«Էս զուլումի մեջ էդ ղախպա Եվրոպայի մատն էլ է խառը»

Քուրդը նավթի վերջին մնացորդները այնպիսի ոգևորությամբ շաղ տվեց Ավզուտ գյուղի մեծ գոմի դռանն ու փայտի կույտերին, կարծես իր առաջնեկ տղայի հարսանիքի խորովածի կրակն էր վառում։

-Դե վառի՛, էս մի քանի հարյուր գյավուրներից էնպիսի խորոված սարքենք, որ Մշո դաշտի շներն ու գելերը մի տարի ուտեն, չվերջանա,- ապագա թալանը աչքերի առջև արդեն հստակ տեսնող տարեց քուրդը, ձեռքերը հաճելիորեն շփելով, կարգադրեց ջահել հայրենակցին։- Մի երկու-երեք ժամում գոմը մոխիր կդառնա, ասկյարներն էլ կգան կտեսնեն ու մեզ մեծամեծ պարգևներ կխոստանան՝ ինչքան կով ու ոչխար կթալանենք, պահած ոսկիները կհանենք, էն ջոկած խորոտ կանանց ու աղջիկներին կտիրանանք։ Փա՜ռք ալլահին։
Կրակի լեզվակներն արդեն շրջափակել էին գոմը։ Քուրդը նույն ոգևորությամբ հացի բոխչան բացեց։
-Դե հիմի նստենք, մարդավարի հաց ուտենք։ Էս խորովածը գյավուրի՝ դրմերդցի Մուշեղի թոնրից հանեցի, սիրուն կնիկ ուներ։ Մարդուն արտի մեջ սպանեցի, կնոջն էլ՝ Սալոյին, գիշերը զոռով տարա մեր տուն։ Ինչ արեցի՝ մոտս չպառկեց։ Ջղայնացա, չվանը բերեցի, գցեցի վիզն ու երդիկից կախեցի։ Հոգնած էի, ջահել աղջկաս ասացի. «Ես մի քիչ քնեմ, դու ուշադիր նայիր, երբ որ խեղդվի պրծնի, ինձ քնից կհանես»։ Իմ քնած ժամանակ խեղդվող գյավուրը էնքան է տարուբերվում, որ չվանը կտրվում է, ինքը փախչում է։ «Փախա՜վ, փախա՜վ գյավուրը»,- ձեռքս քաշելով՝ գոռում էր աղջիկս։
-Աֆա՛րմ, թասիբով աղջիկ ունես,- խորովածի մեծ պատառը ագահաբար կուլ տալով և կրակի թեժությամբ հմայվելով՝ ավագի խոսքը կտրեց երիտասարդ քուրդը։
-Իրա թասիբին ղուրբան, որ ինձ քնից հանեց, հրացանն առա ու հայդա՜ Սալոյի հետևից։ Հասա՜, հրացանի ղոնդախով տվի գլխին։ «Գնդակն ափսոս է, որ քո ճակտին զարկեմ»,- ասացի ու կացնով գլուխը բացեցի, կրծքերը պոկեցի։ Որ տեսնեիր՝ ճակատս կպաչեիր։
Տարեցը հեքիաթի պես էր պատմում, կրտսերը հեքիաթ էր լսում։
Կրակի կատաղած լեզվակներն ավելացնում էին քրդերի ախորժակն ու ոգևորությունը։
Մարագի ներսում դժոխք էր։ Մարդիկ ոռնում էին անզորությունից, ճիչ ու աղաղակով ոտնատակ տալիս իրար, նույնիսկ անեծքն էին մոռացել։ Ծխի քուլաների մեջ, իր երեք տղաներին գրկած, դրմերդցի Սանամը անակնկալ վազեց գոմի անկյունը, սկսեց կոտրատել մարդակների արանքի ճյուղերը, եղունգներով հողն էր ճանկռում ու փորում։ Քիչ անց լույսի մի շող բացվեց։ Փայտի ճյուղերը բզկտում էին ձեռքերը, փշերը մտնում էին եղունգների տակ, արյունը խառնվում էր հողին։ Անցքը մեծացավ, բայց կրակը մոտենում էր։ Հնարավոր չէր բոլորին փրկել։ Սանամը հասցրեց միայն մեծ որդուն՝ տասնվեց տարեկան Համբոյին, անցքից դուրս հրել։
-Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա,- թանձր ծխի ու կրակի միջից Համբոյին հասավ մայրական վերջին պատգամը։
Տղան կրակի արնագույն լեզվակների միջով տանիքից ցած թռավ ու վազեց դեպի ձորը։ Քրդերը նկատեցին։ Երկու հրացանների գնդակները սուրում էին գլխավերևում, ականջների մոտ, ոտքերի տակ։
-Էս գյավուրին մեռնել չկա, Աստծու պահած է, գնդակ չի կպնում,- հացի թքախառը պատառը բերանից շպրտեց տարեց քուրդն ու, կրտսերի հետ ձիերը թամբելով, սլացավ ձորի կողմը։ Համբոն թռչում էր քարերի վրայով, փշերի միջով։ Ձիավորները, շրջանցելով ժայռերը, մոտենում էին։ Այլևս ծպտվելու հնար չկար։ «Միակ ելքը ժայռից նետվելն է»,- անցավ Համբոյի մտքով։ Եվ քրդերը տեսան, թե Համբոն, օդում թևերը բացած, ժայռից ինչպես գահավիժեց։ Քրդերին հասավ Համբոյի հայհոյախառն ճիչը՝ «Ես ձեր հավատը...»։
-Ափսո՜ս, չբռնեցինք, մոր ու եղբայրների հետ նույն կրակում կմոխրացնեինք։ Ոչի՛նչ, էս էլ պակաս չէր, կարգին ջարդուխուրդ եղած կլինի, հետ գնանք,- ասաց տարեցը, և շրջեցին ձիերի գլուխները։
Կրակն արդեն հսկա գոմը մոխրացրել էր։
-Էդ ղոչաղ տղան, ճիշտն ասած, ինձ շատ զարմացրեց, Աստծու պահած էր, կուզենամ նրա դիակը տեսնել, համոզվել,- կասկածանքով ասաց տարեց քուրդն ու շարժվեց ձորի ուղղությամբ։ Երբ ժայռի ծերպով ներքև իջավ, մի պահ աչքերին չհավատաց. տղան կենդանի էր՝ մեջքին վիրավոր ընկած։ Համբոն նկատեց իրեն մոտեցող քրդին։ Այլևս ոչինչ անել հնարավոր չէր։ Ընդամենը ճչաց ու, մարմինը մի կերպ գլորելով, նետվեց զառիթափից։ Քուրդը ցնցվել էր. «Ա՜յ քեզ ղոչաղ գյավուր»։ Քուրդը զառիթափից զգուշորեն իջավ ու դարձյալ չհավատաց աչքերին։ Տղան կենդանի էր, փշրված ատամից արյուն էր հոսում։
-Գյավո՛ւր, մի՛ վախեցիր, էլ քեզ մեռնել չկա, քեզ ոչինչ չեմ անի,- գոռաց քուրդն ու վազեց տղայի կողմը։ Բռնեց Համբոյի ձեռքը, նայեց նորից գահավիժել ցանկացող Համբոյի աչքերին։ Քուրդը շանթահար եղավ՝ անգամ մահը չի ուզում տանել տղային։
-Էս տղան իրոք Աստծու պահած է, սրան մեռնել չկա։ Դե որ Աստված էս գյավուրի տղային պահում է, ուրեմն իմ էրեխեքին էլ է տեսնում։ Վա՜յ, չէ՛, չէ՛, չէ՛, Աստծուն հիշելու հեչ ժամանակը չէր,- հանկարծ լեզուն կծեց քուրդը։- Չեմ ուզում, որ սրա մեղքը իմ էրեխեքի վզին ընկնի,- մի պահ երկմտեց, հետո կարկամեց քուրդը։ Անսովոր մի դող այրեց մարմինը, ոտքերը թուլացան, մի աներևույթ ձեռք սեղմեց կոկորդը, շունչը կտրվում էր։ Քուրդը հիշեց անցած գիշեր պարանից կախված Սալոյին, ականջին հասան իր դեռատի աղջկա խոսքերը. «Փախա՜վ, փախա՜վ գյավուրը»։ Սկզբում խղճահարության, հետո ամոթի նման ինչ-որ բան պղտորեց արյունը. «Ես իմ աղջկան էլ եմ մարդասպան դարձրել, ո՞նց են ապրելու։ Մի օր նա էլ կգիտակցի մեղքը, խիղճը նրան էլ կտանջի. ես գերեզմանում հանգիստ չեմ մնա...»։
Քրդի այլայլված դեմքից ու խղճահարությունից Համբոն ինչ-որ բան զգաց, սակայն դժվարանում էր հավատալ, որ գազանի մեջ մարդն է զարթնում։ Քուրդը դողացող ձեռքերով զգուշորեն շոշափեց տղայի մարմնի վնասված մասերը, Համբոյին նստեցրեց ձիուն, սանձը հավաքեց ափի մեջ և դանդաղ ու գլխիկոր քայլեց դեպի իր տունը։
-Էս տղան Աստծու պահած է, ոչ ոք չփորձի նրա խաթրին կպնել, պիտի բուժենք, շուտ ոտքի հանենք,- խստորեն կարգադրեց իրեն զարմանքով ու ակնապիշ նայող տնեցիներին։ Քուրդը աղջկան մոտ կանչեց. «Էն, ինչ որ դու կուտես, հայ տղային էլ կտաս»։ Աղջիկը գլխով արեց, բայց ոչինչ չհասկացավ հորից. «Երեկ հայրս կախած հայ կնոջը պահակ էր ինձ դարձրել, էսօր հայի տղա է փրկում»։ Հայրը հասկացավ աղջկա թաքուն շփոթմունքը և ապաշխարանքի քնքշությամբ շոյեց նրա գլուխը. «Հետո կհասկանաս»։
Քուրդը Համբոյի մեջ իր ու իր ընտանիքի փրկությունն էր որոնում. «Գոնե մի անգամ մարդ եղա, ու դա Աստված հաստատ կտեսնի և իմ մեղքը իմ զավակներին չի թողնի։ Չնայած ասում են՝ հայի Աստված հա՛մ կույր է, հա՛մ էլ՝ խուլ։ Բա էս էրեխեն էդքան գնդակների միջով ո՞նց անցավ, ժայռ ու քարափից ընկավ, չմեռավ։ Չէ՜, սրանց Աստված ուրիշ է, նա ինձ պիտի տեսնի ու պիտի լսի։ Ես բան ունեմ ասելու հայի Աստծուն։ Իմ էրեխեն մեղք չունի, իմ մեղք իմ էրեխեքից չպիտի հանի։ Մեղքերի համար էրեխեն ծնողի փոխարեն գոնե պիտի ապաշխարի, բայց ոչ պատասխան տա»։
Անկողնում կուչ եկած Համբոյի աչքերի առջև քարացել էին հրդեհված գոմի բոցերի մեջ գալարվող մայրն ու երկու եղբայրները։ Երբ տանիքի անցքից մի կերպ իրեն դուրս հրեցին, մի պահ հասցրեց ներքև նայել։ Իր փրկության համար մայրը կրակի միջից ժպտում էր՝ երկու զավակներին գրկած։ Ականջում մոր ձայնն է քարացել. «Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա»։ Եղբայրները ծխահար աչքերն էին տրորում։ Անծուխ սենյակում Համբոյի աչքերը մրմռացին, ոնց որ ծուխ լցվեց. տրորեց, չանցավ, նորից տրորեց։ Մրմուռին խառնվեց մոր վերջին պատգամը։ Քուրդը չհասկացավ, թե անծուխ սենյակում Համբոն ինչու էր աչքերը տրորում։ Չհասկացավ ինչու, բայց ինքն էլ ակամա ձեռքը աչքերին տարավ ու տրորեց։ Երևի ծուխ լցվեց։
Համբոն առավոտից հացին ձեռք չէր տվել։ Քուրդը դա նկատեց։ Փորձեց ճաշի ամանը մոտեցնել, որտեղից որտեղ հիշեց քարանձավի մուտքի մոտի երկու սովահար հայ մանուկներին։ Նրանք մեռած պապի միսն էին ուտում։ Երեխաները չզգացին իր մոտենալը։ Երկուսին էլ մի գնդակով սպանեց։ Քուրդը տաք օջախի կողքին ցուրտ զգաց, աչքերը սառեցին, մատներով շփեց, ուզեց պատկերը ջնջել, չհասցրեց։ Աչքերի առջև արդեն ծանոթ ջրաղացի քարն էր։ Երկու որբուկ, սովին չդիմանալով, քարանձավից փախել, եկել էին ավերակ ջրաղացը գոնե մի բուռ ալյուր գտնելու հույսով։ Ոչինչ չէին գտել, պառկել էին ջրաղացի հին քարին ու ցեխախառը ալյուրն էին լիզում։ Ցեխը ալյուրից շատ էր։ Երկուսին էլ սպանեց, արյունը ցեխոտ ալյուրի վրա բոքոնանման պատկեր նկարեց։ Երեխաների աչքերը սառած մնացին բոքոնի պատկերին։ Քուրդը, երեխաների ծակ գրպանները ստուգելուց հետո, գյավուրների ու նրանց Աստծու հասցեին թուրքավարի բառեր հիշեց ու գնաց նոր գյավուրներ փնտրելու։
Համբոյի ծանր հազը սթափեցրեց քրդին։ Նա ճաշի կավե ամանը դողացող ձեռքերով մոտեցրեց Համբոյին։
-Կե՛ր, հայի ղոչաղ տղա, կե՛ր, դու ինձ հիշեցրիր, որ ես էլ մարդ եմ, Աստծու ստեղծած։ Բայց հասկացիր, ես մեղավոր չեմ, ինձ մարդակեր գազան են դարձրել։
Համբոն նորից ծխից մրմռացող աչքերն էր տրորում, իսկ քուրդը կոկորդն էր փորձում ազատել անտեսանելի մատներից։
Քուրդը տնեցիներին մի քանի օր բացատրում էր իր հոգում կուտակվածը։ Թեև մի քիչ թերահավատորեն, բայց կինն ու զավակները տեսնում էին նրա այլափոխությունը։ Մի օր Համբոյին ջուր տալու պահին աղջկա աչքերում հայրը արցունքի կաթիլ նկատեց. «Փա՜ռք Աստծո, աղջիկս աղջիկ է դառնում»։ 
Հարևանները ամեն անգամ խորամանկ ժպիտով հասկացնում էին. «Հայի տղային փրկում ես, որ իսլամացնես ու ձրի հոտաղ դարձնես...»։ 
-Եթե հարևաններս միտքս գուշակեն, թուրքից պրծում չունեմ՝ գյավուրի եմ փրկում։ Ինձ ու իմ ընտանիքին էլ նրա հետ մատաղ կանեն,- վախից կծկվեց քուրդն ու թալանատենչ հարևանների կասկածները փարատելու ավելի համոզիչ ապացույցներ փնտրեց։
Մութը գրկել էր Ավզուտի փողոցները, տներն ու ծառերը։ Միայն հեռվում նշմարվում էր հայկական եկեղեցու գմբեթը։ Քուրդը զգուշորեն կողքերը նայեց ու դանդաղ շարժվեց գմբեթի կողմը։ Նա կիսայրված եկեղեցու դուռը կամաց հրեց, դանդաղ մոտեցավ խորանին։ Կյանքում խաչ հանած չկար, աղոթք չգիտեր։ Անողներին էլ ծաղրում էր ու հայհոյում։ Վերև նայեց, ճաք տված խորանից կիսալուսնի աղոտ մի շող ներս էր ընկել։ Կոկորդում քարացած թուքը դժվարությամբ կուլ տվեց, չգիտեր ոնց սկսել։ ՈՒզում էր ալլահին դիմել, բայց Ղուրանը հիշեց. մի պահ վարանեց, որ մուսուլմանի աստված իրեն չի ների էդ տեսակ թուլության համար։
-Երկու Աստծու ձեռ կրակն եմ ընկել։ Լսո՞ւմ ես, հայի Աստված, ինչո՞ւ ես քո ժողովրդին մենակ ու անտեր թողել, որ մենք էլ թուրքի ու գերմանացու հրամանով մարդասպան դառնանք, իրենք էլ մեզ հայրենիք, հայի տուն ու տեղ, թալան խոստանան։ Ես գիտեմ, որ հարյուր տարի էլ անցնի, մեղքը չի հալվի ու մաշվի։ Մեր էրեխեք ու թոռներ մի օր կապաշխարեն, թե չէ հուր հավիտյան քուն ու դադար չենք ունենա։ Որ չապաշխարենք, էդ զուլումը մի օր մեր գլխին կգա։ Մինչև ե՞րբ գազան մնանք։ Հայի Աստվա՛ծ, մի օր մի խելոք կարդացվոր հայ ինձ պատմեց, որ հայի ու մուսուլմանի աստված նույն բանն են ասում, բայց մարդիկ փոխում են Աստծու խոսքը ու իրենց ուզած ձևով վարվում։ Ես կուզեմ, որ իմ ժառանգներ հավիտենական մեղքի մեջ չտանջվեն։ Էն թուրքեր, որ իրենց կյանքը վտանգի ենթարկելով, ծանոթ հայերին թաքցրել են ասկյարից, նրանք էլ ինձ նման են մտածում, բայց հրաման տվողները շատ են ու չար։ Ես անգրագետ քուրդ եմ, բայց լսել եմ, որ էս զուլումի մեջ էդ ղախպա Եվրոպայի մատն էլ է խառը։ Պատերազմ է, ու շունը տիրոջը չի ճանաչում։ Թուրքի մեծամեծերն էլ էդ էին ուզում. գելի համար ամպ օրն եկավ։
Քրդի շունը աննկատ ներս էր մտել ու տիրոջ շարժումներին էր հետևում։ Բրազը գոռգոռացող ու անընդհատ հայհոյող տիրոջն այսքան հանգիստ ու խոնարհ երբեք չէր տեսել և զարմացած հետևում էր նրա անսովորությանը։ Շան զարմանքն ավելի մեծացավ, երբ իր տերը շատ հանգիստ շշնջաց. «Բրա՛զ, գնացի՛նք...»։
Առավոտ մութուլուսին գոմի դռան մոտ ցցվեց այն ջահել քուրդը, ով հայերով լցված գոմի կրակը վառեց։ Աչքերը փայլում էին, կարծես ուրախ լուր ուներ հայտնելու։
-Գիտե՞ս ինչ եմ իմացել։ Մեծ քարափի տակի քարանձավում մի քանի հայ ընտանիք է թաքնվել։ Գնանք խաբենք, որ կօգնենք իրենց ռուսի զորքին հասնելու, ոսկիները առնենք, հետո ասկյարներին իրենց տեղը հայտնենք։ Հիշո՞ւմ ես՝ անցած անգամ էդպես հիսուն ոսկի խլեցինք։
Քրդի աչքերը նախորդ անգամվա նման ուրախությունից չփայլեցին. ցանկանում էր գոռալ, որ էլ չի ուզում հարամ հաց ուտել, բայց լեզուն կծեց՝ ընկերը կարող է ասկյարներին պատմել, որ ինքը հրաժարվել է հայերին սպանելուց կամ նրանց տեղը մատնելուց։ Հազիվ շշնջաց. «Շատ վատ եմ, աչքերս մթնում են...»։
Կրտսեր քուրդը քմծիծաղ տվեց ու գնաց թալանի նոր ընկեր փնտրելու։
Ռուսաց զորքն արդեն Մուշում էր, վտանգը մեծանում է։
-Համբո՛, էս խուրջինում ուտելիք է, մեջը դրել եմ նաև մորիցդ խլած ոսկիները,- խեղդված ձայնով հազիվ շշնջաց քուրդը և հայացքը փախցրեց Համբոյի աչքերից։- Էս ճամփով ուղիղ գնա, կհասնես Մուշ։ Ռուսի զորքն էնտեղ է։ Քո մորն ու քո ախպերներին մենք վառինք, էդ մեղքը հուր հավիտյան մեր հոգու վրա է, ու մեզնից ավելի մեղավոր մեզ հրաման տվողն է։ Ամեն մարդ, ամեն ժողովուրդ ու ամեն իշխանություն մի օր իր մեղքերի համար իր պատիժը կստանա, վաղ թե ուշ՝ կստանա։ Թե մի օր քո սիրտ ինձ կների, իմ հոգին դժոխքի բաժին չի դառնա։ Գոնե իմ էրեխեք մեղքի մեջ չմնան։ Գնա՛, Աստված քու հետ, դու Աստծու պահած ես, հային մեռնել չկա։
Համբոն աչքերը տրորեց, գոմի ծուխը մրմռացնում էր։ Քուրդն էլ աչքերը տրորեց։ Նույն ծուխն էր։
Համբոն ինչքան հեռանում էր քրդից, քամին գոմի կողմից ավելի ուժեղ էր բերում իր մոր վերջին պատգամը. «Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա»։

Թուրքի սատանա Շըմեմըրեն

1915-ի գարնանը Սասնա սարերի արջերը իրենց քարանձավներից փախան ու նոր որջեր էին որոնում: Ազատ քարանձավ չէր մնացել: Բնազուրկ արջերը ստիպված անտառներում ու ժայռերի ծերպերին ձմեռեցին։ 1916-ի գարունն էր։ Սասնա լեռներից մեծ-մեծ ձյունահյուսքերը գլորվել, Բաթմանա ջրի հովիտներն էին իջել։ Սասուն տանող արահետը վերջին ձյունից բացվել էր: Ձմռան քնից զարթնած արջերը հեռվից կարոտով նայում էին իրենց քարանձավներին, բայց չէին մոտենում նոր բնակիչներին։ Ինչ-որ անհասկանալի ուժ զսպում էր նրանց բնազդը: Արհավիրքից հետո արջերը չէին խախտում քարանձավների մարդկանց ցավոտ լռությունը։ Մինչև կոտորածները արջերը թուրքի ու քրդի պես մտնում էին գյուղերը, այծ ու ոչխար փախցնում կամ էլ գլգիլի արտերը տրորում: Նույնիսկ որսորդների վրա էին հարձակվում. կարգին արջություն էին անում։ 
Գայլերը ոռնում էին գիշերները և դարան մտնում` քարանձավների մուտքերի մոտ բնական պետքերի համար մի քանի մետր հեռացած երեխաներ ու հազիվ քայլող ծերեր հոշոտելու։ Արջերը համբերում էին` կրկին իրենց պապենական քարանձավները մտնելու, իսկ հպարտ արծիվները արդեն սովորել էին անթաղ դիակների մնացորդներին։
Մշո դաշտից թնդանոթի ձենը Սասնա լեռների վրայով եկավ հասավ Մարութա սար, մտավ ձորերն ու քարանձավները։ 
-Ռսի զորքն ու հայ ֆիդայիները թնդանոթներով գաղթականներին կկանչեն, որ Արաքսից էն կողմ տանեն, երթա՞նք միանանք,- քարանձավի մուտքին մեկ տարվա սպասումից վերջապես սթափվեց Գոշակ գյուղի Գաբոյի Աստուրը: Անորոշ ժպիտի պես մի բան խաղաց նրա հոգնած դեմքին, որն արդեն մռայլ քարանձավի գույն էր ստացել։ 
Մարութա սարի արծվաբույն զառիթափ քարանձավից իր գերդաստանից կենդանի մնացածներով միացավ մյուս քարանձավաբնակներին ու շարժվեց Մշո դաշտ տանող ծանոթ կածանով, որով ամեն աշուն իջնում էր Մուշ քաղաքի շուկա ձմռան համար գնումներ կատարելու։
...Անդրանիկ Փաշի զորքի հետ մի քանի ամսից հասան Մարգարայի կամրջին: Հոգին թողին էն կողմ, վիզը դեպի հետ ծռված` Արաքսն անցան էս կողմ։ Հասան մինչև Նախիջևան` շոռուտներ։ Խմում էին աղակալած ու վարակված ջրերը: Տիֆը հնձում էր հատկապես մանուկներին ու ծերերին: Արևագալին, երբ Աստուրը դեռ չէր ավարտել «Եվ մի տանիր զմեզ ի փորձություն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէ» տերունական մաղթանքը, փոքր որդին` Սևդոն, հոգին ավանդեց: Մի քանի րոպե հետո, որդուն կրծքին սեղմած, աչքերը փակեց նաև Էլբաս մայրը: Աստուրը խանչալով մի փոս փորեց և, որդուն մոր գիրկը դրած, առանց պատանքի ծածկեց։ Երբ հողի վերջին բուռը լցրեց երեխայի դեմքին, արցունքի մի քանի դառը կաթիլներ ընկան Սևդոյի ծարավից սմքած շուրթերին։ Հիշեց շատերի անթաղ մեռելներն ու ինքն իրեն մխիթարեց, փառք տվեց, որ գոնե մեր ու տղա միասին են։ Մի մեծ քար շրջեց: Տակի սև մեծ կարիճը պոչը ձգեց խայթելու: Կարիճի պոչը թուրքի յաթաղանի նման կեռ էր։ «Էստեղի կարիճն էլ Էրգրի կարիճից պակաս չէ»,- տնքաց Աստուրը, զզվանքով թքեց կարիճի վրա ու այնպես տրորեց, կարծես ասկյարի գլուխ էր: Մենակ հասցրեց քարը գլորել շիրմին` հետո գտնելու հույսով։
Հրաման եղավ Ջուլֆայի կամուրջը արագ անցնելու: Աստուրը չհասցրեց նկատել, թե ինչպես Խոդեդան որդին կամրջից գետն ընկավ: Երկու գաղթական կտրեցին Անդրանիկի դեմը` «Փաշա՛, սասունցի Աստուրի տասներկու տարեկան երեխան կամրջից գետն ընկավ, փրկի՛ր»: 
-Երեք ձիավոր մտեք գետը էրեխին փրկելու,- նույն վայրկյանին հրամայեց Զորավարը: Ձիավորները Արաքսի վարար ալիքների միջից որսացին Խոդեդանին ու բերին Փաշի մոտ: 
-Աստուր, էսօր քու կնոջն ու տղին թաղեցիր, բայց Խոդեդանը Աստծո պահածն է, հրաշքով փրկվեց,- մխիթարանքի միակ խոսքն ասաց Զորավարն ու հրամայեց կամուրջն անցնելուց հետո մարտի պատրաստվել։ 
Հետո գաղթականների մի խումբը երեք-չորս տարվա թափառումներից հետո հասավ Ալեքպոլի գավառի Աշնակ գյուղ։ Թուրքեր էին ապրում, գյուղը մաքրեցին։ Աշնակը սահմանին մոտիկ է, հետդարձի ճամփին։ Տեղավորվեցին թուրքերի տներում։
-Էրգրի քարանձավն ավելի հարազատ է, քան թուրքի ապրած տունը: Էս տնից թուրքի հոտ կառնիմ, էս տներու մեջ թուրքի շունչ կա,- մի առավոտ Աստուրը դիմեց Վերին թաղի նորաբնակներին` Աղջե Սարուխանին ու Պողոսին, Քոթո Միրոյին ու Խաչոյին, Դժգու Սաֆարին, Դոնոյին ու Հակոբին, Սրքե Տիգրանին, Արիկի տան Մարգարին, Գոշակի տեր Ստեփանին ու Մոսեին։ 
-Աստված գիտի, էստեղ ինչքան կմնանք: Բայց Էրգրի դռներ երևի շուտ չեն բացվի, ու հարկ է` նոր սենյակ շինենք, որ մեր ընտանիք նրա մեջ ապրի, իսկ թուրքի տան մեջ մենակ անասուն պահինք` մինչև նոր գոմ շինինք,- Վերին թաղի նորաբնակները միանգամից հասկացան էրգրացուն:
-Աստո՛ւր ախպեր, քու խոսք մեր բոլորի սրտով է, էդ շան հոտ ու շունչ մեր էրեխեքուն չառնի, մեր հաց չհարամինք,- վրա բերին Դժգու Սաֆարն ու Սրքե Տիգրանը:
-Ես ամեն Աստծու առավոտ ու արևպատոցին թուրքի տներու վրա խաչ կհանիմ ու աղոթք կենիմ, համա էդ տան մեջ հանգիստ չեմ քնի,- հարևաններին շարունակեց տեր Ստեփանը։
Աստուրը թոնրատանը կից թուրքի սենյակի անունը դրեց Վերին տուն: 
-Իմա՞լ էնիմ, որ թուրքի տուն հարազատ չդառնա էրեխեքին, որ էնտեղ քիչ մտնեն, թուրքի շունչ չկպնի իրենց, չմտնի իրենց հոգին,- ճար ու ճամփա էր մտածում Աստուրը:- Որ շուն ու գելով, օձով ու կարիճով վախեցնեմ, էրեխեք կատեն էդ կենդանիներին. դրանք էլ Աստծու ստեղծած են, մեղք կենիմ իմ հոգուն: 
Մի իրիկուն էրեխեքին կեսկատակ հասկացրեց. «Կպատմին, որ էս Վերին տան խոր հորի մեջ թուրքի սատանա է ապրե, անունը` Շըմեմըրե»: 
Խոդեդանն ու Առաքելը արդեն առիթից առիթ էին մտնում Վերին տուն, էն էլ` մեծերի հետ: Աստուրը խոր հորը նամանոց դարձրեց և թութունի չոր շարաններն էր մի քանի օրով կախում, որ փափկեն, հետո տամատ անեն մանրելու համար:
Տարիներ անց Խոդեդանը ամուսնացավ: Սաբրե տատս էլ իր յոթ զավակներին մի կեսբերան հիշեցրեց թուրքի սատանի պատմությունը: Բոլորն էլ թաքուն վախով ու ատելությամբ էին մտնում Վերին տուն։
Հիսունական թվականների վերջերին, երբ չորս-հինգ տարեկան էի, Շողիկ հորաքույրս ինձ այնպես վախեցրեց թուրքի սատանով, որ ամիսներ շարունակ երեկոները սարսափով էի մտնում նույնիսկ հարևան թոնրատունը, որի մեջ բացվում էր Վերին տան խորհրդավոր ու սարսափեցնող դուռը: Այնտեղ մենակ մտնելիս էլ տարօրինակ ձայներ էի հանում, ձեռքիս փայտով պատերին էի խփում, հազում, որ խրտնեցնեմ թուրքին։ Բոլոր երեխաներով ատում էինք թուրքի Վերին տունը: Դա տուն չէր, դա թուրքի սատանա Շըմեմըրեի թաքստոցն էր, դա թուրք էր, այդ տան պատերի մեջ մեզ համար ուրվականներ են ապրում։
Երբ ութ տարեկան էի, հորաքույրս երեկոյան հանկարծ կանչեց. «Կրթանի ճտերից մեկը ընկել է Վերին տան հորի մեջ, մեղք է, կսատկի։ Արի քեզ պարանով կապենք, իջեցնենք հորը, ճուտը հանես»: Աչքերս մթնեցին, ոտքերս թուլացան, թուրքի կերպարանքով առջևս ցցվեց Շըմեմըրեն։
-Չվախենա՛ս, ես քո հետ եմ,- սիրտ տվեց հորաքույրս և պարանը կապեց մեջքիս: Մի պահ թվաց, թե պարանի օղը վզիս են անցկացրել, ու թուրքի սատանան փոսի մեջ սուսուփուս ձգելու է պարանը: Հորաքույրս, մի քանի անգամ «Քրիստո՛ս Աստված» կանչելով, պարանի ծայրը կամաց-կամաց թուլացնում էր։ Հորի մեջ անտանելի մութ էր, ես, համարյա գոռոցով, հարցեր էի տալիս հորաքրոջս. գոնե էդ անտեր սատանան իմանա, որ մենակ չեմ, որ անօգնական ճուտ եմ փրկում։ Հորի մեջ լսում էի թխսամոր տագնապալից կռթկռթոցը: Վերջապես ոտքերս կպան գետնին, դողացող ձեռքերով հատակն էի շոշափում ճտին բռնելու: Մեկ րոպեն հավերժության միջով անցավ: Պարանը արդեն վեր էին ձգում: Մի պահ թվաց, թե ափիս մեջ ճտի կերպարանք առած թուրք է` թեև նկարով անգամ թուրք չէի տեսել։ ՈՒզում էի ցած նետել ու ճչալ, բայց կարողացա զսպել վախս. ավելի շուտ` կարկամել էի, ճչալ չէր ստացվում: Գոնե մի քիչ էլ դիմանամ։ Երբ հորից լրիվ դուրս քաշեցին ինձ` ճուտը հրեցի օդում թևատարած ինձ վրա հարձակվող թխսամոր կողմը: Չգիտեմ` կապտել էի, թե սևացել, բայց հորաքույրս վախով ասաց, որ մարդու գույն չի մնացել վրաս. «Դարձել ես թուրքի սատանա»։ Աչքից թաքուն` ոտքս մի քանի անգամ կսմթեցի. ցավ զգացի` չէ՛, ուրեմն ես եմ։ Չէի սթափվում, չէի հավատում, որ մտել եմ թուրքի սատանի որջը ու ողջ-առողջ դուրս եկել: Շորերիցս հոտ էի քաշում. «Տեսնես թուրքի սատանան ի՞նչ հոտ ունի. բա որ հանկարծ թուրքի սատանի հատկություն ձեռք բերեմ։ Հետաքրքիր է` հայի սատանան թուրքի սատանից շա՞տ է տարբեր. երևի ավելի բարի կլինի, մի քիչ էլ հայի նման խղճով, ինչ իմանաս, գուցե մի քիչ էլ` հյուրասեր»։ Բայց վստահ էի, որ հայի սատանան հայտնվելիս գոնե մի բերան կհարցնի` «Հը՞, ի՞նչ կա-չկա»:
1963-ին, երբ արդեն չորրորդ դասարանում էի, նոր թաղ էինք տեղափոխվել, բայց ինձ համար Վերին տանը դեռ ապրում էր թուրքի սատանան: Նոր թաղում դեռ մարագ չունեինք: Ամեն օր գալիս էի հին տան մարագից մեծ պարկով կամ միզարով խոտ ու դարման տանելու նոր թաղ։ Ավերակ դարձած հին թաղում լիքը շներ էին թափառում: Երբ հաչելով իմ կողմն էին վազում, անվախ կանգնում էի, եղանը առաջ պարզում և նույնիսկ հարձակվում շների վրա: Փախչում էին: Կամ, որպես երեխայի, խնայում հեռանում էին, կամ էլ ձեռքիս եղանը նրանց համար կարգին զենք էր։ Տատիս խոսքն էի հիշում. «Շունը ականջ կտրողից է վախենում»: Հա՛, մեկ էլ` թափառական շները ոչ մի անգամ սատանի թաքստոցին չէին մոտենում։ Երբ հասնում էի Վերին տանը, անհասկանալի մի տագնապ գլխիցս իջնում էր ոտքերս, սրտիս զարկերն ավելանում էին, ու գողեգող մտնում էի թոնրատուն: Նայում էի մրոտ բուխարիկին, ջարդված թոնրին, բաց երդիկին։ Եղանը միշտ ձեռքիս էր լինում` ի՞նչ իմանաս։ Մի անգամ ծանոթ շներից մեկին բոքոնով կաշառեցի ու գիշերով տարա հետս հին թոնրատուն: Եղանով հրեցի Վերին տան դուռը և շանը քսի տվեցի` մատս պարզելով Վերին տանը։ Սարսափս ավելի ուժեղացավ, երբ շունը, բոքոնի վերջին պատառը կուլ տալուց հետո էլ, չգնաց այդ ուղղությամբ։ Նույնիսկ ձևի համար չգռմռաց, երկար նայեց աչքերիս մեջ։ «Օհո, Գուռզոն էլ է վախենում թուրքի սատանից։ Կամ էլ` թուրքի հոտ է առել ու զզվում է, ով գիտի, երևի Շըմեմըրեի շունչն է զգացել»,- փորձեցի ինքս ինձ հանգստացնել։ Համ էլ` գամփռին խղճացի, երևի մտածում է. «Էս տղեն մի բոքոն է տվել, թուրքի բերան է ուղարկում»: Ամեն անգամ Գուռզոյին տեսնելիս` հայացքով ներողություն էի խնդրում թուրքի սատանի մոտ ուղարկելու անխիղճ մտքերիս համար։
1968-ին իններորդ դասարանում էի: Հայրս պատվիրեց, որ մի քանի օրում հին տան տանիքները և պատերը քանդենք, որ շինանյութերը օգտագործենք: Ասացի, որ օգնող պետք չէ, ես մենակ կարող եմ: Եվ քլունգով, լինգով ու բահով առավոտյան հին թաղի Վերին տան տանիքին էի։ «Դե՛, թուրքի սատանա, էսօր մեր վերջին կռիվն է, ես քո բունը կքանդեմ հենց հիմա»: Մի քանի ժամում ամբողջ տանիքը մաքրեցի հողից: Լսել էի, որ ծածկի հսկա գերանները Սարիղամիշի անտառներից են սայլերով հասցրել Աշնակ, հայի ծառ է: Հոգնություն չէի զգում: Բուխարիկից սևացած ծանր գերանները պատերից գլորեցի և մի կողմ հրեցի: Քանդված տանիքից խորհրդավոր հորի մեջ լույս էր ընկնում: Չոր ճյուղեր լցրի հորը: Ինչպես կռվից առաջ հրամանատարն է սուրը ճոճում, ես այդպես բահն էի բռնել ու հրամանի պես գոռում էի. «Ես քո թուրքի սատանի...»: Լուցկին վառելու պահին ձեռքս չդողաց։ Կրակի լեզվակները թանձր ծխի միջից խաղալով վեր էին բարձրանում. Շըմեմըրեի ոռնոցի փոխարեն Սարիղամիշի ծառերի չոր ճյուղերի ճտճտոցն էի վայելում: Բահով կրակը թեժացրի` նրա ծիրանագույն լեզվակներում հրկիզելով թուրքի սատանա Շըմեմըրեին: Կրակը հանգիստ նստեց, իսկ հորի մեջ մեղմ քամուց հուրհրում էին նրա կարմիր աչքերը: Սատանի հորը թոնրի պես ժպտում էր։
Հետո սկսեցի պատերը քանդել։ Ամեն քար բարձրից նետելիս` մանկությանս վախի ու սարսափի մի հուշ էի շպրտում։ Մինչև երեկո Վերին տնից ոչինչ չէր մնացել. տան հետ գնացել էին նաև սատանան ու սարսափի զգացողությունը։ Սպասեցի մինչև լավ մթնի։ Նորից ճյուղեր լցրի հորի մեջ, հրաժեշտի խարույկ արեցի և ընդմիշտ թաղեցի թուրքի սատանին։ Այնքան էի հոգնել, որ թոնրի շրթին մի պահ աչքս կպավ։ Երազում ճախրում էի ձորերի ու սարերի վրայով, ձեռքիս Խոդեդան պապիս սուրն էր։ Թեև պապս հայրենական պատերազմից չէր վերադարձել, ու ես նրան չեմ տեսել, բայց երազում հետս ճախրում էր։ Զգացի, որ ինչ-որ բան է ձեռքերիս քսվում: Աչքերս հանգիստ բացեցի` շունը, որին բոքոն էի տվել, լիզում էր ձեռքերս։ ՈՒզում էի խոսքով ասել, բայց զգացի, որ գամփռը արդեն ասելիքս գիտի. «Ես այլևս թուրքից ու նրա սատանից չեմ վախենում»:

Պողոսի ցավը

-Այ Պողո՛ս, էդ զուլում մենք էլ տեսանք, գաղթինք, բայց նոր տուն ու տեղ դրինք, նոր ընտանիք ստեղծինք: Թեկուզ վերքոտ սրտով, բայց մեկ-մեկ եղածով կուրախանանք: Բոլորս էրթացվոր ինք, համա գնացողի հետ ոչ ոք չի գնացել: Քու ցավն ի՞նչ է, ախպեր Պողոս, գոնե քու էրգրացոց պատմի, որ քու սիրտ չպայթի: Հոգու ցավ կիսելով կպակսի, սրտի վերք պատմելով սպի կդառնա,- Պողոսի հետ ամեն օր անպատասխան կիսվում էին համերկրացիները, որերորդ անգամ հիշելով, որ իրենց Էրգրի արև ուրի՛շ էր, հող ու ջուր` ուրի՛շ:
-Է՜, իմ ցավ ուրիշ է, թողեք տանիմ իմ հետ գերեզման,- զրույցը փակում էր Պողոսը, թեև գիտեր, որ հազարերորդ անգամ դեռ նույն հարցը լսելու է ու նույնքան էլ թողնելու է անպատասխան։ Պողոսն ամեն օրվա նույն ժամին իր ցանած թութունից փաթում էր ջղարան, մի ծանր քուլա ներս քաշում, մտնում մարագը։ Միզարը դարմանով լցնելու համար մեկ-երկու րոպեն բավարար է, իսկ Պողոսը 10-15 րոպե մնում էր մարագում։ Դա վաղուց նկատել էր փոքր որդին` Գևորգը, և տեսել, որ հայրը մարագից դուրս էր գալիս արնակալած ու խոնավ աչքերով։
-Այ կնիկ, Գևորգի շորեր փոխե, տանիմ Թալին բժշկի, լավ չի էրեխեն,- արևագալին կնոջը ապսպրեց Պողոսը, հագնելով այծի կաշուց կարած իր նոր տրեխները:
1947-ի հետպատերազմյան սովի տարին էր։ Սայլի ճամփով երկար էր, չոլերով մի երկու ժամվա ոտքի ճամփա է: Տասներեքամյա Գևորգի համար էդքան գնալն ու գալը հեչ բան է։ 
-Գևորգ, լաո, հասանք Սիմո ստանցին, մի կտոր հաց ու պանիր թալինք մեր ատամի տակ ու նոր երթանք,- Թալինից հետդարձին ասաց Պողոսը, քարին դնելով իր Նուրե մոր գործած ու Էրգրից միակ հիշատակ նախշազարդ խուրջինը: Գարնան ծակող քամի էր: Պողոսն իր մեջքն արեց քամու դեմ, մեջքանց գրկեց որդուն` պանրի բրդուճը դնելով Գևորգի ափի մեջ։
-Բաբո, էդ Սիմոնն ո՞վ է եղել։
-Գևորգ, լաո, մեր գյուղի ճշտապահ ու օրինավոր Սիմոնն է,- ծխի քուլան կուլ տալով սկսեց Պողոսը:- Մի անգամ Սիմոնը նստում է հենց էս քարին, բացում է բոխչեն, որ հաց ուտի։ Կտեսնա, որ աղը մոռացել է վերցնել: Հացը, պանիրն ու ձուն բաց վիճակում կթողնի քարին ու կվազե Աշնակ, որ աղ բերի: Երկու ժամ հետո կմոտենա էս քարին ու կտեսնի, որ գել ու աղվես ամեն ինչ կերել են։ Էդ օրվանից ճամփամիջի էս քարը կոչվեց Սիմո ստանցի։
Մինչ Գևորգը Սիմոնի միամիտ արարքի մասին էր մտածում, զգաց, որ իր վզին մի քանի կաթիլ ընկան: Անձրև չկար ու քամին դադարել էր: Շրջվեց, հոր աչքերն արնակալած էին ու արցունք էր հոսում: Պողոսը չհասցրեց թաքցնել:
-Բաբո՛, քու դարդ ի՞նչ է, պատմե ընձի։
-Սուս, իմ դարդեր իրար մի տուր, էրթանք տուն,- տղային սաստեց Պողոսը:
-Եթե չասես, ես քու հետ չեմ գա,- հոր աչքերին համառությամբ նայեց Գևորգը:
-Դու գիտես, ես գնացի,-փլված հոգով շարժվեց Պողոսը` մտածելով, որ քիչ անց երեխան վազելով կմիանա իրեն: Գևորգը մնաց քարին: Երկու ժամ հետո մեծ եղբայր Արամը հասավ Սիմո ստանցին: Զայրացավ, ապտակեց եղբորը ծռության համար, ձեռքից բռնած տարավ տուն: Գևորգն ամեն օր հոր դեմը կտրում էր նույն հարցով. «Բաբո, քու դարդն ի՞նչ է...»: Ամեն անգամ ստանում էր նույն պատասխանը. «Սուս, իմ դարդեր իրար մի տուր...»: 
1949-ի դժվար գարունն էր, սուփրայում հաց չկար, մարագում` խոտ ու դարման: Պողոսը միզարը վերցրեց, մտավ մարագ` գետնից դարմանի վերջին մնացորդները հավաքելու: Գևորգը հարմար պահ գտավ, դրսի փականը իջեցրեց` դուռը կողպելով հոր վրա:
-Բաբո, եթե չպատմիս, դուռ չեմ բացի,-պայման դրեց Գևորգն ու հեռացավ դռան մոտից: Երկու ժամ հետո հորը ձայն տվեց: Պողոսը լավ գիտեր որդու ծուռ բնավորությունը և դռան ճեղքից խնդրեց. «Գևորգ, լաո, գոնե տուր զիմ ղութին մի ջղարա քաշիմ»: Արցունքները կուլ տալով։ Գևորգը դարձյալ մերժեց: Մի քանի րոպե հետո տղան մարագի դռան հետևից լսեց հոր դողդողացող ձայնը. «Գևորգ, լաո, բաց զդուռ, կպատմիմ...»: Դռան փականն անմիջապես բացվեց: Պողոսը մարագից դուրս եկավ արնակալած աչքերով, նստեց մուտքի կլոր քարին, փաթեց ջղարան ու սկսեց.
-Մեր Փիրշենք Մարութա սարի դուրանի առաջին գեղն էր: Փիրշենքում ու հարևան Գոշակում Սուրբ Մարաթուկի ուխտավորներ հաց կուտեին ու սար կելնեին։ Անդնդախոր ձորում Սասնա գետն էր, ուր քարայրների միջի վայրի մեղրը ուտելուց հետո, արջեր գլգիլի արտերի միջով կիջնեին գետ լողանալու։ Սասունից շատեր Հալեպ կերթային ոսկի աշխատելու: Ով վառոդի հոտ մեկ անգամ առե` ձեռքի հետ թաքուն Մոսին հրացան կբերեր: Մեր գեղից էլ շատեր կերթային, փռերում հաց կթխեին: Էդ ամեն մարդու չէին վստահի: Ամենապատվավոր գործն էր: Ես էլ որոշեցի ընկերներիս հետ երթամ Հալեպ: Ծնողներս չթողեցին: Խռովեցի, տնից դուրս եկա, քարեր ժողվեցի ու մեր տան վրա կատաղած շպրտեցի։ Գիշերը հերս ու հորոխպերս եկան, իմ ձեռք ու ոտք կապեցին, բերին տուն: Հետո փախա Մարաթուկ, յոթ օր սարերում մնացի: Եկան, համոզեցին, նորից տուն բերին: 1911-ին փախա Հալեպ, մտա փուռ աշխատելու: Քառասուն Մանկանց եկեղեցում սասունցիներով շուտ-շուտ կհավաքվեինք, Էրգրի ու տնեցոց կարոտ իրարուց կառնեինք։ Գնացող-գալացողների հետ ծնողներիս քիսիկով ոսկի կուղարկեի: 1914-ի գարուն եկա Փիրշենք, մերոնց հետ Սուրբ Մարաթուկ ելանք ուխտի: Հարիսա եփելու տեղը ուխտավոր տղամարդիկ «Յարխուշտա» զարգին: Մի անծանոթ քրդի լամուկ թարս աչքով ընձի նայեց ու առաջարկեց իր հետ պարիմ: Կես ժամ էնքան զարկինք իրար մինչև քրդի ձեռքի ափ ճաքեց ու արուն ելավ։ Իմ անուշ մեր ընձի գրկեց ու դիմացի անտառը ցույց տվեց: Մի անգամ իմ ախպեր Սևդոն եկել է անասունների համար էդ անտառից ծառի ճյուղերի թավը գեղ տանելու: Ճյուղեր որ հետ կքաշի, մեջտեղում քնած արջ կզարթնի ու կհարձակվի Սևդոյի վրեն: Արջն իր ճանկերով կպլոկե Սևդոյի գլխի կաշին։ ՈՒ մինչ կհասցներ մյուս թաթն առաջ գցել, Սևդոն յուր ղանչալ կխրե գազանի սիրտ: Յուր արնոտ գլուխ շորով կփաթե, կկտրե արջի մի ոտք, կառնե ուր շալակ և կհասնի տուն։ Հետո քրդեր Սևդոյին տարան թուրքի պատերազմին ու մի քանի ամիս հետո իմ ախպոր միայն գլուխը բերին ծնողներին ցույց տալու: Է, Գևորգ, լաո, հետո նորից Հալեպ գնացի: 1915-ի գարուն կոտորում ընկավ Էրգիր, ասի` շուտ հասնիմ, մերոնց փրկիմ։ Ոտքով հասա Փիրշենք: Մտա մեր տուն։ Օջախ կվառեր, կողքը երեխի թաթիկ էր ընկած։ Գելի պես ոռնացի: Վերևի հարկից ձեն լսվեց: Վազեցի։ Գետնին ընկած էր իմ Նուրե մերը` թուրքից ու քրդից անարգված, հագուստներ պատռած ու կիսավառած սուր փետը հետևում խրած։ Վիրավոր իմ մեր, աչքերը ամոթից փակած, աղերսում էր. «Պողոս, լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ, գոնե քու ձեռքով մեռնիմ, աշխարհ ավերվավ, էլ բան չմնաց»: Աշխարք մթնեց իմ աչքին։
-Լաո, ընձի սպանե պրծնիմ, գնա մյուսներին գտի,- աղերսեց իմ մեր ու կիսաբաց, արնոտ կուրծքը բացեց: -Էս կուրծք շատ ես կերե, հալալ եղնի, բայց քու ղանչալ խրե, պրծնիմ: 
Իմ ղանչալ հանեցի ու չոքեցի։ Իմ ձեռք դողաց, ղանչալ ընկավ:
-Պողոս, լաո, սպանե ընձի, գնա մեկելներին փրկի,- կաղաչեր իմ մեր: -Քու ձեռք չի բռնե դանակ իմ կուրծք խրես, իմ թիկունք խրե, լաո, իմ թիկունք դու ես:
Իմ մեր վիրավոր կմղկտար ու կաղաչեր, որ գոնե իր կոկորդ կտրեմ, շուտ հանգստանա: Ղանչալը նորից ափիս մեջ ուժեղ սեղմեցի, որ ձեռքս չդողա: Մոտեցա։ Մայրս, մոտալուտ փրկություն զգալով, երանությամբ աչքերը փակեց. «Փառքդ շատ, Տեր, որ իմ որդու ձեռքով կհանգստանամ»։ Ղանչալը նորից ընկավ, իսկ մայրս փակ աչքերով արդեն մահվան հետ էր խոսում։ Նորից ղանչալը վերցրի ու էս անգամ տարա իմ սրտի կողմը։ Մերս աչքերը բացեց. «Լաո, քու կյանք պահե, գնա մյուսներին փրկի...»: 
Իմ ձեռքեր կդողային գոնե ածխացած փայտը դուրս քաշեի։ Զիմ գլուխ պատեպատ զարկի, սնեսուն զարկի։ Ղանչալ նորից վերցրի, մտածեցի` զուր երակ կտրիմ, արնաքամ էղնի, պատանքի փոխարեն լավաշով փաթիմ զիմ մեր, թաղիմ թոնրի մեջ, դառնա սուրբ հաց։ Ղանչալ նորից սեղմած մոտեցա իմ մոր։ Ախ, մերիկ, իմ անուշ մերիկ։ Ղանչալ նորից ընկավ։ Վիրավոր գազանի նման գոռալով ու ձեռքերով իմ գլխին զարկելով վազեցի դեպի Մուշ` մերոնց գտնելու... Գևորգ, լաո, ես էդքան տղամարդ չեղա, որ զիմ մեր սպանեի։ Էդ ցավ ու մրմուռն է, որ երեսուն տարի կվառե զիմ սիրտ։ Գիշեր զիմ աչք կփագիմ, իմ մերն է իմ աչվու դեմ, կխնդրե ու կաղաչե. «Լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ»: Հասկացի, Գևորգ լաո, ես էդքան տղամարդ չեղա, որ զիմ մեր սպանեի։ Գհասկնա՞ս, լաո, զիմ մոր վերջին խնդրանք չկատարեցի: Տեսնիս իմ մեր ո՞ւմ հարամ ղանչալով ու յաթաղանով մեռավ, ո՞վ գիտի` ջուն ու ջանավար կերան նրա սուրբ մարմին, թե գլորվեց ընկավ տաք թոնիր ու հաց դարձավ։ Գոնե էդպես էղներ։ Ներե ինձ, իմ անուշ մերիկ, դու ինձ էդպես ես ծնե, ես իմ ծնողին իմա՞լ սպանիմ։ Գևորգ, լաո, ես ամեն օր մարագ կմտնիմ իմ մորից ներողություն խնդրելու, որ էդքան տղամարդ չեղա։ Ես երդում էի կերել, որ իմ հոգու ցավ իմ մեջ պահիմ մինչև գերեզման։ Բոլոր ընձի կմեղադրին, որ մռայլ իմ Մարութա սև ամպի նման, ծիծաղ փախե իմ դեմքից, իմ երեխեն իմ ժպիտ չտեսնա։
Փախեփախին իմացա, որ իմ Սահակ հեր ու մերոնք սպանվել են։ 1918-ին գնացի Սարդարապատ կռվելու։ Ամեն գնդակից առաջ իմ աչվու դեմ իմ մերն էր. «Լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ»: Կրակում էի ու գոռում. «Ներե ինձ, իմ անուշ մերիկ, ես էդքան տղամարդ չեղա...»: Լաո, հիմի իմացա՞ր, թե մարագ ինչու երկար կմնամ։
Պողոսն արդեն չէր թաքցնում արցունքները որդուց, որդին նույնպես։ Փլված հոգով վերցրեց կողքի դատարկ միզարն ու գնաց մարագ։ Գևորգ գիտեր, որ հայրն առավոտյան տարել էր դարմանի վերջին մնացորդը, բայց միզարով գնաց: Պողոսը դռան մոտ ջղարա փաթեց, դուռը ներսից ծածկեց ու դանդաղ իջավ մարագի մի քանի աստիճանները։ Դռան հետևում Գևորգը լսում էր հոր ողբը. «Ներե՛, իմ անուշ մերիկ, ներե՛»: Իսկ դրսի կողմում, գլուխը փականին հենած, լալիս էր տասնհինգամյա Գևորգը. «Դու էլ ընձի ներե, իմ անուշ բաբո, ներե, քու համար դեռ 1915 թիվն է ու մինչև գերեզման չի վերջանա»։ 
1957-ի գարունն էր։ Պողոսը դեռ չէր բոլորել 60-ը, բայց թաքուն ցավը արդեն քամել էր մարմինը։ Առավոտյան մտավ մարագ առանց միզարի։ Գևորգը այդ մեկը չհասկացավ, բայց քիչ հեռվից հետևում էր։ Հայրը սովորականից ուշ դուրս եկավ, երկար նայեց Էրգրի կողմը, նկատեց Գևորգին ու ձեռքով կանչեց։
-Բաբո, էսօր ինչո՞ւ առանց միզարի մտար մարագ,- հորը գրկեց Գևորգը:
-Էլ չեմ մտնի, լաո՛,- հանգիստ ասաց Պողոսը:
«Ինչ լավ է, երևի որոշել է էլ չողբալ»,- մտքում ինքն իրեն հանգստացրեց Գևորգն ու հետևեց հորը: Արշալույսի ծիրանագույն շողը ցուցամատի նման Էրգրի կողմն էր պարզած։ Պողոսը պառկեց թախտին, խոր շնչեց, որդու ձեռքը սեղմեց ափերի մեջ ու հազիվ շշնջաց. «Իմ մոր հոգին քառասուներկու տարի ամեն օր ինձ կկանչե: Լաո, չիմացա թո՞ւրք սպանեց, գել ու գազա՞ն կերան, թե՞ գլորվավ ընկավ թոնիր ու հաց դարձավ։ Երթամ ներողություն խնդրիմ»։
Գևորգին թվաց, թե հայրը հոգնածությունից աչքերը փակեց։ Դեմքի մռայլությունը դանդաղ հեռանում էր: Քիչ հետո Պողոսն արդեն Էրգրի ճամփին էր, գնում էր մորից ներողություն խնդրելու։
Հարևաններն ու բարեկամները հավաքվեցին: Մեկը ինֆարկտ ասաց, մյուսը` բրոնխները, մեկ ուրիշը` չարքն է զարկել։ Բոլորն էլ զարմանքով իրար էին հարցնում` ի՞նչն էր Պողոսի ցավը։
Մենակ անկյունում ողբացող Գևորգը գիտեր իր հոր մահվան իսկական պատճառը. «Բաբոն գնաց իր մոր մոտ ներողություն խնդրելու։ Իմ անուշ բաբո, դու էլ ինձ ների քո ցավն ու դարդը իրար տալու։ Քո համար դեռ 1915 է»:

Պատմվածքները հեղինակի գիտությամբ' վերցվել են Irates.am-ից

_________________