեմ գնացած էշը»), հեգնանքի («Մի երկու ժամ հազիվ է անցել, բայց հասցրել եմ կարոտել», - ես եմ։ «Մի քիչ էլ ինձ հետ ամուսնացիր», - դու ես։ «Մտի՛ր եկեղեցի», - ես եմ ու մտքիս աղոթքը՝ «Էս դռնից կգաս» ։ «Ավերակները հոգուդ մեջ պահիր», - քմծիծաղում ես») (նույն տեղում, էջ 65), հոգեբանական կոմիզմի («Բայց այս անգամ Մարալը մի չնչին պարապուրդ էր տվել։ Դրանից ստամոքսի լորձաթաղանթն այնքան էր գրգռվել, որ բերանը դառնահամով էր լցվում։ Զարմանալի է, մարդու ստամոքսում այդքան մեծ կծիկն ի՞նչ գործ ունի, որ դեռ մի բան էլ գրգռվի ու ավելորդ գլխացավանք պատճառի։ Մարմին ասածդ էս ի՞նչ տափակ ու կիսատ-պռատ սարք է, հետո ասում են՝ Իր պատկերով։ Բա էս աշխարհի կատարելության մեջ էս մի բանն ինչո՞ւ է այսքան անկատար։ Երևի «էգոյի» գեշ ցավը նրան էլ է խրտնեցրել, դրա համար էլ ավել-պակասը մոռացած՝ հունցել-տվել է աշխարհին ու օձիքն էդպես ազատել» ։ «- Ա՛յ տղա, մարմինը դեռ ոչինչ, բա որ ներսում վզվզացող հոգուն ես նայում, սիրտդ ոնց է խառնում, կարծես ատամիդ տակ առնետի թաթ է մնացել, որ քիչ առաջ չոփչոփում էր կոյուղու ջրերում, - պատի տակ նստած Պրոֆեսոր Վաղոն նարդու զառերը բռան մեջ մի լավ խաղացնելով՝ օդ նետեց, ու աչքերը ետևից վնգստալով գնացին, ոնց որ Մարալի կոնքախաղին նայեր») (նույն տեղում, էջ 72-73) գրի դինամիկության (չի հոգնեցնում), ինտերտեքստուալ հղումների ու միմյանց ներկառուցվող պատկերների միջոցով։ Սույն երևույթներն առավել ընդգծված են հեղինակի՝ «Աստծո բնակեցրած երկրում» (2010) վեպում։ Իրականությունն այն է, որ կին արձակագիրների ստեղծագործություններն էապես կշահեին, եթե ընթերցողը նրանցում գտներ պատումների մարգինալությունը հաղթահարող ու բացասող հատկանիշներ, քանի որ, չնայած բազմաթիվ փոքր, կենցաղային-էպիզոդիկ կերպարներին, այնուամենայնիվ, կին արձակագիրներին չի տրվել կամ անհասանելի է մնացել «փոքր մարդու» իրական հոգեբանական դրաման, որի միջոցով ընթերցողը կհայտնաբերեր XXI դարասկզբի սոցիալ - քաղաքական ու բարոյահոգեբանական համընդհանուր տեղատվություններն ու մակընթացությունները՝ իմաստաբանության տիրույթում բացահայտելով նոր արժեքների հիերարխիաները։ Չհաղթահարված լեզվական մթագնումները պատումներում դիտարկելի են էկզիստենցիալ քաոսի, նյութականի, ենթարկվողի ու պարտվողի մշտակա բախումների տիրույթներում, որտեղ չկան հոգևորը, ենթարկեցնողն ու հաղթողը։ Լոգոսի բացակայությունը նույնպես հաղթահարված չէ նրանց պատումներում, որից հետևում է, թե բարձր գրականությունը ոչ թե ինքնին գոյություն, խաղ կամ թղթին անգիտակցաբար հանձնված գիր է, այլ՝ աստվածային խոսքի փոխանցման գործընթաց, որը պայմանավորված է գիտակցությամբ և բարձր ինտելեկտով։ Կին - արձակագիրներից և ոչ մեկը չի հասել գրավոր խոսքի վերոնշյալ կերպին, որը ստեղծվում է լեզվից հիշողություն ընկած ներքին ու արտաքին նյարդաբանական միացումների միջակայքերում՝ ձևավորելով մտքի իմաստատարբերակիչ տիրույթները՝ որպես գոյաբանական պարունակներ ու Լոգոսի տեքստերում ձեռք բերելով կերպափոխման հնարավորությունը ու ընդգրկելով ժամանակով ու տարածությամբ պայմանավորված կյանքի անցողիկության գաղափարները։ Կին-արձակագիրների գեղարվեստական լեզուն նախադասական է նաև, քանի որ ա-տեքստից կենսաէներգիայով լի, գործուն տեքստի անցման ճանապարհին բացակայում է մտքարտադրման գործարանը։ Գերակա է ոչ թե կենսափորձով հարստացած ու իմաստնացած միտքը, այլ օրվա փորձից ծնված պարզունակ նախադասությունը, որն էլ դառնում է հերոսների (կերպարները դեռևս հերոսներ չեն) բացակայությամբ ստեղծվող պատումների հենքը։ Հերոսներ, որոնք հայրենասիրության, բարոյահոգեբանության ու ազնվության իրենց ընկալումներով հետագայում կներգրավվեին դպրոցական դասագրքերում։ Չկա՛ն։ Եթե ելնենք այն դրույթից, թե հիշողությունը մշակութաբանական հենք է Լոգոսի տեքստերում, ուրեմն մշակույթն ինքնին հիշողություն է, ու գիրը մշակութաբանական փաստ է, որն անհնար է շրջանցել կամ անտեսել։ Եվ եթե ամբողջացնելու լինենք վերը գրվածը, ապա նկատելի է, որ ի դեմս տարբեր հնարքների, այնուամենայնիվ, կին արձակագիրները չեն հաղթահարում տեքստի ստեղծման սկզբունքները ապահովող հետևյալ տիրույթները՝ ա. պարզամիտ գավառականության բ. կենցաղի գերակայության գ. տեսակետի չեզոքացման ու չհիմնավորված էմպիրիկ վերաբերմունքի դ. էմպիրիկ տրամադրությունների ե. թեմաների տրորվածության զ. սյուժեների կլիշեականության է. գեղարվեստական հնարքների երկրորդականության ը. ոճի անորոշության թ. ցածր ինտելեկտի ևն: Այս համատեքստում կին - արձակագիրները դիտարկելի են առավելապես կին - օբյեկտի, քան՝ կին - սուբյեկտի հատկանիշներով։ Ստեղծագործական ընթացքի մետատեքստային հարթության կամ գինոքննադատության տեսանկյուններից՝ անդրադարձներ, հարցազրույցներ, տեսանյութեր, նույնպես դիտարկվել են այն արժեքները, որոնք գնահատվում են կին արձակագիրների կողմից։ Տարբերակվել է նաև դրանց դերն ու նշանակությունը, թիրախային կամ ոչ թիրախային լինելը հասարակական կյանքում (տե՛ս Ալիս Հովհաննիսյան, «Արձակագիրն ու մուսան», ԳԹ, 2003, թիվ 44, «Ժամանակակից գրող ու գրականություն ասելով ի՞նչ հարց է լուծվում», Իրավունք դե ֆակտո, 2009, թիվ 37, «Մայրաքաղաքային քրոնիկոն», ԳԹ, 2014, թիվ 28, Սուսաննա Հարությունյան, «Երբ գրում ես, ոչ ոք քեզ չի խոստանում փող ու փառք», Հրապարակ, 2008, թիվ 65, «Թիվը բազմապատկես զրոյով, հավասար է՝ չկա», ԳԹ, 2005, թիվ 36։ Դիանա Համբարձումյան, «Հայ մտավորականը դատապարտված է ապրելու Հայաստանում, ԳԹ, 2005, թիվ 9։ Նելլի Շահնազարյան, «Ընթերցողը կորցրել է գրողի նկատմամբ հավատը, «Հայք», 2010, էիվ 77, «Այս ճնշումից մեղվափեթակը ինքն իրեն պայթելով՝ բացվելու է», Ժամանակ, 2010, թիվ 83, «Հասարակության արթնացումը տեղի է ունեցել», «Մերոնք», 2009, թիվ 36» ։ Ի տարբերություն մյուս հեղինակների՝ Սաթենիկ Մկրտչյանից անդրադարձեր, հարցազրույցներ կամ տեսանյութեր չգտա) ։ Վերոնշյալ թվարկումները ամրապնդում են համոզումը, թե ժամանակակից հայ գրականությունը իր հիշողության պարունակներում չունի ու չի պահպանելու կին-սուբյեկտ ու կանանց արձակ երևույթները, քանի որ դրանք չեն հատել դեռևս կին արձակագրի սուբյեկտիվ ճանաչողության սահմանը ու չեն հասել երևույթի ընկալման միջուկային տիրույթին, ուստի անհրաժեշտ է, որ քննադատությունը դիտարկի դրանք համապատասխանաբար։ Մարմրող ասուպների պես երբեմն բոցկլտում - հանգչում են նաև ինքնուս գրագիտուհիների (Ժաննա Հակոբյան, Կարինե Աղաբեկյան, Շնորհիկ Շահինյան, Գարուն Աղաջանյան ևն) գրվածքները, ովքեր ստեղծում են միայն գրավոր խոսքի արվարձաններում մոլորված «գրականության» էժանագին պատճենը։ Սույն գրագիտուհիները օտար են քննադատությանը, քանզի հետամուտ են նույն արվարձաններում մոլորված իրենց «դասականներին» ։ Հ. Գ. Կանանց արձակը բնականորեն ձևավորված խոսքի ընդհանրականացված մարգինալ (սահմանային) հոսանք է, որը թեպետ մի կողմից ուշագրավ է կին - տղամարդ միջանձնային հարաբերությունների, առօրյա-խոսակցական և ժողովրդա-խոսակցական լեզուների կիրառությամբ, ոճով ու պատմողի անմիջական ներկայությամբ, սակայն մյուս կողմից կնոջ կոլեկտիվ Ես-ը դեռևս չձևավորված ու անվստահ է (տե՛ս կին արձակագիրների հարցազրույցները, անդրադարձերը, հոդվածները, ինչպես «Ազատություն» ռադիոկայանի «Գրողը և իրականությունը» հաղորդաշարին տրված Սուսաննա Հարությունյանի տեսահարցազրույցում է . azatutyun.am/me dia/video/ 24382374.html), որը տրամաբանության բացակայության բացառիկ օրինակ է, քանի որ լրագրողի բոլոր հարցերին արձակագրուհին պատասխանում է «չգիտեմ» -ով ու երկմտանքով։ Սա է պատճառը, որ վերոնշյալ արձակը ապահովում է միմիայն մասսայական գրականության հատկանիշները՝ հեռու բարձր գրականությունից։ Սույն արձակի գնահատությունը սոսկ գենդերային քաղաքականության, և ընդհանրապես, քաղաքականության հետևանք է, որն իրականանում է սոցիալ - մշակութային ու հասարակական - քաղաքական միջավայրերում կանանց ներգրավելու արդյունքում։ Ասվածն այլևս անխուսափելի է ժամանակի ու տարածության միասնականության տիրույթում, սակայն հարցը՝ գոյություն ունե՞ն արդյոք կին արձակագիրներ ու կանանց արձակ երևույթները, առկախ է դեռևս, քանի որ կնոջական գրի տեսակը կամ արձակի լեզուն, դրա գեղագիտությունը, դեռևս հստակվելու խնդիր ունի ու չի համընկնում ո՛չ XX դարի և ո՛չ էլ XXI դարասկզբի ինտելեկտուալ արձակի հատկանիշներին։

Թարգմանությունը' Նաիրա Համբարձումյանի

Հրեա ժողովրդին

Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,

հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,

արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,

սելվայի 1 պես բազմանում են տառապանքներդ։

Այդպես էլ չթողեցին քեզ ննջել ստվերում,

չթողեցին փոխվել, որ ապաքինվեն սպիներդ։

Վերքիդ ալ կարմիրը թրթռում է դեռ

վարդի պես՝ գիշերներն ու ցերեկները։

Աշխարհը ննջում է, բայց լսում է նա լացը քո հնօրյա,

հաճելի են արցունքներդ ինչպես անձրևի շիթ,

նայում եմ. խոր, ինչպես սղոցի հետքեր,

կնճիռներն են քո` այնքան սրտամոտ։

Ասա՛, ի՞նչ կա ավելի սարսափելի,

քան երազը հրեական, աղոթքը՝ Miserere։

Բարուրն օրորում է կինը, ու ամուսինը

հավաքում է ցորենը՝ առանց վատնելու։

Հրեա՛ ազգ, պահպանում ես ուժդ

ու ձայնդ, որ քնքուշ երգես օջախը քո,

աղարտված է լեզուդ, ու սարսափ կա աչքերումդ,

բայց շարունակում ես երգել Երգ Երգոցը։

Կանանց մեջ ապրում է սիրտը Մարիամի,

Հիսուսի պատկերն ես բերում մեզ։

Լսեց Սիոնը Նրա խոսքերը բարի, բայց՝ իզուր։

Կանչում էր Նա քեզ դժբախտության պահին։

Հրաժարվեց Նրանից վախվորած ամբոխը,

բարին չտեսար Խոսքերում Նրա,

այդժամ Մագթաղինեն վարսերով իր

մաքրեց արյունը Փրկչի ոտքերից։

Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,

հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,

արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,

սելվայի պես բազմանում են տառապանքներդ։

Չարչարանաց ուրբաթ

Ապրիլը գրավում է քնքշությամբ հարատև,

ու ամենուր թափառում է ծարավը անհագ,

բայց, սերմնացա՛ն, սպասի՛ր, ցանքսից առաջ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Մի՛ հպվիր գութանին, կո՛ղմ դիր գործիքներդ,

մի՛ գայթակղվիր, սերմնացա՛ն,

լսի՛ր ակնթարթը հուսահատ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Արնոտ քրտինքից հարբում է ձիթապտուղը,

երգում է աքաղաղը, ու Պետրոսը խոնարհում է աչքերը։

Սիրո՛ մարգարե, համբերատա՛ր տառապյալ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Գեղջկական ճակատը ակոսել է կնճիռը,

տանջում է ինձ թախիծը կեսգիշերային,

ու խեղճ տղան արտասվում է ինչպես այր,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Արնահոսում են դեռևս փայտերը խաչի,

դողէրոցքով հեռացնում է շուրթերը չոր։

Անիծվի՛ր, հա՛ց, թո՛ղ անիծվի աշխարհը նաև,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Երգ մահվան մասին

Ալեզա՛ րդ գրող, միայնա՛ կ կախարդ,

մի՛ որոնիր դաշտերում մոլորված տղայիս։

Նստարաններին այս ձգվում է խուլ մարդկային ոգին։

Մի՛ հոտոտիր տղայիս, ծերունի՛, քո սուր հոտառությամբ։

Քայլի՛ ր լիալուսնի ներքո քո ճանապարհով,

չա՛ր, խո՛րթ մայր, դիվուհի՛,

մի՛ դիպչիր տղայիս։

Հեռո՛ւ նրանից, գտիր՛ ուրիշներին,

մոռացի՛ր կնունքի անունը նրա։ 

Թո՛ղ թռչի քեզ մոտ դժբախտությունը

հարավից ու հյուսիսից, ու աղի քամին

ավազով թո՛ղ լցնի աչքերը քո։

Տղաս ու ես ձկներ ենք ծովի ալիքների խորքում,

երբ սխալվես պատահաբար, հիշի՛ր միայն ի՛մ մասին։

Հուսահատություն 2

Մառախուղ` անթափանց ու հավերժական։

Մոռանում ես, որտեղ դուրս գցեց ինձ ալիքը աղի։

Հողը, որին հասա, չի ճանաչում գարունը։

Երկար գիշերը մոր նման թաքցնում է ինձ աշխարհից։

Քամին ստուգում է հեծկլտանքների

ու հառաչների ներկայությունը տան շրջակայքում

ու ապակու պես հատում է ճիչս։

Ճերմակ հարթավայրում, ուր անվերջ է հորիզոնը,

տեսնում եմ անարյուն մահերը մայրամուտների։

Ո՞ւմ ձայն տվեց, ո՞վ հայտնվեց այստեղ,

թե այն կողմում մեռյալներն են միայն։

Տեսնում եմ՝ ինչպես է տարածվում ծովը վշտի,

նրանց միջև, ում հոգին այստեղ է դեռևս։

Նավահանգստում նավեր կան ճերմակակայմ,

անհարազատ երկրներից։

Նավաստիներն անծանոթ են ծաղիկներիս

ու բերում են անարև ու տժգույն մրգեր։

Հարցը, որ ուզում եմ տալ, չի պոկվում շուրթերիցս,

երբ ճանապարհում եմ նրանց հայացքով։

Նրանց լեզուն հեռու է, օտար սիրուն, որով

մայրս իր երջանիկ օրերի երգն էր երգում։

Տեսնում եմ, ձյուն է գալիս։ Այդպես փոշին

ծածկում է գերեզմանը։ Տեսնում եմ, շատանում է

մառախուղը։ Այդպես մեռնում եմ ես ինքս,

ու չեմ հաշվում վայրկյանները, որ չխենթանամ,

քանզի նոր է սկսվում գիշերը երկար։

Տեսնում եմ հարթավայրը, ուր անվերջ են հիացումն ու ցավը,

բարությամբ հասա ամայի բնապատկերներին,

ձյունն այս ասես ինչ - որ մեկի դեմքն է, 

որ պատուհանի հակառակ կողմում, պահապանի պես,

հավերժական է իր անթերի ճերմակությամբ։

Նա մշտապես իմ գլխավերևում է,

ինչպես անսահման հայացքը Աստծո,

ինչպես նարնջենու ծաղկաթերթերը տանիքներին,

ինչպես ճակատագիրը, որ հոսում է կույր ու խուլ,

այդպես կլինի նաև իմ մահվան ժամը։

Անտառահատում 3

Նոկտյուրն պարտության 4

(մորս մահվան առիթով) 5

Քեզ համար չդարձա իսկական Պողոս.

վստահեցնում ես, թե անհնար է կասկածելը,

քո էությամբ ոտքից գլուխ շողարձակող լույս ես ու կրակ, 

առաքյալի Ճակատագիրը ցնցում է սիրտս,

բայց չարժեմ ես նրան։ Թույլ եմ։

Կրակն իմ ձեռքերով երկար չտարա, բոցն այրեց մաշկս,

բոցավառվել չկարողացա, լռեցի, որ աղոթքով

վառեմ սոճին, ու քամին չեկավ օգնության,

կմեռնեմ ավելի վաղ, քան ընդմիշտ կքնեմ։

Իմ մեղմությունից, որն ավելին չէ, քան վարդը,

տեսնում ես, ծանր եմ շնչում, մտերմին ներելը

տասնօրյա դժվար աշխատանք է՝ առավոտից երեկո

հույսս անզոր հոգիս է, որքան պտտում եմ, չի շարժվում։

Քեզ համար չդարձա սուրբ Ֆրանցիսկը։ Կքած,

ինչպես գարնանային արշալույսի կատարը,

կամրջում ես հողն ու երկնքը ու փոշին հողի՝

մինչ սարի գագաթը, ու բարձրանում ես

աստիճաններով արշալույսյան սանդուղքի,

ուր սիրում եմ լսել աղավնու ձայնը ու կանչը եղնիկի։

Հողը՝ անհամար զավակներով մաքրում էր վրայիցս կեղտը,

ինչպես կոբրայից` կաշին։ Հողը հարազատ մոր պես

օրորում էր ինձ կրծքին, որ լցվել էր բոցկլտացող կաթով

ու այն ամենով, ինչ լինելու է դեռ։

Չդարձա նաև Քո Վիկենտիեն, չլսեցի խոստովանությունները

քո մակույկավոր բանտարկյալների, այդ տարաբախտ

հավատացյալներին չհամբուրեցի։ Վիկենտիին սիրում եմ

ողջ էությամբ, հոգուցս առավել. նա օրինակ էր ինձ

ու հենարան՝ ճանապարհիս։ Բայց չեմ կարող

առանց դողի դիպչել վերքերին։

Սարսուռով հեռացնում եմ կարեկցանքով լի աչքերս

Ղազարից, ով կարծես գարշահոտ աճյուն լինի։

Բոլոր վերքերը կապել եմ առանց նայելու,

երբ տեսնում եմ խոցերը, ձեռքերիս մեջ սեր չի մնում։

Հոգով չեմ զորացել այնքան, որ դառնամ սուրբ,

որ այդքան չարիք լսեմ խավարում խաղաղորեն՝

Աբելի անմեղ ականջով։ Չկարողացա անվախ ապրել,

ու սիրտս լինի է անհանգրվան երազներով,

ինչպես արևը աստվածային լեռներում։

Սերվել եմ Իսրայելի բզկտված մարմնից, մաքքվեյների ցեղից,

կարողանում եմ երգել այնպես, որ մարգագետինը դառնա մեղր,

տե՛ր Զորավոր, ողբս հյուսել եմ գագաթներիդ,

ու ձայնով հպվել եմ ոտքերիդ։

Տապալվել եմ, հառաչս ուղղում եմ վեր, թեկուզ՝ մեղք է խնդրելը,

որ դեմքով շրջվես դեպ կործանվող դաշտը,

ու իմ պարզ մերկությանը հպես ամենաթող մատներդ։

Դու, որ տապանաքարը կոտրում էիր ձվի կեղևի պես,

օ˜, խղճա՛ ինձ։ Երբեք հարություն չեմ առնի Քեզ հետ,

այլ կփտեմ, ու աճյունս կխառնվի քարաքոսներին փշոտ

ու փոշոտ խոտերին, կխառնվի ամենին, ինչ այրվեց աղի

ու թույնի մեջ, ամենին, ուր չկա Քրիստոսը, ինչը

չի մաքրվել Նրա բարեգութ օրենքներով։

Ես պարտվեցի։ Գթություն չկա ինձ այս խարազանված

երկնքի տակ, ու մեղավոր է պարտությունն իմ։

Խաչված, բայց կենդանի, ստորացված է, ոտքից գլուխ

աղտոտված, ամեն ինչում մեղավոր է պարտությունս։

Ազնվարյուն եղնիկի եղջյուրները փշրվեցին

իմ պարտությունից։

Մթագնում։ Երկու հրեշտակ 6

Երկու հրեշտակ ամբողջ կյանքում

կանգնած են սարին, թիկունքումդ,

օրորում են ծովի պես, մինչև քնես։

Մեկը թափահարում է թևերը, մյուսն անշարժ սավառնում է,

մեկը բերում է ընծաներ, մյուսը տանում է բարիքները։

Ո՞րը կմնա քեզ հետ, ո՞րը՝ անցյալում,

մեկը կապրի բոցի պես, մյուսը մոխիր կդարձնի,

իսկ ես վստահում եմ հոգիս, հեզ ալիքի պես փռվում նրանց առաջ։

Մի անգամ միայն հանդիպեցին, ճերմակ թևերը փռելով՝

երգեցին սիրո և մկրտության ավազանի մասին։

Մի անգամ միայն միավորվեցին՝ մոռանալով վերքերը հին,

ու կյանքն ու մահը նորից ձուլվեցին։

Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն 7

Քաղաքից դուրս, լեռներում՝ օ՜ «Խաչված Քրիստոս»,

քո արձանի մոտ եմ ու աղերսում եմ հիվանդ մարմնիս համար։

Աչքերս Քեզանից՝ տառապյալիցդ, հեռացնում ու խոնարհում եմ

իմ՝ հիվանդիս վրա։ Ամաչում եմ. արյունս բարակ շիթ է

գետի մեջ, քոնը՝ դեպի ամբարտակը։

Այս աշխարհում մի հենարան ունեմ միայն՝ քեզ՝

խաչված առանց չորս մեխերի։ Քեզ մոտ եմ եկել,

որ հավաքեմ արյունդ, ձեռքերով հպվեմ չորացած կրծքիդ,

ու հազիվ կարողանամ գրկել վիրավոր ոտքերդ,

որոնցից հոսում են սուրբ կաթիլները արյան։

Մոռացել եմ բոլոր վշտերս, հոգնությունս, երկար ու ձիգ

ճանապարհը, վերքերս բոլոր, ամաչում եմ,

որ աղերսելով՝ մուրացիկի պես քեզ մոտ եմ եկել

այս ուշ գիշերով ու կանգնել եմ Քո՝ տապալվածիդ առջև

ես՝ մեղավորս, այս լեռան վրա, իսկ դու գլորվում

ու գլորվում ես, առաջին անգամ տեսա սոսկալի

չարչարանքներդ, ու թե ինչպես ընկնելով՝

ինչպես փշրվեց մարմինդ, ինչպես միջուկը փշրվեց,

խոնարհվեց կուրծքդ, ծալվեցին ծնկներդ

ու թեքվեց խոնարհված գլուխդ։

Քրիստո՛ս, ապաստանի՛ր իմ ձեռքերում,

աստվածային քո էությամբ, ցավդ տո՛ւր ինձ,

քանզի այստեղ հայտնվեցի մենակ, ու այն,

ինչ երևում է ինձ, ոչ ոք չի իմանա։ Զավակներիցդ ոչ մեկը

չի տեսնում անկումը քո, որ բռնի արյունոտված մարմինդ։

Քանզի մենակությունն անսահման է այնտեղ, ուր դու ես,

ուր քիչ լույս կա, ուր երեկոն ընկնում է Երկրի անանուն լեռան վրա։

Նյութերը։ Օդը։

Դաշտում, որտեղ դաղձն ու եղեսպակն են,

որտեղ ծաղիկները նման են աստղերի,

ինձ դիմավորում է ու կարծես սպասում է Օդը։

Կլոր է, պտտվում է ինչպես մերկ, չարաճճի մի երեխա,

ասես խաղում է մոր հետ, կատակում, ծաղրում։

Մերթ իր գիրկն է առնում քնքուշ, վարպետորեն,

մերթ պտտում է շրջազգեստս պարանի պես։

Օձի պես ֆշշում է անտառում, տերևները թափ է տալիս

ճյուղերից կամ արգելում շունչս։

Չի թողնում, որ փոշոտվեն ձարխոտներն ու թփերը,

ունի իր սիրած բույսերն ու թռչունները։

Ձգվում եմ դեպի նա ձեռքերով ու հասնում ու բռնում եմ։

Արագ շարժումներով կուրացնում է ինձ։

Ու հպվում եմ` չդիպչելով, ու բռնում եմ աներևույթ ձեռքով,

ծիծաղում է, մի նոր կատակ նվիրում ինձ։

Հետ եմ գնում անտառներով։ Կաղնիների,

սոճիների միջով վազում է իմ հետևից քամին։

Մտնում եմ քարե տունս, մազերիցս խոնավություն է բուրում,

ինչպես արբած, ինչպես օտար ծանրանում են նրանք։

Անհնազանդները՝ վարսերս, չեն հավաքվում բարձիս,

քնելու համար, պետք է հյուսեմ նրանց։

Թո՛ղ խաղաղվեն նրանք հսկա ձկնկուլի

կամ պատանիների պես, որ թուլացնում են պարանները։

Թե խաղաղվեն վարսերս, կքնեմ ուշ առավոտյան,

այդպես մորը տանջում է երեխան` Օդը։

Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին 8

Օ՜, ինկերի՛, մայաների՛ արև, ամերիկյան պտուղ ես հասուն,

Կեչուաները9, մայաները պաշտում էին շողշողացող մարմինը քո։

Մորթը ծեր այմարների ներկեցիր կարմիր կավճով,

բարձրանում ես որպես բոսորագույն միրհավ,

հառնում ես որպես ճերմակ միրհավ։

Նկարի՛չ, դաջվածքների՛ վարպետ,

առյուծների ու մարդկանց ցեղից ես դու,

արևն ես լեռների, հարթավայրերի, անապատի,

արևն ես գետերի, քարանձավների, դաշտերի,

տանում ես մեզ ու գալիս ես մեր հետևից

ոսկե որսաշան պես, դրոշն ես ցամաքի ու ծովի,

որ սուրբ է բոլոր եղբայրներիս համար։

Կկորչենք, փնտրե՛ք հարթավայրերում,

շեկ անապատներում, հատապտուղների

ու պերուական բալասանի հայրենիքում։

Ճերմակին ես տալիս Կուսկոյում 10, անապատի վրա,

մեծ երգն ես Մեքսիկայի, որ թափառում է երկնքում՝

Մայաբի11 վերևում։ Դու կրակե մաիս12 ես, որին որպես

երկնային մանանա ամենուր փնտրում են շուրթերս։

Վազքով անցնում ես լազուրի վրայով, թռչում ես

երկնագույն դաշտերով, եղնիկ ես դու մերթ ճերմակ,

մերթ արյունոտ, որ վիրավոր է, բայց՝ անհասանելի։

Օ˜, Անդերի՛ արև, խորհրդանիշն ես Ամերիկայի, պահապանը նրա,

հովիվն ես բոցավառ հոտի, բոցավառվող հիմնը երկրի,

չես դիպչում ու չես հալեցնում բոցկլտացող կրակը հնոցում,

կեցա՛լ, 13 բոլորովին ճերմակ կրա՛կ, արարելով ազգեր՝

կերակրում ես նրանց, բոլոր ճամփաներին թափառող

լեռնային կրակների առաջնո՛րդ։

Երկնայի՛ն արմատ, բալասանն ես արյունաքամ հնդկացիների,

փրկում ես նրանց սիրով ու սպանում սիրով։

Կեցալկոա՛տլ14, արհեստների՛ հայր, նշաձև աչքերով

աղում ես ինդիգոն, համեստ բամբակը մշակում ես ձեռքերով,

ներկում ես հնդկացիների թելերը կոլիբրիի վառ գույներով,

գլուխները նրանց կտրում ես հունական զարդանախշի պես,

դու Ռուխ թռչունն ես, ու զավակը քո խելահեղ քամին է ծովերի,

դու տերն ես մեր հնազանդ, ինչպիսին չէին նույնիսկ աստվածները հին,

ճերմակ երամն ես տատրակների, վազում ես արագաթափ ջրվեժի պես,

ի՞նչ պատահեց մեզ, ինչո՞ւ կերպափոխվեցինք։

Արևապատ հողերը դարձան ճահիճներ, ու մենք՝ տիրելով նրանց,

ողջունեցինք կրակն ու արևը։ Մեռյալներին քեզ վստահեցի,

այրվում են նրանք ածուխների պես

ու քնած են ինչպես ընտանիքը սալամանդրի,

ու անկողնում իրենց երազներ են տեսնում, 

ու անցնում են մթնշաղում, ինչպես թփուտները՝

մերթ այրվելով, մերթ դեղնելով Արևմուտքում, 

մերթ վառվելով հեռվում՝ հանց արևաքար։

Ու թե քառասուն տարի չես պահել ինձ հուշերիդ մեջ,

նայի՛ր, ընդունի՛ր այժմ, ինչպես մանգո,

ինչպես նույնանուն բուրգի քարը 15,

ինչպես արշալույսին ֆլամինգոյի 16 թռիչքը,

ինչպես վառ ծաղիկներով դաշտը,

ինչպես մաքեյը 17, ինչպես յուքքան 18,

ինչպես պերուացու կճուճները,

ինչպես հնդկացու դդմանոթը,

ինչպես հինավուրց ֆլեյտան ու պարերը,

քեզնով եմ շնչում, քո մեջ եմ բացվում միայն ու ամբողջանում։

Քանդակի՛ր ինձ, ինչպես ծեփում էիր նրանց,

լցրո՛ւ շունչդ իմ մեջ, թող որ ապրեմ նրանց հետ,

զարմանամ ու զարմացնեմ։

Քայլում էի օտար հողով, գնում էի օտար պտուղներ,

այնտեղ սեղանը պինդ է, ու զրնգուն չէ գավաթը,

ծորուն է մեղրը, ու գինին՝ հոգնած։ Օտար հիմներ էի երգում,

կրկնում էի օտար աղոթքներ, քնում էի մեռած աստղի տակ,

տեսնում էի մեռած վիշապներ։

Վերադարձա՛։ Վերադարձրո՛ւ արտաքինս,

լողացրո՛ւ ինձ բոսորագույն շատրվանով

ու եռացրո՛ւ քո կաթսայում, ճերմակեցրո՛ւ

ու սևացրո՛ւ ինձ լուծույթներումդ թունավոր։

Այրի՛ր իմ մեջ վախերը բութ, չորացրո՛ւ կեղտը, 

կերպափոխի՛ր երազանքներս ու շիկացրո՛ւ բառերս ու խոսքս,

այրի՛ր բերանս, երգս ու շունչս, մաքրի՛ր լսողությունս,

լվա՛ աչքերս ու նրբացրո՛ւ ձեռքերս

ու թարմացրո՛ւ արյունս, ուղե՛ղս, արցունքնե՛րս։

Չորացրո՛ւ քրտինքս ու բժշկի՛ր մարմնիս ու հոգիս

վերքերից բոլոր, ընդունի՛ր նորից շուրջպարում քո,

որ պարում են Ամերիկայում հզոր 

ու գովերգում են զորությունդ սուրբ։

Մենք` կեչուաներս ու մայաներս, երդվում ենք

հնամենի մի երդումով՝ հավե՛րժ ես դու,

քանզի կրելով ժամանակը՝ դառնում ենք հավերժություն։

Թափվելով ոսկե տերևների պես, ինչպես կարմիր գեղմը,

քեզ մոտ ենք դառնում մահից հետո,

ինչպես ասում էին մոգերը՝ հզոր ինկերը։

Գալիս ենք, ինչպես խաղողի որթերը գինեգործի մոտ,

անմահությունը գտնում է մեզ, ու լողում է ոսկե վտառը

օրհնված ալիքների վրա, ու հսկա անակոնդաները

երևում են թփերից վեր։

Ծանոթագրություններ

1.    Սել­վա (իսպ. selva, լատ. silva) ան­տառ - խո­նավ, հա­սա­րա­կա­ծա­յին ան­տառ­ներ Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում։ Դրանք աճում են Բրա­զի­լիա, Պե­րու, Սու­րի­նամ, Վե­նե­սո­ւե­լա, Գա­յա­նա, Պա­րագ­վայ, Կո­լում­բիա երկր­նե­րի տարածք­նե­րում։

2. «Հու­սա­հա­տութ­յուն» ժո­ղո­վա­ծուն լույս է տե­սել 1922 թվա­կա­նին Նյու Յոր­քի Իս­պա­նիա­յի ինս­տի­տու­տի հրատարակությամբ։

3. «Ան­տա­ռա­հա­տում» - Բո­ւե­նոս Այ­րես, Էլ Սուր, 1938։ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի եր­րորդ գրքի խո­րա­գիրն է։ Նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը հայտ­նի ար­գեն­տին­ացի գրող, հրա­տա­րա­կիչ, էս­սեիստ Վիկ­տո­րյա Օ­կամ­պո­յինն է (1890 - 1979)։ Գրքում տեղ են գտել բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ, ո­րոնք գրվել են տար­բեր երկր­նե­րում կա­տա­րած ճամ­փոր­դութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ ու Եվ­րո­պա­յում ապ­րած տա­րի­նե­րին։ Հե­ղի­նա­կը այդ գիր­քը ա­վե­լի ար­ժե­քա­վոր էր հա­մա­րում, քան «Հու­սա­հա­տութ­յու­նը», միա­ժա­մա­նակ հպար­տա­նում էր, որ այն ու­նի լա­տի­նա­մե­րիկ­յան ար­մատ­ներ։ Գիր­քը նվիր­ված է Պալ­մա Գիլ­յե­նին, ով Միստ­րա­լի բա­րե­կա­մու­հին ու քար­տու­ղա­րու­հին էր, ու նրա­նում ամ­փոփ­ված էր մեք­սի­կա­ցի կնոջ գթասր­տութ­յու­նը։

4. «Նոկտ­յուրն պար­տութ­յան» բա­նաս­տեղ­ծութ­յունն ու­նի հե­ղի­նա­կա­յին ծա­նո­թագ­րութ­յուն՝ «Ես ոչ միայն գրա­վոր, այլև ա­ռօր­յա խոս­քի մեջ հա­ճույ­քով օգ­տա­գոր­ծում եմ բազ­մա­թիվ ար­խայիկ (հնա­ցած) բա­ռեր ու ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ, բայց միայն նրանք, որոնք կեն­դա­նի են, և ո­րոնց ի­մաս­տը հաս­կա­նա­լի է։ Ա­սում եմ բազ­մա­թիվ, սա­կայն ոչ բո­լո­րը, միայն՝ ո­րոնք մտաբերում եմ։ Ա­վաղ։ Ստիպ­ված եմ զո­հա­բե­րել դրանց մի մա­սը ի շահ այն «հա­կաար­խայիկ» ան­ձե­րի, ով­քեր կար­դա­լու են իմ գոր­ծե­րը։ Ա­մե­րի­կա­յում նրանք սովորաբար մայ­րա­քա­ղա­քցիներ են։ Լա­տի­նա­մե­րիկ­յան գյու­ղը (իսկ ես մե­ծա­ցել եմ գյու­ղում) խո­սում է ժա­մա­նա­կա­կից այն լեզ­վով, ո­րը լի է հին բա­ռե­րով ու ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րով։ Քա­ղա­քը, որ կար­դում է գի­տա­կան գրքեր, կարծում է, որ այդ հին բա­ռե­րը ես գտնում եմ դա­սա­կան­նե­րի գրքերից։ Բայց դրա­նում ուր­բա­նիս­տա­կան կնի­քը կրող ան­ձինք սխալ­վում են։

5. «Մոր մահ­վան ա­ռի­թով» - սա շարք է, ո­րում բա­ցի «Նոկտ­յուրն  պար­տութ­յան» ից ու «Ի­ջե­ցում խա­չից» գոր­ծե­րից Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը ընդգր­կել է ևս ­վեց բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն՝ ու­ղեկ­ցե­լով հետևյալ հե­ղի­նա­կա­յին մեկ­նա­բա­նութ­յամբ՝ «Նա դար­ձավ ինձ հա­մար եր­կար ու մռայլ ա­պաս­տան, եր­կիր, որտեղ ես ապ­րե­ցի հինգ կամ յոթ տա­րի, սի­րե­լի եր­կիր, քան­զի մորս մա­սին է, ա­տե­լի եր­կիր, քան­զի հո­գին իմ, ցնցվե­լով, ա­վեր­վեց եր­կա­րա­ձիգ կրո­նա­կան ճգնա­ժա­մի խա­վա­րում։ Չկա ո՛չ­ օ­գուտ, ո՛չ ­գե­ղեց­կութ­յուն՝ այս­պես կոչ­ված «վշտի պտուղ­նե­րի» մեջ, չեմ ու­զում դրան­ցից և ոչ մե­կը։ Այժմ, ել­նե­լով այդ խա­վա­րից կրկին, ինչ­պես «Հու­սա­հա­տութ­յուն» գրքի վեր­ջում, գո­վես­տի խոսք կա­սեմ Ու­րա­խութ­յա­նը։

6. «Մթագ­նում. Եր­կու հրեշ­տակ» - Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի ա­մե­նա­հայտ­նի և ծրագ­րա­յին բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րից է։ Գրված է 1937 թ. Լի­սա­բո­նում, որ­տեղ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը անցել էր դի­վա­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տան­քի։

7. «Ի­ջե­ցում խա­չից։ Նոկտ­յուրն» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը նվիր­ված է Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի բա­րե­կա­մու­հուն` Վիկ­տո­րյա Օ­կամ­պո­յին։

8. «Ան­տա­ռա­հա­տում» գրքում «Ա­մե­րի­կա։ Հիմն արևա­դար­ձա­յին արևին» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը զետեղված է չորս ու­րիշ­նե­րի հետ՝ «Եր­կու օրհ­ներգ» խո­րագ­րով։ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը մեկ­նա­բա­նում է, թե այն շատ կարևոր է լա­տի­նաա­մե­րիկ­յան գրա­կան գոր­ծըն­թա­ցը ըն­կա­լե­լու հա­մար՝ «Մեր ռո­ման­տիկ­նե­րի է­պի­կա­կան փո­ղից հե­տո (փող, որն ա­վե­լի շուտ հի­շեց­նում է փղի կնճիթ) մեր սերն­դի պատկերացումներում կա­յուն հա­կակ­րանք ստեղծ­վեց մա­ժո­րա­յին հնչե­ղութ­յուն ու­նե­ցող եր­կա­րու­ձիգ օրհ­ներ­գե­րի հան­դեպ։ Հենց այդ ժա­մա­նակ էլ ի հայտ ե­կան ֆլեյ­տա­ներ ու սրինգ­ներ ոչ միայն մաի­սի, այլև գա­րու ու նույ­նիսկ բրնձի ցո­ղու­նից։ Մի­նո­րա­յին հա­մա­կեր­պու­մը շատ տե­ղին ե­ղավ ու պարգևեց մեզ ա­մե­նասր­տա­մոտ ու մա­քուր եր­գե­րը։ Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, երբ աչ­քե­րիդ ա­ռաջ հնդկա­ցի­նե­րի կող­մից ստեղծ­ված հու­շար­ձան­ներն են կամ Կոր­դիլ­յեր­նե­րի գա­գաթ­նե­րը, սկսում ես կա­րո­տել հզոր ու ա­զատ ձայ­նի, ո­րը չվա­խե­նա­լով կա­րո­ղա­նա հա­մա­հունչ լի­նել այդ մե­ծութ­յա­նը»։

9. Կե­չո­ւա­ներ (Qhichwa runa) - հնդ­կա­ցիա­կան ցեղ, որ բնակ­վում է Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում (Պե­րու, Բո­լի­վիա, Էկ­վա­դոր, Ար­գեն­տի­նա, Կո­լում­բիա, Չի­լի) ու սե­րում է ին­կե­րի Տա­յան­տին­սու­յա մշա­կու­թա­յին ա­վան­դույթ­ներ ու­նե­ցող պե­տութ­յու­նից։

10.     «…Կուս­կո­յում, ա­նա­պա­տի վրա…» - Կուս­կոն ին­կե­րի կայս­րութ­յան հին մայ­րա­քա­ղաքն է։ Այժմ Պե­րո­ւի երկ­րորդ քա­ղաքն է։

11.     Մա­յաբ - Յու­կա­տան թե­րակղ­զու հնդկա­կան ան­վա­նու­մը։

12. Մաիս - հացազգիներին պատկանող միաշաքիլ բույս, որի հայրենիքը կենտրոնական Ամերիկան է։

13.     Կե­ցալ - տե՛ս «Բախ­տա­վո­րը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ծա­նո­թագ­րութ­յու­նը։

14.     Կե­ցալ­կաատլ - աց­տեկ­նե­րի լեզ­վով` փետ­րա­վոր օձ, հնդկա­կան ցե­ղե­րի դի­ցա­բա­նութ­յան մեջ ե­րեք գե­րա­գույն աստ­վա­ծութ­յուն­նե­րից մեկն է։ Տե՛ս նաև՝ «Բախ­տա­վո­րը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ծա­նո­թագ­րութ­յու­նը։

15.     «Ինչ­պես հա­մա­նուն բուր­գի քա­րը…» - խոս­քը Մեք­սի­կա­յում գտնվող հին տա­ճա­րի, բուր­գի մա­սին է, որը կոչ­վում է Արև։

16.     Ֆլա­մին­գո - բա­րակ, եր­կար ոտ­քե­րով, ա­մուր վզով ու ճեր­մա­կից կար­միր գու­նա­յին ան­ցում­նե­րով թռչուն, որ ապ­րում է Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում։ Կեր ըն­դու­նե­լիս ֆլա­մին­գոն շար­ժում է ոչ թե կտու­ցի ստո­րին, այլ վերևի մա­սը։

17.     Մա­քեյ - երկ­նա­գույն ա­գա­վա, կա­պույտ, լայն տերևնե­րով կակ­տուս` գմբե­թա­վոր կլոր գա­գա­թով։ Ա­ճում է Մեք­սի­կա­յի Խա­լիս­կո նա­հան­գում և օգ­տա­գործ­վում է տե­կի­լա­յի ու կակ­տու­սա­յին օ­ղու ար­տադ­րութ­յան մեջ։ Մեք­սի­կա­ցի­նե­րը պնդում են, որ ա­մե­նա­հա­ջող մա­քե­յը ա­ճեց­վում է Տե­կի­լա քա­ղա­քի հարևա­նութ­յամբ։

18.     Յուքքա (լատ. Yucca) - հնա­տե­սակ մշ­տա­դա­լար միա­շա­քիլ բույս է, ո­րը ընդ­հան­րութ­յուն­ներ ու­նի պեր­ճա­ծաղ­կի (Agavaceae) ըն­տա­նիք­ի հետ։Գաբրիելա Միստրալ

Չարչարանաց ուրբաթ

Հրեա ժողովրդին

Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,

հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,

արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,

սելվայի 1 պես բազմանում են տառապանքներդ։

Այդպես էլ չթողեցին քեզ ննջել ստվերում,

չթողեցին փոխվել, որ ապաքինվեն սպիներդ։

Վերքիդ ալ կարմիրը թրթռում է դեռ

վարդի պես՝ գիշերներն ու ցերեկները։

Աշխարհը ննջում է, բայց լսում է նա լացը քո հնօրյա,

հաճելի են արցունքներդ ինչպես անձրևի շիթ,

նայում եմ. խոր, ինչպես սղոցի հետքեր,

կնճիռներն են քո` այնքան սրտամոտ։

Ասա՛, ի՞նչ կա ավելի սարսափելի,

քան երազը հրեական, աղոթքը՝ Miserere։

Բարուրն օրորում է կինը, ու ամուսինը

հավաքում է ցորենը՝ առանց վատնելու։

Հրեա՛ ազգ, պահպանում ես ուժդ

ու ձայնդ, որ քնքուշ երգես օջախը քո,

աղարտված է լեզուդ, ու սարսափ կա աչքերումդ,

բայց շարունակում ես երգել Երգ Երգոցը։

Կանանց մեջ ապրում է սիրտը Մարիամի,

Հիսուսի պատկերն ես բերում մեզ։

Լսեց Սիոնը Նրա խոսքերը բարի, բայց՝ իզուր։

Կանչում էր Նա քեզ դժբախտության պահին։

Հրաժարվեց Նրանից վախվորած ամբոխը,

բարին չտեսար Խոսքերում Նրա,

այդժամ Մագթաղինեն վարսերով իր

մաքրեց արյունը Փրկչի ոտքերից։

Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,

հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,

արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,

սելվայի պես բազմանում են տառապանքներդ։

Չարչարանաց ուրբաթ

Ապրիլը գրավում է քնքշությամբ հարատև,

ու ամենուր թափառում է ծարավը անհագ,

բայց, սերմնացա՛ն, սպասի՛ր, ցանքսից առաջ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Մի՛ հպվիր գութանին, կո՛ղմ դիր գործիքներդ,

մի՛ գայթակղվիր, սերմնացա՛ն,

լսի՛ր ակնթարթը հուսահատ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Արնոտ քրտինքից հարբում է ձիթապտուղը,

երգում է աքաղաղը, ու Պետրոսը խոնարհում է աչքերը։

Սիրո՛ մարգարե, համբերատա՛ր տառապյալ,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Գեղջկական ճակատը ակոսել է կնճիռը,

տանջում է ինձ թախիծը կեսգիշերային,

ու խեղճ տղան արտասվում է ինչպես այր,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Արնահոսում են դեռևս փայտերը խաչի,

դողէրոցքով հեռացնում է շուրթերը չոր։

Անիծվի՛ր, հա՛ց, թո՛ղ անիծվի աշխարհը նաև,

հեռանում է Քրիստո՛սը։

Երգ մահվան մասին

Ալեզա՛ րդ գրող, միայնա՛ կ կախարդ,

մի՛ որոնիր դաշտերում մոլորված տղայիս։

Նստարաններին այս ձգվում է խուլ մարդկային ոգին։

Մի՛ հոտոտիր տղայիս, ծերունի՛, քո սուր հոտառությամբ։

Քայլի՛ ր լիալուսնի ներքո քո ճանապարհով,

չա՛ր, խո՛րթ մայր, դիվուհի՛,

մի՛ դիպչիր տղայիս։

Հեռո՛ւ նրանից, գտիր՛ ուրիշներին,

մոռացի՛ր կնունքի անունը նրա։ 

Թո՛ղ թռչի քեզ մոտ դժբախտությունը

հարավից ու հյուսիսից, ու աղի քամին

ավազով թո՛ղ լցնի աչքերը քո։

Տղաս ու ես ձկներ ենք ծովի ալիքների խորքում,

երբ սխալվես պատահաբար, հիշի՛ր միայն ի՛մ մասին։

Հուսահատություն 2

Մառախուղ` անթափանց ու հավերժական։

Մոռանում ես, որտեղ դուրս գցեց ինձ ալիքը աղի։

Հողը, որին հասա, չի ճանաչում գարունը։

Երկար գիշերը մոր նման թաքցնում է ինձ աշխարհից։

Քամին ստուգում է հեծկլտանքների

ու հառաչների ներկայությունը տան շրջակայքում

ու ապակու պես հատում է ճիչս։

Ճերմակ հարթավայրում, ուր անվերջ է հորիզոնը,

տեսնում եմ անարյուն մահերը մայրամուտների։

Ո՞ւմ ձայն տվեց, ո՞վ հայտնվեց այստեղ,

թե այն կողմում մեռյալներն են միայն։

Տեսնում եմ՝ ինչպես է տարածվում ծովը վշտի,

նրանց միջև, ում հոգին այստեղ է դեռևս։

Նավահանգստում նավեր կան ճերմակակայմ,

անհարազատ երկրներից։

Նավաստիներն անծանոթ են ծաղիկներիս

ու բերում են անարև ու տժգույն մրգեր։

Հարցը, որ ուզում եմ տալ, չի պոկվում շուրթերիցս,

երբ ճանապարհում եմ նրանց հայացքով։

Նրանց լեզուն հեռու է, օտար սիրուն, որով

մայրս իր երջանիկ օրերի երգն էր երգում։

Տեսնում եմ, ձյուն է գալիս։ Այդպես փոշին

ծածկում է գերեզմանը։ Տեսնում եմ, շատանում է

մառախուղը։ Այդպես մեռնում եմ ես ինքս,

ու չեմ հաշվում վայրկյանները, որ չխենթանամ,

քանզի նոր է սկսվում գիշերը երկար։

Տեսնում եմ հարթավայրը, ուր անվերջ են հիացումն ու ցավը,

բարությամբ հասա ամայի բնապատկերներին,

ձյունն այս ասես ինչ - որ մեկի դեմքն է, 

որ պատուհանի հակառակ կողմում, պահապանի պես,

հավերժական է իր անթերի ճերմակությամբ։

Նա մշտապես իմ գլխավերևում է,

ինչպես անսահման հայացքը Աստծո,

ինչպես նարնջենու ծաղկաթերթերը տանիքներին,

ինչպես ճակատագիրը, որ հոսում է կույր ու խուլ,

այդպես կլինի նաև իմ մահվան ժամը։

Անտառահատում 3

Նոկտյուրն պարտության 4

(մորս մահվան առիթով) 5

Քեզ համար չդարձա իսկական Պողոս.

վստահեցնում ես, թե անհնար է կասկածելը,

քո էությամբ ոտքից գլուխ շողարձակող լույս ես ու կրակ, 

առաքյալի Ճակատագիրը ցնցում է սիրտս,

բայց չարժեմ ես նրան։ Թույլ եմ։

Կրակն իմ ձեռքերով երկար չտարա, բոցն այրեց մաշկս,

բոցավառվել չկարողացա, լռեցի, որ աղոթքով

վառեմ սոճին, ու քամին չեկավ օգնության,

կմեռնեմ ավելի վաղ, քան ընդմիշտ կքնեմ։

Իմ մեղմությունից, որն ավելին չէ, քան վարդը,

տեսնում ես, ծանր եմ շնչում, մտերմին ներելը

տասնօրյա դժվար աշխատանք է՝ առավոտից երեկո

հույսս անզոր հոգիս է, որքան պտտում եմ, չի շարժվում։

Քեզ համար չդարձա սուրբ Ֆրանցիսկը։ Կքած,

ինչպես գարնանային արշալույսի կատարը,

կամրջում ես հողն ու երկնքը ու փոշին հողի՝

մինչ սարի գագաթը, ու բարձրանում ես

աստիճաններով արշալույսյան սանդուղքի,

ուր սիրում եմ լսել աղավնու ձայնը ու կանչը եղնիկի։

Հողը՝ անհամար զավակներով մաքրում էր վրայիցս կեղտը,

ինչպես կոբրայից` կաշին։ Հողը հարազատ մոր պես

օրորում էր ինձ կրծքին, որ լցվել էր բոցկլտացող կաթով

ու այն ամենով, ինչ լինելու է դեռ։

Չդարձա նաև Քո Վիկենտիեն, չլսեցի խոստովանությունները

քո մակույկավոր բանտարկյալների, այդ տարաբախտ

հավատացյալներին չհամբուրեցի։ Վիկենտիին սիրում եմ

ողջ էությամբ, հոգուցս առավել. նա օրինակ էր ինձ

ու հենարան՝ ճանապարհիս։ Բայց չեմ կարող

առանց դողի դիպչել վերքերին։

Սարսուռով հեռացնում եմ կարեկցանքով լի աչքերս

Ղազարից, ով կարծես գարշահոտ աճյուն լինի։

Բոլոր վերքերը կապել եմ առանց նայելու,

երբ տեսնում եմ խոցերը, ձեռքերիս մեջ սեր չի մնում։

Հոգով չեմ զորացել այնքան, որ դառնամ սուրբ,

որ այդքան չարիք լսեմ խավարում խաղաղորեն՝

Աբելի անմեղ ականջով։ Չկարողացա անվախ ապրել,

ու սիրտս լինի է անհանգրվան երազներով,

ինչպես արևը աստվածային լեռներում։

Սերվել եմ Իսրայելի բզկտված մարմնից, մաքքվեյների ցեղից,

կարողանում եմ երգել այնպես, որ մարգագետինը դառնա մեղր,

տե՛ր Զորավոր, ողբս հյուսել եմ գագաթներիդ,

ու ձայնով հպվել եմ ոտքերիդ։

Տապալվել եմ, հառաչս ուղղում եմ վեր, թեկուզ՝ մեղք է խնդրելը,

որ դեմքով շրջվես դեպ կործանվող դաշտը,

ու իմ պարզ մերկությանը հպես ամենաթող մատներդ։

Դու, որ տապանաքարը կոտրում էիր ձվի կեղևի պես,

օ˜, խղճա՛ ինձ։ Երբեք հարություն չեմ առնի Քեզ հետ,

այլ կփտեմ, ու աճյունս կխառնվի քարաքոսներին փշոտ

ու փոշոտ խոտերին, կխառնվի ամենին, ինչ այրվեց աղի

ու թույնի մեջ, ամենին, ուր չկա Քրիստոսը, ինչը

չի մաքրվել Նրա բարեգութ օրենքներով։

Ես պարտվեցի։ Գթություն չկա ինձ այս խարազանված

երկնքի տակ, ու մեղավոր է պարտությունն իմ։

Խաչված, բայց կենդանի, ստորացված է, ոտքից գլուխ

աղտոտված, ամեն ինչում մեղավոր է պարտությունս։

Ազնվարյուն եղնիկի եղջյուրները փշրվեցին

իմ պարտությունից։

Մթագնում։ Երկու հրեշտակ 6

Երկու հրեշտակ ամբողջ կյանքում

կանգնած են սարին, թիկունքումդ,

օրորում են ծովի պես, մինչև քնես։

Մեկը թափահարում է թևերը, մյուսն անշարժ սավառնում է,

մեկը բերում է ընծաներ, մյուսը տանում է բարիքները։

Ո՞րը կմնա քեզ հետ, ո՞րը՝ անցյալում,

մեկը կապրի բոցի պես, մյուսը մոխիր կդարձնի,

իսկ ես վստահում եմ հոգիս, հեզ ալիքի պես փռվում նրանց առաջ։

Մի անգամ միայն հանդիպեցին, ճերմակ թևերը փռելով՝

երգեցին սիրո և մկրտության ավազանի մասին։

Մի անգամ միայն միավորվեցին՝ մոռանալով վերքերը հին,

ու կյանքն ու մահը նորից ձուլվեցին։

Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն 7

Քաղաքից դուրս, լեռներում՝ օ՜ «Խաչված Քրիստոս»,

քո արձանի մոտ եմ ու աղերսում եմ հիվանդ մարմնիս համար։

Աչքերս Քեզանից՝ տառապյալիցդ, հեռացնում ու խոնարհում եմ

իմ՝ հիվանդիս վրա։ Ամաչում եմ. արյունս բարակ շիթ է

գետի մեջ, քոնը՝ դեպի ամբարտակը։

Այս աշխարհում մի հենարան ունեմ միայն՝ քեզ՝

խաչված առանց չորս մեխերի։ Քեզ մոտ եմ եկել,

որ հավաքեմ արյունդ, ձեռքերով հպվեմ չորացած կրծքիդ,

ու հազիվ կարողանամ գրկել վիրավոր ոտքերդ,

որոնցից հոսում են սուրբ կաթիլները արյան։

Մոռացել եմ բոլոր վշտերս, հոգնությունս, երկար ու ձիգ

ճանապարհը, վերքերս բոլոր, ամաչում եմ,

որ աղերսելով՝ մուրացիկի պես քեզ մոտ եմ եկել

այս ուշ գիշերով ու կանգնել եմ Քո՝ տապալվածիդ առջև

ես՝ մեղավորս, այս լեռան վրա, իսկ դու գլորվում

ու գլորվում ես, առաջին անգամ տեսա սոսկալի

չարչարանքներդ, ու թե ինչպես ընկնելով՝

ինչպես փշրվեց մարմինդ, ինչպես միջուկը փշրվեց,

խոնարհվեց կուրծքդ, ծալվեցին ծնկներդ

ու թեքվեց խոնարհված գլուխդ։

Քրիստո՛ս, ապաստանի՛ր իմ ձեռքերում,

աստվածային քո էությամբ, ցավդ տո՛ւր ինձ,

քանզի այստեղ հայտնվեցի մենակ, ու այն,

ինչ երևում է ինձ, ոչ ոք չի իմանա։ Զավակներիցդ ոչ մեկը

չի տեսնում անկումը քո, որ բռնի արյունոտված մարմինդ։

Քանզի մենակությունն անսահման է այնտեղ, ուր դու ես,

ուր քիչ լույս կա, ուր երեկոն ընկնում է Երկրի անանուն լեռան վրա։

Նյութերը։ Օդը։

Դաշտում, որտեղ դաղձն ու եղեսպակն են,

որտեղ ծաղիկները նման են աստղերի,

ինձ դիմավորում է ու կարծես սպասում է Օդը։

Կլոր է, պտտվում է ինչպես մերկ, չարաճճի մի երեխա,

ասես խաղում է մոր հետ, կատակում, ծաղրում։

Մերթ իր գիրկն է առնում քնքուշ, վարպետորեն,

մերթ պտտում է շրջազգեստս պարանի պես։

Օձի պես ֆշշում է անտառում, տերևները թափ է տալիս

ճյուղերից կամ արգելում շունչս։

Չի թողնում, որ փոշոտվեն ձարխոտներն ու թփերը,

ունի իր սիրած բույսերն ու թռչունները։

Ձգվում եմ դեպի նա ձեռքերով ու հասնում ու բռնում եմ։

Արագ շարժումներով կուրացնում է ինձ։

Ու հպվում եմ` չդիպչելով, ու բռնում եմ աներևույթ ձեռքով,

ծիծաղում է, մի նոր կատակ նվիրում ինձ։

Հետ եմ գնում անտառներով։ Կաղնիների,

սոճիների միջով վազում է իմ հետևից քամին։

Մտնում եմ քարե տունս, մազերիցս խոնավություն է բուրում,

ինչպես արբած, ինչպես օտար ծանրանում են նրանք։

Անհնազանդները՝ վարսերս, չեն հավաքվում բարձիս,

քնելու համար, պետք է հյուսեմ նրանց։

Թո՛ղ խաղաղվեն նրանք հսկա ձկնկուլի

կամ պատանիների պես, որ թուլացնում են պարանները։

Թե խաղաղվեն վարսերս, կքնեմ ուշ առավոտյան,

այդպես մորը տանջում է երեխան` Օդը։

Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին 8

Օ՜, ինկերի՛, մայաների՛ արև, ամերիկյան պտուղ ես հասուն,

Կեչուաները9, մայաները պաշտում էին շողշողացող մարմինը քո։

Մորթը ծեր այմարների ներկեցիր կարմիր կավճով,

բարձրանում ես որպես բոսորագույն միրհավ,

հառնում ես որպես ճերմակ միրհավ։

Նկարի՛չ, դաջվածքների՛ վարպետ,

առյուծների ու մարդկանց ցեղից ես դու,

արևն ես լեռների, հարթավայրերի, անապատի,

արևն ես գետերի, քարանձավների, դաշտերի,

տանում ես մեզ ու գալիս ես մեր հետևից

ոսկե որսաշան պես, դրոշն ես ցամաքի ու ծովի,

որ սուրբ է բոլոր եղբայրներիս համար։

Կկորչենք, փնտրե՛ք հարթավայրերում,

շեկ անապատներում, հատապտուղների

ու պերուական բալասանի հայրենիքում։

Ճերմակին ես տալիս Կուսկոյում 10, անապատի վրա,

մեծ երգն ես Մեքսիկայի, որ թափառում է երկնքում՝

Մայաբի11 վերևում։ Դու կրակե մաիս12 ես, որին որպես

երկնային մանանա ամենուր փնտրում են շուրթերս։

Վազքով անցնում ես լազուրի վրայով, թռչում ես

երկնագույն դաշտերով, եղնիկ ես դու մերթ ճերմակ,

մերթ արյունոտ, որ վիրավոր է, բայց՝ անհասանելի։

Օ˜, Անդերի՛ արև, խորհրդանիշն ես Ամերիկայի, պահապանը նրա,

հովիվն ես բոցավառ հոտի, բոցավառվող հիմնը երկրի,

չես դիպչում ու չես հալեցնում բոցկլտացող կրակը հնոցում,

կեցա՛լ, 13 բոլորովին ճերմակ կրա՛կ, արարելով ազգեր՝

կերակրում ես նրանց, բոլոր ճամփաներին թափառող

լեռնային կրակների առաջնո՛րդ։

Երկնայի՛ն արմատ, բալասանն ես արյունաքամ հնդկացիների,

փրկում ես նրանց սիրով ու սպանում սիրով։

Կեցալկոա՛տլ14, արհեստների՛ հայր, նշաձև աչքերով

աղում ես ինդիգոն, համեստ բամբակը մշակում ես ձեռքերով,

ներկում ես հնդկացիների թելերը կոլիբրիի վառ գույներով,

գլուխները նրանց կտրում ես հունական զարդանախշի պես,

դու Ռուխ թռչունն ես, ու զավակը քո խելահեղ քամին է ծովերի,

դու տերն ես մեր հնազանդ, ինչպիսին չէին նույնիսկ աստվածները հին,

ճերմակ երամն ես տատրակների, վազում ես արագաթափ ջրվեժի պես,

ի՞նչ պատահեց մեզ, ինչո՞ւ կերպափոխվեցինք։

Արևապատ հողերը դարձան ճահիճներ, ու մենք՝ տիրելով նրանց,

ողջունեցինք կրակն ու արևը։ Մեռյալներին քեզ վստահեցի,

այրվում են նրանք ածուխների պես

ու քնած են ինչպես ընտանիքը սալամանդրի,

ու անկողնում իրենց երազներ են տեսնում, 

ու անցնում են մթնշաղում, ինչպես թփուտները՝

մերթ այրվելով, մերթ դեղնելով Արևմուտքում, 

մերթ վառվելով հեռվում՝ հանց արևաքար։

Ու թե քառասուն տարի չես պահել ինձ հուշերիդ մեջ,

նայի՛ր, ընդունի՛ր այժմ, ինչպես մանգո,

ինչպես նույնանուն բուրգի քարը 15,

ինչպես արշալույսին ֆլամինգոյի 16 թռիչքը,

ինչպես վառ ծաղիկներով դաշտը,

ինչպես մաքեյը 17, ինչպես յուքքան 18,

ինչպես պերուացու կճուճները,

ինչպես հնդկացու դդմանոթը,

ինչպես հինավուրց ֆլեյտան ու պարերը,

քեզնով եմ շնչում, քո մեջ եմ բացվում միայն ու ամբողջանում։

Քանդակի՛ր ինձ, ինչպես ծեփում էիր նրանց,

լցրո՛ւ շունչդ իմ մեջ, թող որ ապրեմ նրանց հետ,

զարմանամ ու զարմացնեմ։

Քայլում էի օտար հողով, գնում էի օտար պտուղներ,

այնտեղ սեղանը պինդ է, ու զրնգուն չէ գավաթը,

ծորուն է մեղրը, ու գինին՝ հոգնած։ Օտար հիմներ էի երգում,

կրկնում էի օտար աղոթքներ, քնում էի մեռած աստղի տակ,

տեսնում էի մեռած վիշապներ։

Վերադարձա՛։ Վերադարձրո՛ւ արտաքինս,

լողացրո՛ւ ինձ բոսորագույն շատրվանով

ու եռացրո՛ւ քո կաթսայում, ճերմակեցրո՛ւ

ու սևացրո՛ւ ինձ լուծույթներումդ թունավոր։

Այրի՛ր իմ մեջ վախերը բութ, չորացրո՛ւ կեղտը, 

կերպափոխի՛ր երազանքներս ու շիկացրո՛ւ բառերս ու խոսքս,

այրի՛ր բերանս, երգս ու շունչս, մաքրի՛ր լսողությունս,

լվա՛ աչքերս ու նրբացրո՛ւ ձեռքերս

ու թարմացրո՛ւ արյունս, ուղե՛ղս, արցունքնե՛րս։

Չորացրո՛ւ քրտինքս ու բժշկի՛ր մարմնիս ու հոգիս

վերքերից բոլոր, ընդունի՛ր նորից շուրջպարում քո,

որ պարում են Ամերիկայում հզոր 

ու գովերգում են զորությունդ սուրբ։

Մենք` կեչուաներս ու մայաներս, երդվում ենք

հնամենի մի երդումով՝ հավե՛րժ ես դու,

քանզի կրելով ժամանակը՝ դառնում ենք հավերժություն։

Թափվելով ոսկե տերևների պես, ինչպես կարմիր գեղմը,

քեզ մոտ ենք դառնում մահից հետո,

ինչպես ասում էին մոգերը՝ հզոր ինկերը։

Գալիս ենք, ինչպես խաղողի որթերը գինեգործի մոտ,

անմահությունը գտնում է մեզ, ու լողում է ոսկե վտառը

օրհնված ալիքների վրա, ու հսկա անակոնդաները

երևում են թփերից վեր։

Ծանոթագրություններ

1.    Սել­վա (իսպ. selva, լատ. silva) ան­տառ - խո­նավ, հա­սա­րա­կա­ծա­յին ան­տառ­ներ Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում։ Դրանք աճում են Բրա­զի­լիա, Պե­րու, Սու­րի­նամ, Վե­նե­սո­ւե­լա, Գա­յա­նա, Պա­րագ­վայ, Կո­լում­բիա երկր­նե­րի տարածք­նե­րում։

2. «Հու­սա­հա­տութ­յուն» ժո­ղո­վա­ծուն լույս է տե­սել 1922 թվա­կա­նին Նյու Յոր­քի Իս­պա­նիա­յի ինս­տի­տու­տի հրատարակությամբ։

3. «Ան­տա­ռա­հա­տում» - Բո­ւե­նոս Այ­րես, Էլ Սուր, 1938։ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի եր­րորդ գրքի խո­րա­գիրն է։ Նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը հայտ­նի ար­գեն­տին­ացի գրող, հրա­տա­րա­կիչ, էս­սեիստ Վիկ­տո­րյա Օ­կամ­պո­յինն է (1890 - 1979)։ Գրքում տեղ են գտել բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ, ո­րոնք գրվել են տար­բեր երկր­նե­րում կա­տա­րած ճամ­փոր­դութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ ու Եվ­րո­պա­յում ապ­րած տա­րի­նե­րին։ Հե­ղի­նա­կը այդ գիր­քը ա­վե­լի ար­ժե­քա­վոր էր հա­մա­րում, քան «Հու­սա­հա­տութ­յու­նը», միա­ժա­մա­նակ հպար­տա­նում էր, որ այն ու­նի լա­տի­նա­մե­րիկ­յան ար­մատ­ներ։ Գիր­քը նվիր­ված է Պալ­մա Գիլ­յե­նին, ով Միստ­րա­լի բա­րե­կա­մու­հին ու քար­տու­ղա­րու­հին էր, ու նրա­նում ամ­փոփ­ված էր մեք­սի­կա­ցի կնոջ գթասր­տութ­յու­նը։

4. «Նոկտ­յուրն պար­տութ­յան» բա­նաս­տեղ­ծութ­յունն ու­նի հե­ղի­նա­կա­յին ծա­նո­թագ­րութ­յուն՝ «Ես ոչ միայն գրա­վոր, այլև ա­ռօր­յա խոս­քի մեջ հա­ճույ­քով օգ­տա­գոր­ծում եմ բազ­մա­թիվ ար­խայիկ (հնա­ցած) բա­ռեր ու ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ, բայց միայն նրանք, որոնք կեն­դա­նի են, և ո­րոնց ի­մաս­տը հաս­կա­նա­լի է։ Ա­սում եմ բազ­մա­թիվ, սա­կայն ոչ բո­լո­րը, միայն՝ ո­րոնք մտաբերում եմ։ Ա­վաղ։ Ստիպ­ված եմ զո­հա­բե­րել դրանց մի մա­սը ի շահ այն «հա­կաար­խայիկ» ան­ձե­րի, ով­քեր կար­դա­լու են իմ գոր­ծե­րը։ Ա­մե­րի­կա­յում նրանք սովորաբար մայ­րա­քա­ղա­քցիներ են։ Լա­տի­նա­մե­րիկ­յան գյու­ղը (իսկ ես մե­ծա­ցել եմ գյու­ղում) խո­սում է ժա­մա­նա­կա­կից այն լեզ­վով, ո­րը լի է հին բա­ռե­րով ու ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րով։ Քա­ղա­քը, որ կար­դում է գի­տա­կան գրքեր, կարծում է, որ այդ հին բա­ռե­րը ես գտնում եմ դա­սա­կան­նե­րի գրքերից։ Բայց դրա­նում ուր­բա­նիս­տա­կան կնի­քը կրող ան­ձինք սխալ­վում են։

5. «Մոր մահ­վան ա­ռի­թով» - սա շարք է, ո­րում բա­ցի «Նոկտ­յուրն  պար­տութ­յան» ից ու «Ի­ջե­ցում խա­չից» գոր­ծե­րից Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը ընդգր­կել է ևս ­վեց բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն՝ ու­ղեկ­ցե­լով հետևյալ հե­ղի­նա­կա­յին մեկ­նա­բա­նութ­յամբ՝ «Նա դար­ձավ ինձ հա­մար եր­կար ու մռայլ ա­պաս­տան, եր­կիր, որտեղ ես ապ­րե­ցի հինգ կամ յոթ տա­րի, սի­րե­լի եր­կիր, քան­զի մորս մա­սին է, ա­տե­լի եր­կիր, քան­զի հո­գին իմ, ցնցվե­լով, ա­վեր­վեց եր­կա­րա­ձիգ կրո­նա­կան ճգնա­ժա­մի խա­վա­րում։ Չկա ո՛չ­ օ­գուտ, ո՛չ ­գե­ղեց­կութ­յուն՝ այս­պես կոչ­ված «վշտի պտուղ­նե­րի» մեջ, չեմ ու­զում դրան­ցից և ոչ մե­կը։ Այժմ, ել­նե­լով այդ խա­վա­րից կրկին, ինչ­պես «Հու­սա­հա­տութ­յուն» գրքի վեր­ջում, գո­վես­տի խոսք կա­սեմ Ու­րա­խութ­յա­նը։

6. «Մթագ­նում. Եր­կու հրեշ­տակ» - Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի ա­մե­նա­հայտ­նի և ծրագ­րա­յին բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րից է։ Գրված է 1937 թ. Լի­սա­բո­նում, որ­տեղ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը անցել էր դի­վա­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տան­քի։

7. «Ի­ջե­ցում խա­չից։ Նոկտ­յուրն» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը նվիր­ված է Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լի բա­րե­կա­մու­հուն` Վիկ­տո­րյա Օ­կամ­պո­յին։

8. «Ան­տա­ռա­հա­տում» գրքում «Ա­մե­րի­կա։ Հիմն արևա­դար­ձա­յին արևին» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը զետեղված է չորս ու­րիշ­նե­րի հետ՝ «Եր­կու օրհ­ներգ» խո­րագ­րով։ Գաբ­րիե­լա Միստ­րա­լը մեկ­նա­բա­նում է, թե այն շատ կարևոր է լա­տի­նաա­մե­րիկ­յան գրա­կան գոր­ծըն­թա­ցը ըն­կա­լե­լու հա­մար՝ «Մեր ռո­ման­տիկ­նե­րի է­պի­կա­կան փո­ղից հե­տո (փող, որն ա­վե­լի շուտ հի­շեց­նում է փղի կնճիթ) մեր սերն­դի պատկերացումներում կա­յուն հա­կակ­րանք ստեղծ­վեց մա­ժո­րա­յին հնչե­ղութ­յուն ու­նե­ցող եր­կա­րու­ձիգ օրհ­ներ­գե­րի հան­դեպ։ Հենց այդ ժա­մա­նակ էլ ի հայտ ե­կան ֆլեյ­տա­ներ ու սրինգ­ներ ոչ միայն մաի­սի, այլև գա­րու ու նույ­նիսկ բրնձի ցո­ղու­նից։ Մի­նո­րա­յին հա­մա­կեր­պու­մը շատ տե­ղին ե­ղավ ու պարգևեց մեզ ա­մե­նասր­տա­մոտ ու մա­քուր եր­գե­րը։ Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, երբ աչ­քե­րիդ ա­ռաջ հնդկա­ցի­նե­րի կող­մից ստեղծ­ված հու­շար­ձան­ներն են կամ Կոր­դիլ­յեր­նե­րի գա­գաթ­նե­րը, սկսում ես կա­րո­տել հզոր ու ա­զատ ձայ­նի, ո­րը չվա­խե­նա­լով կա­րո­ղա­նա հա­մա­հունչ լի­նել այդ մե­ծութ­յա­նը»։

9. Կե­չո­ւա­ներ (Qhichwa runa) - հնդ­կա­ցիա­կան ցեղ, որ բնակ­վում է Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում (Պե­րու, Բո­լի­վիա, Էկ­վա­դոր, Ար­գեն­տի­նա, Կո­լում­բիա, Չի­լի) ու սե­րում է ին­կե­րի Տա­յան­տին­սու­յա մշա­կու­թա­յին ա­վան­դույթ­ներ ու­նե­ցող պե­տութ­յու­նից։

10.     «…Կուս­կո­յում, ա­նա­պա­տի վրա…» - Կուս­կոն ին­կե­րի կայս­րութ­յան հին մայ­րա­քա­ղաքն է։ Այժմ Պե­րո­ւի երկ­րորդ քա­ղաքն է։

11.     Մա­յաբ - Յու­կա­տան թե­րակղ­զու հնդկա­կան ան­վա­նու­մը։

12. Մաիս - հացազգիներին պատկանող միաշաքիլ բույս, որի հայրենիքը կենտրոնական Ամերիկան է։

13.     Կե­ցալ - տե՛ս «Բախ­տա­վո­րը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ծա­նո­թագ­րութ­յու­նը։

14.     Կե­ցալ­կաատլ - աց­տեկ­նե­րի լեզ­վով` փետ­րա­վոր օձ, հնդկա­կան ցե­ղե­րի դի­ցա­բա­նութ­յան մեջ ե­րեք գե­րա­գույն աստ­վա­ծութ­յուն­նե­րից մեկն է։ Տե՛ս նաև՝ «Բախ­տա­վո­րը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ծա­նո­թագ­րութ­յու­նը։

15.     «Ինչ­պես հա­մա­նուն բուր­գի քա­րը…» - խոս­քը Մեք­սի­կա­յում գտնվող հին տա­ճա­րի, բուր­գի մա­սին է, որը կոչ­վում է Արև։

16.     Ֆլա­մին­գո - բա­րակ, եր­կար ոտ­քե­րով, ա­մուր վզով ու ճեր­մա­կից կար­միր գու­նա­յին ան­ցում­նե­րով թռչուն, որ ապ­րում է Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում։ Կեր ըն­դու­նե­լիս ֆլա­մին­գոն շար­ժում է ոչ թե կտու­ցի ստո­րին, այլ վերևի մա­սը։

17.     Մա­քեյ - երկ­նա­գույն ա­գա­վա, կա­պույտ, լայն տերևնե­րով կակ­տուս` գմբե­թա­վոր կլոր գա­գա­թով։ Ա­ճում է Մեք­սի­կա­յի Խա­լիս­կո նա­հան­գում և օգ­տա­գործ­վում է տե­կի­լա­յի ու կակ­տու­սա­յին օ­ղու ար­տադ­րութ­յան մեջ։ Մեք­սի­կա­ցի­նե­րը պնդում են, որ ա­մե­նա­հա­ջող մա­քե­յը ա­ճեց­վում է Տե­կի­լա քա­ղա­քի հարևա­նութ­յամբ։

18.     Յուքքա (լատ. Yucca) - հնա­տե­սակ մշ­տա­դա­լար միա­շա­քիլ բույս է, ո­րը ընդ­հան­րութ­յուն­ներ ու­նի պեր­ճա­ծաղ­կի (Agavaceae) ըն­տա­նիք­ի հետ։