«ՆԻԴԵՐԼԱՆԴԱԿԱՆ ՕՐԱԳԻՐ»-Գրական հանդես
Թարգմանությունը' Նաիրա Համբարձումյանի
Հրեա ժողովրդին
Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,
հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,
արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,
սելվայի 1 պես բազմանում են տառապանքներդ։
Այդպես էլ չթողեցին քեզ ննջել ստվերում,
չթողեցին փոխվել, որ ապաքինվեն սպիներդ։
Վերքիդ ալ կարմիրը թրթռում է դեռ
վարդի պես՝ գիշերներն ու ցերեկները։
Աշխարհը ննջում է, բայց լսում է նա լացը քո հնօրյա,
հաճելի են արցունքներդ ինչպես անձրևի շիթ,
նայում եմ. խոր, ինչպես սղոցի հետքեր,
կնճիռներն են քո` այնքան սրտամոտ։
Ասա՛, ի՞նչ կա ավելի սարսափելի,
քան երազը հրեական, աղոթքը՝ Miserere։
Բարուրն օրորում է կինը, ու ամուսինը
հավաքում է ցորենը՝ առանց վատնելու։
Հրեա՛ ազգ, պահպանում ես ուժդ
ու ձայնդ, որ քնքուշ երգես օջախը քո,
աղարտված է լեզուդ, ու սարսափ կա աչքերումդ,
բայց շարունակում ես երգել Երգ Երգոցը։
Կանանց մեջ ապրում է սիրտը Մարիամի,
Հիսուսի պատկերն ես բերում մեզ։
Լսեց Սիոնը Նրա խոսքերը բարի, բայց՝ իզուր։
Կանչում էր Նա քեզ դժբախտության պահին։
Հրաժարվեց Նրանից վախվորած ամբոխը,
բարին չտեսար Խոսքերում Նրա,
այդժամ Մագթաղինեն վարսերով իր
մաքրեց արյունը Փրկչի ոտքերից։
Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,
հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,
արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,
սելվայի պես բազմանում են տառապանքներդ։
Չարչարանաց ուրբաթ
Ապրիլը գրավում է քնքշությամբ հարատև,
ու ամենուր թափառում է ծարավը անհագ,
բայց, սերմնացա՛ն, սպասի՛ր, ցանքսից առաջ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Մի՛ հպվիր գութանին, կո՛ղմ դիր գործիքներդ,
մի՛ գայթակղվիր, սերմնացա՛ն,
լսի՛ր ակնթարթը հուսահատ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Արնոտ քրտինքից հարբում է ձիթապտուղը,
երգում է աքաղաղը, ու Պետրոսը խոնարհում է աչքերը։
Սիրո՛ մարգարե, համբերատա՛ր տառապյալ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Գեղջկական ճակատը ակոսել է կնճիռը,
տանջում է ինձ թախիծը կեսգիշերային,
ու խեղճ տղան արտասվում է ինչպես այր,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Արնահոսում են դեռևս փայտերը խաչի,
դողէրոցքով հեռացնում է շուրթերը չոր։
Անիծվի՛ր, հա՛ց, թո՛ղ անիծվի աշխարհը նաև,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Երգ մահվան մասին
Ալեզա՛ րդ գրող, միայնա՛ կ կախարդ,
մի՛ որոնիր դաշտերում մոլորված տղայիս։
Նստարաններին այս ձգվում է խուլ մարդկային ոգին։
Մի՛ հոտոտիր տղայիս, ծերունի՛, քո սուր հոտառությամբ։
Քայլի՛ ր լիալուսնի ներքո քո ճանապարհով,
չա՛ր, խո՛րթ մայր, դիվուհի՛,
մի՛ դիպչիր տղայիս։
Հեռո՛ւ նրանից, գտիր՛ ուրիշներին,
մոռացի՛ր կնունքի անունը նրա։
Թո՛ղ թռչի քեզ մոտ դժբախտությունը
հարավից ու հյուսիսից, ու աղի քամին
ավազով թո՛ղ լցնի աչքերը քո։
Տղաս ու ես ձկներ ենք ծովի ալիքների խորքում,
երբ սխալվես պատահաբար, հիշի՛ր միայն ի՛մ մասին։
Հուսահատություն 2
Մառախուղ` անթափանց ու հավերժական։
Մոռանում ես, որտեղ դուրս գցեց ինձ ալիքը աղի։
Հողը, որին հասա, չի ճանաչում գարունը։
Երկար գիշերը մոր նման թաքցնում է ինձ աշխարհից։
Քամին ստուգում է հեծկլտանքների
ու հառաչների ներկայությունը տան շրջակայքում
ու ապակու պես հատում է ճիչս։
Ճերմակ հարթավայրում, ուր անվերջ է հորիզոնը,
տեսնում եմ անարյուն մահերը մայրամուտների։
Ո՞ւմ ձայն տվեց, ո՞վ հայտնվեց այստեղ,
թե այն կողմում մեռյալներն են միայն։
Տեսնում եմ՝ ինչպես է տարածվում ծովը վշտի,
նրանց միջև, ում հոգին այստեղ է դեռևս։
Նավահանգստում նավեր կան ճերմակակայմ,
անհարազատ երկրներից։
Նավաստիներն անծանոթ են ծաղիկներիս
ու բերում են անարև ու տժգույն մրգեր։
Հարցը, որ ուզում եմ տալ, չի պոկվում շուրթերիցս,
երբ ճանապարհում եմ նրանց հայացքով։
Նրանց լեզուն հեռու է, օտար սիրուն, որով
մայրս իր երջանիկ օրերի երգն էր երգում։
Տեսնում եմ, ձյուն է գալիս։ Այդպես փոշին
ծածկում է գերեզմանը։ Տեսնում եմ, շատանում է
մառախուղը։ Այդպես մեռնում եմ ես ինքս,
ու չեմ հաշվում վայրկյանները, որ չխենթանամ,
քանզի նոր է սկսվում գիշերը երկար։
Տեսնում եմ հարթավայրը, ուր անվերջ են հիացումն ու ցավը,
բարությամբ հասա ամայի բնապատկերներին,
ձյունն այս ասես ինչ - որ մեկի դեմքն է,
որ պատուհանի հակառակ կողմում, պահապանի պես,
հավերժական է իր անթերի ճերմակությամբ։
Նա մշտապես իմ գլխավերևում է,
ինչպես անսահման հայացքը Աստծո,
ինչպես նարնջենու ծաղկաթերթերը տանիքներին,
ինչպես ճակատագիրը, որ հոսում է կույր ու խուլ,
այդպես կլինի նաև իմ մահվան ժամը։
Անտառահատում 3
Նոկտյուրն պարտության 4
(մորս մահվան առիթով) 5
Քեզ համար չդարձա իսկական Պողոս.
վստահեցնում ես, թե անհնար է կասկածելը,
քո էությամբ ոտքից գլուխ շողարձակող լույս ես ու կրակ,
առաքյալի Ճակատագիրը ցնցում է սիրտս,
բայց չարժեմ ես նրան։ Թույլ եմ։
Կրակն իմ ձեռքերով երկար չտարա, բոցն այրեց մաշկս,
բոցավառվել չկարողացա, լռեցի, որ աղոթքով
վառեմ սոճին, ու քամին չեկավ օգնության,
կմեռնեմ ավելի վաղ, քան ընդմիշտ կքնեմ։
Իմ մեղմությունից, որն ավելին չէ, քան վարդը,
տեսնում ես, ծանր եմ շնչում, մտերմին ներելը
տասնօրյա դժվար աշխատանք է՝ առավոտից երեկո
հույսս անզոր հոգիս է, որքան պտտում եմ, չի շարժվում։
Քեզ համար չդարձա սուրբ Ֆրանցիսկը։ Կքած,
ինչպես գարնանային արշալույսի կատարը,
կամրջում ես հողն ու երկնքը ու փոշին հողի՝
մինչ սարի գագաթը, ու բարձրանում ես
աստիճաններով արշալույսյան սանդուղքի,
ուր սիրում եմ լսել աղավնու ձայնը ու կանչը եղնիկի։
Հողը՝ անհամար զավակներով մաքրում էր վրայիցս կեղտը,
ինչպես կոբրայից` կաշին։ Հողը հարազատ մոր պես
օրորում էր ինձ կրծքին, որ լցվել էր բոցկլտացող կաթով
ու այն ամենով, ինչ լինելու է դեռ։
Չդարձա նաև Քո Վիկենտիեն, չլսեցի խոստովանությունները
քո մակույկավոր բանտարկյալների, այդ տարաբախտ
հավատացյալներին չհամբուրեցի։ Վիկենտիին սիրում եմ
ողջ էությամբ, հոգուցս առավել. նա օրինակ էր ինձ
ու հենարան՝ ճանապարհիս։ Բայց չեմ կարող
առանց դողի դիպչել վերքերին։
Սարսուռով հեռացնում եմ կարեկցանքով լի աչքերս
Ղազարից, ով կարծես գարշահոտ աճյուն լինի։
Բոլոր վերքերը կապել եմ առանց նայելու,
երբ տեսնում եմ խոցերը, ձեռքերիս մեջ սեր չի մնում։
Հոգով չեմ զորացել այնքան, որ դառնամ սուրբ,
որ այդքան չարիք լսեմ խավարում խաղաղորեն՝
Աբելի անմեղ ականջով։ Չկարողացա անվախ ապրել,
ու սիրտս լինի է անհանգրվան երազներով,
ինչպես արևը աստվածային լեռներում։
Սերվել եմ Իսրայելի բզկտված մարմնից, մաքքվեյների ցեղից,
կարողանում եմ երգել այնպես, որ մարգագետինը դառնա մեղր,
տե՛ր Զորավոր, ողբս հյուսել եմ գագաթներիդ,
ու ձայնով հպվել եմ ոտքերիդ։
Տապալվել եմ, հառաչս ուղղում եմ վեր, թեկուզ՝ մեղք է խնդրելը,
որ դեմքով շրջվես դեպ կործանվող դաշտը,
ու իմ պարզ մերկությանը հպես ամենաթող մատներդ։
Դու, որ տապանաքարը կոտրում էիր ձվի կեղևի պես,
օ˜, խղճա՛ ինձ։ Երբեք հարություն չեմ առնի Քեզ հետ,
այլ կփտեմ, ու աճյունս կխառնվի քարաքոսներին փշոտ
ու փոշոտ խոտերին, կխառնվի ամենին, ինչ այրվեց աղի
ու թույնի մեջ, ամենին, ուր չկա Քրիստոսը, ինչը
չի մաքրվել Նրա բարեգութ օրենքներով։
Ես պարտվեցի։ Գթություն չկա ինձ այս խարազանված
երկնքի տակ, ու մեղավոր է պարտությունն իմ։
Խաչված, բայց կենդանի, ստորացված է, ոտքից գլուխ
աղտոտված, ամեն ինչում մեղավոր է պարտությունս։
Ազնվարյուն եղնիկի եղջյուրները փշրվեցին
իմ պարտությունից։
Մթագնում։ Երկու հրեշտակ 6
Երկու հրեշտակ ամբողջ կյանքում
կանգնած են սարին, թիկունքումդ,
օրորում են ծովի պես, մինչև քնես։
Մեկը թափահարում է թևերը, մյուսն անշարժ սավառնում է,
մեկը բերում է ընծաներ, մյուսը տանում է բարիքները։
Ո՞րը կմնա քեզ հետ, ո՞րը՝ անցյալում,
մեկը կապրի բոցի պես, մյուսը մոխիր կդարձնի,
իսկ ես վստահում եմ հոգիս, հեզ ալիքի պես փռվում նրանց առաջ։
Մի անգամ միայն հանդիպեցին, ճերմակ թևերը փռելով՝
երգեցին սիրո և մկրտության ավազանի մասին։
Մի անգամ միայն միավորվեցին՝ մոռանալով վերքերը հին,
ու կյանքն ու մահը նորից ձուլվեցին։
Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն 7
Քաղաքից դուրս, լեռներում՝ օ՜ «Խաչված Քրիստոս»,
քո արձանի մոտ եմ ու աղերսում եմ հիվանդ մարմնիս համար։
Աչքերս Քեզանից՝ տառապյալիցդ, հեռացնում ու խոնարհում եմ
իմ՝ հիվանդիս վրա։ Ամաչում եմ. արյունս բարակ շիթ է
գետի մեջ, քոնը՝ դեպի ամբարտակը։
Այս աշխարհում մի հենարան ունեմ միայն՝ քեզ՝
խաչված առանց չորս մեխերի։ Քեզ մոտ եմ եկել,
որ հավաքեմ արյունդ, ձեռքերով հպվեմ չորացած կրծքիդ,
ու հազիվ կարողանամ գրկել վիրավոր ոտքերդ,
որոնցից հոսում են սուրբ կաթիլները արյան։
Մոռացել եմ բոլոր վշտերս, հոգնությունս, երկար ու ձիգ
ճանապարհը, վերքերս բոլոր, ամաչում եմ,
որ աղերսելով՝ մուրացիկի պես քեզ մոտ եմ եկել
այս ուշ գիշերով ու կանգնել եմ Քո՝ տապալվածիդ առջև
ես՝ մեղավորս, այս լեռան վրա, իսկ դու գլորվում
ու գլորվում ես, առաջին անգամ տեսա սոսկալի
չարչարանքներդ, ու թե ինչպես ընկնելով՝
ինչպես փշրվեց մարմինդ, ինչպես միջուկը փշրվեց,
խոնարհվեց կուրծքդ, ծալվեցին ծնկներդ
ու թեքվեց խոնարհված գլուխդ։
Քրիստո՛ս, ապաստանի՛ր իմ ձեռքերում,
աստվածային քո էությամբ, ցավդ տո՛ւր ինձ,
քանզի այստեղ հայտնվեցի մենակ, ու այն,
ինչ երևում է ինձ, ոչ ոք չի իմանա։ Զավակներիցդ ոչ մեկը
չի տեսնում անկումը քո, որ բռնի արյունոտված մարմինդ։
Քանզի մենակությունն անսահման է այնտեղ, ուր դու ես,
ուր քիչ լույս կա, ուր երեկոն ընկնում է Երկրի անանուն լեռան վրա։
Նյութերը։ Օդը։
Դաշտում, որտեղ դաղձն ու եղեսպակն են,
որտեղ ծաղիկները նման են աստղերի,
ինձ դիմավորում է ու կարծես սպասում է Օդը։
Կլոր է, պտտվում է ինչպես մերկ, չարաճճի մի երեխա,
ասես խաղում է մոր հետ, կատակում, ծաղրում։
Մերթ իր գիրկն է առնում քնքուշ, վարպետորեն,
մերթ պտտում է շրջազգեստս պարանի պես։
Օձի պես ֆշշում է անտառում, տերևները թափ է տալիս
ճյուղերից կամ արգելում շունչս։
Չի թողնում, որ փոշոտվեն ձարխոտներն ու թփերը,
ունի իր սիրած բույսերն ու թռչունները։
Ձգվում եմ դեպի նա ձեռքերով ու հասնում ու բռնում եմ։
Արագ շարժումներով կուրացնում է ինձ։
Ու հպվում եմ` չդիպչելով, ու բռնում եմ աներևույթ ձեռքով,
ծիծաղում է, մի նոր կատակ նվիրում ինձ։
Հետ եմ գնում անտառներով։ Կաղնիների,
սոճիների միջով վազում է իմ հետևից քամին։
Մտնում եմ քարե տունս, մազերիցս խոնավություն է բուրում,
ինչպես արբած, ինչպես օտար ծանրանում են նրանք։
Անհնազանդները՝ վարսերս, չեն հավաքվում բարձիս,
քնելու համար, պետք է հյուսեմ նրանց։
Թո՛ղ խաղաղվեն նրանք հսկա ձկնկուլի
կամ պատանիների պես, որ թուլացնում են պարանները։
Թե խաղաղվեն վարսերս, կքնեմ ուշ առավոտյան,
այդպես մորը տանջում է երեխան` Օդը։
Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին 8
Օ՜, ինկերի՛, մայաների՛ արև, ամերիկյան պտուղ ես հասուն,
Կեչուաները9, մայաները պաշտում էին շողշողացող մարմինը քո։
Մորթը ծեր այմարների ներկեցիր կարմիր կավճով,
բարձրանում ես որպես բոսորագույն միրհավ,
հառնում ես որպես ճերմակ միրհավ։
Նկարի՛չ, դաջվածքների՛ վարպետ,
առյուծների ու մարդկանց ցեղից ես դու,
արևն ես լեռների, հարթավայրերի, անապատի,
արևն ես գետերի, քարանձավների, դաշտերի,
տանում ես մեզ ու գալիս ես մեր հետևից
ոսկե որսաշան պես, դրոշն ես ցամաքի ու ծովի,
որ սուրբ է բոլոր եղբայրներիս համար։
Կկորչենք, փնտրե՛ք հարթավայրերում,
շեկ անապատներում, հատապտուղների
ու պերուական բալասանի հայրենիքում։
Ճերմակին ես տալիս Կուսկոյում 10, անապատի վրա,
մեծ երգն ես Մեքսիկայի, որ թափառում է երկնքում՝
Մայաբի11 վերևում։ Դու կրակե մաիս12 ես, որին որպես
երկնային մանանա ամենուր փնտրում են շուրթերս։
Վազքով անցնում ես լազուրի վրայով, թռչում ես
երկնագույն դաշտերով, եղնիկ ես դու մերթ ճերմակ,
մերթ արյունոտ, որ վիրավոր է, բայց՝ անհասանելի։
Օ˜, Անդերի՛ արև, խորհրդանիշն ես Ամերիկայի, պահապանը նրա,
հովիվն ես բոցավառ հոտի, բոցավառվող հիմնը երկրի,
չես դիպչում ու չես հալեցնում բոցկլտացող կրակը հնոցում,
կեցա՛լ, 13 բոլորովին ճերմակ կրա՛կ, արարելով ազգեր՝
կերակրում ես նրանց, բոլոր ճամփաներին թափառող
լեռնային կրակների առաջնո՛րդ։
Երկնայի՛ն արմատ, բալասանն ես արյունաքամ հնդկացիների,
փրկում ես նրանց սիրով ու սպանում սիրով։
Կեցալկոա՛տլ14, արհեստների՛ հայր, նշաձև աչքերով
աղում ես ինդիգոն, համեստ բամբակը մշակում ես ձեռքերով,
ներկում ես հնդկացիների թելերը կոլիբրիի վառ գույներով,
գլուխները նրանց կտրում ես հունական զարդանախշի պես,
դու Ռուխ թռչունն ես, ու զավակը քո խելահեղ քամին է ծովերի,
դու տերն ես մեր հնազանդ, ինչպիսին չէին նույնիսկ աստվածները հին,
ճերմակ երամն ես տատրակների, վազում ես արագաթափ ջրվեժի պես,
ի՞նչ պատահեց մեզ, ինչո՞ւ կերպափոխվեցինք։
Արևապատ հողերը դարձան ճահիճներ, ու մենք՝ տիրելով նրանց,
ողջունեցինք կրակն ու արևը։ Մեռյալներին քեզ վստահեցի,
այրվում են նրանք ածուխների պես
ու քնած են ինչպես ընտանիքը սալամանդրի,
ու անկողնում իրենց երազներ են տեսնում,
ու անցնում են մթնշաղում, ինչպես թփուտները՝
մերթ այրվելով, մերթ դեղնելով Արևմուտքում,
մերթ վառվելով հեռվում՝ հանց արևաքար։
Ու թե քառասուն տարի չես պահել ինձ հուշերիդ մեջ,
նայի՛ր, ընդունի՛ր այժմ, ինչպես մանգո,
ինչպես նույնանուն բուրգի քարը 15,
ինչպես արշալույսին ֆլամինգոյի 16 թռիչքը,
ինչպես վառ ծաղիկներով դաշտը,
ինչպես մաքեյը 17, ինչպես յուքքան 18,
ինչպես պերուացու կճուճները,
ինչպես հնդկացու դդմանոթը,
ինչպես հինավուրց ֆլեյտան ու պարերը,
քեզնով եմ շնչում, քո մեջ եմ բացվում միայն ու ամբողջանում։
Քանդակի՛ր ինձ, ինչպես ծեփում էիր նրանց,
լցրո՛ւ շունչդ իմ մեջ, թող որ ապրեմ նրանց հետ,
զարմանամ ու զարմացնեմ։
Քայլում էի օտար հողով, գնում էի օտար պտուղներ,
այնտեղ սեղանը պինդ է, ու զրնգուն չէ գավաթը,
ծորուն է մեղրը, ու գինին՝ հոգնած։ Օտար հիմներ էի երգում,
կրկնում էի օտար աղոթքներ, քնում էի մեռած աստղի տակ,
տեսնում էի մեռած վիշապներ։
Վերադարձա՛։ Վերադարձրո՛ւ արտաքինս,
լողացրո՛ւ ինձ բոսորագույն շատրվանով
ու եռացրո՛ւ քո կաթսայում, ճերմակեցրո՛ւ
ու սևացրո՛ւ ինձ լուծույթներումդ թունավոր։
Այրի՛ր իմ մեջ վախերը բութ, չորացրո՛ւ կեղտը,
կերպափոխի՛ր երազանքներս ու շիկացրո՛ւ բառերս ու խոսքս,
այրի՛ր բերանս, երգս ու շունչս, մաքրի՛ր լսողությունս,
լվա՛ աչքերս ու նրբացրո՛ւ ձեռքերս
ու թարմացրո՛ւ արյունս, ուղե՛ղս, արցունքնե՛րս։
Չորացրո՛ւ քրտինքս ու բժշկի՛ր մարմնիս ու հոգիս
վերքերից բոլոր, ընդունի՛ր նորից շուրջպարում քո,
որ պարում են Ամերիկայում հզոր
ու գովերգում են զորությունդ սուրբ։
Մենք` կեչուաներս ու մայաներս, երդվում ենք
հնամենի մի երդումով՝ հավե՛րժ ես դու,
քանզի կրելով ժամանակը՝ դառնում ենք հավերժություն։
Թափվելով ոսկե տերևների պես, ինչպես կարմիր գեղմը,
քեզ մոտ ենք դառնում մահից հետո,
ինչպես ասում էին մոգերը՝ հզոր ինկերը։
Գալիս ենք, ինչպես խաղողի որթերը գինեգործի մոտ,
անմահությունը գտնում է մեզ, ու լողում է ոսկե վտառը
օրհնված ալիքների վրա, ու հսկա անակոնդաները
երևում են թփերից վեր։
Ծանոթագրություններ
1. Սելվա (իսպ. selva, լատ. silva) անտառ - խոնավ, հասարակածային անտառներ Հարավային Ամերիկայում։ Դրանք աճում են Բրազիլիա, Պերու, Սուրինամ, Վենեսուելա, Գայանա, Պարագվայ, Կոլումբիա երկրների տարածքներում։
2. «Հուսահատություն» ժողովածուն լույս է տեսել 1922 թվականին Նյու Յորքի Իսպանիայի ինստիտուտի հրատարակությամբ։
3. «Անտառահատում» - Բուենոս Այրես, Էլ Սուր, 1938։ Գաբրիելա Միստրալի երրորդ գրքի խորագիրն է։ Նախաձեռնությունը հայտնի արգենտինացի գրող, հրատարակիչ, էսսեիստ Վիկտորյա Օկամպոյինն է (1890 - 1979)։ Գրքում տեղ են գտել բանաստեղծություններ, որոնք գրվել են տարբեր երկրներում կատարած ճամփորդությունների ժամանակ ու Եվրոպայում ապրած տարիներին։ Հեղինակը այդ գիրքը ավելի արժեքավոր էր համարում, քան «Հուսահատությունը», միաժամանակ հպարտանում էր, որ այն ունի լատինամերիկյան արմատներ։ Գիրքը նվիրված է Պալմա Գիլյենին, ով Միստրալի բարեկամուհին ու քարտուղարուհին էր, ու նրանում ամփոփված էր մեքսիկացի կնոջ գթասրտությունը։
4. «Նոկտյուրն պարտության» բանաստեղծությունն ունի հեղինակային ծանոթագրություն՝ «Ես ոչ միայն գրավոր, այլև առօրյա խոսքի մեջ հաճույքով օգտագործում եմ բազմաթիվ արխայիկ (հնացած) բառեր ու արտահայտություններ, բայց միայն նրանք, որոնք կենդանի են, և որոնց իմաստը հասկանալի է։ Ասում եմ բազմաթիվ, սակայն ոչ բոլորը, միայն՝ որոնք մտաբերում եմ։ Ավաղ։ Ստիպված եմ զոհաբերել դրանց մի մասը ի շահ այն «հակաարխայիկ» անձերի, ովքեր կարդալու են իմ գործերը։ Ամերիկայում նրանք սովորաբար մայրաքաղաքցիներ են։ Լատինամերիկյան գյուղը (իսկ ես մեծացել եմ գյուղում) խոսում է ժամանակակից այն լեզվով, որը լի է հին բառերով ու արտահայտություններով։ Քաղաքը, որ կարդում է գիտական գրքեր, կարծում է, որ այդ հին բառերը ես գտնում եմ դասականների գրքերից։ Բայց դրանում ուրբանիստական կնիքը կրող անձինք սխալվում են։
5. «Մոր մահվան առիթով» - սա շարք է, որում բացի «Նոկտյուրն պարտության» ից ու «Իջեցում խաչից» գործերից Գաբրիելա Միստրալը ընդգրկել է ևս վեց բանաստեղծություն՝ ուղեկցելով հետևյալ հեղինակային մեկնաբանությամբ՝ «Նա դարձավ ինձ համար երկար ու մռայլ ապաստան, երկիր, որտեղ ես ապրեցի հինգ կամ յոթ տարի, սիրելի երկիր, քանզի մորս մասին է, ատելի երկիր, քանզի հոգին իմ, ցնցվելով, ավերվեց երկարաձիգ կրոնական ճգնաժամի խավարում։ Չկա ո՛չ օգուտ, ո՛չ գեղեցկություն՝ այսպես կոչված «վշտի պտուղների» մեջ, չեմ ուզում դրանցից և ոչ մեկը։ Այժմ, ելնելով այդ խավարից կրկին, ինչպես «Հուսահատություն» գրքի վերջում, գովեստի խոսք կասեմ Ուրախությանը։
6. «Մթագնում. Երկու հրեշտակ» - Գաբրիելա Միստրալի ամենահայտնի և ծրագրային բանաստեղծություններից է։ Գրված է 1937 թ. Լիսաբոնում, որտեղ Գաբրիելա Միստրալը անցել էր դիվանագիտական աշխատանքի։
7. «Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն» բանաստեղծությունը նվիրված է Գաբրիելա Միստրալի բարեկամուհուն` Վիկտորյա Օկամպոյին։
8. «Անտառահատում» գրքում «Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին» բանաստեղծությունը զետեղված է չորս ուրիշների հետ՝ «Երկու օրհներգ» խորագրով։ Գաբրիելա Միստրալը մեկնաբանում է, թե այն շատ կարևոր է լատինաամերիկյան գրական գործընթացը ընկալելու համար՝ «Մեր ռոմանտիկների էպիկական փողից հետո (փող, որն ավելի շուտ հիշեցնում է փղի կնճիթ) մեր սերնդի պատկերացումներում կայուն հակակրանք ստեղծվեց մաժորային հնչեղություն ունեցող երկարուձիգ օրհներգերի հանդեպ։ Հենց այդ ժամանակ էլ ի հայտ եկան ֆլեյտաներ ու սրինգներ ոչ միայն մաիսի, այլև գարու ու նույնիսկ բրնձի ցողունից։ Մինորային համակերպումը շատ տեղին եղավ ու պարգևեց մեզ ամենասրտամոտ ու մաքուր երգերը։ Եվ այնուամենայնիվ, երբ աչքերիդ առաջ հնդկացիների կողմից ստեղծված հուշարձաններն են կամ Կորդիլյերների գագաթները, սկսում ես կարոտել հզոր ու ազատ ձայնի, որը չվախենալով կարողանա համահունչ լինել այդ մեծությանը»։
9. Կեչուաներ (Qhichwa runa) - հնդկացիական ցեղ, որ բնակվում է Հարավային Ամերիկայում (Պերու, Բոլիվիա, Էկվադոր, Արգենտինա, Կոլումբիա, Չիլի) ու սերում է ինկերի Տայանտինսույա մշակութային ավանդույթներ ունեցող պետությունից։
10. «…Կուսկոյում, անապատի վրա…» - Կուսկոն ինկերի կայսրության հին մայրաքաղաքն է։ Այժմ Պերուի երկրորդ քաղաքն է։
11. Մայաբ - Յուկատան թերակղզու հնդկական անվանումը։
12. Մաիս - հացազգիներին պատկանող միաշաքիլ բույս, որի հայրենիքը կենտրոնական Ամերիկան է։
13. Կեցալ - տե՛ս «Բախտավորը» բանաստեղծության ծանոթագրությունը։
14. Կեցալկաատլ - ացտեկների լեզվով` փետրավոր օձ, հնդկական ցեղերի դիցաբանության մեջ երեք գերագույն աստվածություններից մեկն է։ Տե՛ս նաև՝ «Բախտավորը» բանաստեղծության ծանոթագրությունը։
15. «Ինչպես համանուն բուրգի քարը…» - խոսքը Մեքսիկայում գտնվող հին տաճարի, բուրգի մասին է, որը կոչվում է Արև։
16. Ֆլամինգո - բարակ, երկար ոտքերով, ամուր վզով ու ճերմակից կարմիր գունային անցումներով թռչուն, որ ապրում է Հարավային Ամերիկայում։ Կեր ընդունելիս ֆլամինգոն շարժում է ոչ թե կտուցի ստորին, այլ վերևի մասը։
17. Մաքեյ - երկնագույն ագավա, կապույտ, լայն տերևներով կակտուս` գմբեթավոր կլոր գագաթով։ Աճում է Մեքսիկայի Խալիսկո նահանգում և օգտագործվում է տեկիլայի ու կակտուսային օղու արտադրության մեջ։ Մեքսիկացիները պնդում են, որ ամենահաջող մաքեյը աճեցվում է Տեկիլա քաղաքի հարևանությամբ։
18. Յուքքա (լատ. Yucca) - հնատեսակ մշտադալար միաշաքիլ բույս է, որը ընդհանրություններ ունի պերճածաղկի (Agavaceae) ընտանիքի հետ։Գաբրիելա Միստրալ
Չարչարանաց ուրբաթ
Հրեա ժողովրդին
Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,
հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,
արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,
սելվայի 1 պես բազմանում են տառապանքներդ։
Այդպես էլ չթողեցին քեզ ննջել ստվերում,
չթողեցին փոխվել, որ ապաքինվեն սպիներդ։
Վերքիդ ալ կարմիրը թրթռում է դեռ
վարդի պես՝ գիշերներն ու ցերեկները։
Աշխարհը ննջում է, բայց լսում է նա լացը քո հնօրյա,
հաճելի են արցունքներդ ինչպես անձրևի շիթ,
նայում եմ. խոր, ինչպես սղոցի հետքեր,
կնճիռներն են քո` այնքան սրտամոտ։
Ասա՛, ի՞նչ կա ավելի սարսափելի,
քան երազը հրեական, աղոթքը՝ Miserere։
Բարուրն օրորում է կինը, ու ամուսինը
հավաքում է ցորենը՝ առանց վատնելու։
Հրեա՛ ազգ, պահպանում ես ուժդ
ու ձայնդ, որ քնքուշ երգես օջախը քո,
աղարտված է լեզուդ, ու սարսափ կա աչքերումդ,
բայց շարունակում ես երգել Երգ Երգոցը։
Կանանց մեջ ապրում է սիրտը Մարիամի,
Հիսուսի պատկերն ես բերում մեզ։
Լսեց Սիոնը Նրա խոսքերը բարի, բայց՝ իզուր։
Կանչում էր Նա քեզ դժբախտության պահին։
Հրաժարվեց Նրանից վախվորած ամբոխը,
բարին չտեսար Խոսքերում Նրա,
այդժամ Մագթաղինեն վարսերով իր
մաքրեց արյունը Փրկչի ոտքերից։
Հրեա՛ ազգ, դու ծով ես տխրության,
հրեա՛ ազգ, դու մարմին ես վշտի,
արցունքներդ հին են, քան երկինքն ու երկիրը,
սելվայի պես բազմանում են տառապանքներդ։
Չարչարանաց ուրբաթ
Ապրիլը գրավում է քնքշությամբ հարատև,
ու ամենուր թափառում է ծարավը անհագ,
բայց, սերմնացա՛ն, սպասի՛ր, ցանքսից առաջ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Մի՛ հպվիր գութանին, կո՛ղմ դիր գործիքներդ,
մի՛ գայթակղվիր, սերմնացա՛ն,
լսի՛ր ակնթարթը հուսահատ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Արնոտ քրտինքից հարբում է ձիթապտուղը,
երգում է աքաղաղը, ու Պետրոսը խոնարհում է աչքերը։
Սիրո՛ մարգարե, համբերատա՛ր տառապյալ,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Գեղջկական ճակատը ակոսել է կնճիռը,
տանջում է ինձ թախիծը կեսգիշերային,
ու խեղճ տղան արտասվում է ինչպես այր,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Արնահոսում են դեռևս փայտերը խաչի,
դողէրոցքով հեռացնում է շուրթերը չոր։
Անիծվի՛ր, հա՛ց, թո՛ղ անիծվի աշխարհը նաև,
հեռանում է Քրիստո՛սը։
Երգ մահվան մասին
Ալեզա՛ րդ գրող, միայնա՛ կ կախարդ,
մի՛ որոնիր դաշտերում մոլորված տղայիս։
Նստարաններին այս ձգվում է խուլ մարդկային ոգին։
Մի՛ հոտոտիր տղայիս, ծերունի՛, քո սուր հոտառությամբ։
Քայլի՛ ր լիալուսնի ներքո քո ճանապարհով,
չա՛ր, խո՛րթ մայր, դիվուհի՛,
մի՛ դիպչիր տղայիս։
Հեռո՛ւ նրանից, գտիր՛ ուրիշներին,
մոռացի՛ր կնունքի անունը նրա։
Թո՛ղ թռչի քեզ մոտ դժբախտությունը
հարավից ու հյուսիսից, ու աղի քամին
ավազով թո՛ղ լցնի աչքերը քո։
Տղաս ու ես ձկներ ենք ծովի ալիքների խորքում,
երբ սխալվես պատահաբար, հիշի՛ր միայն ի՛մ մասին։
Հուսահատություն 2
Մառախուղ` անթափանց ու հավերժական։
Մոռանում ես, որտեղ դուրս գցեց ինձ ալիքը աղի։
Հողը, որին հասա, չի ճանաչում գարունը։
Երկար գիշերը մոր նման թաքցնում է ինձ աշխարհից։
Քամին ստուգում է հեծկլտանքների
ու հառաչների ներկայությունը տան շրջակայքում
ու ապակու պես հատում է ճիչս։
Ճերմակ հարթավայրում, ուր անվերջ է հորիզոնը,
տեսնում եմ անարյուն մահերը մայրամուտների։
Ո՞ւմ ձայն տվեց, ո՞վ հայտնվեց այստեղ,
թե այն կողմում մեռյալներն են միայն։
Տեսնում եմ՝ ինչպես է տարածվում ծովը վշտի,
նրանց միջև, ում հոգին այստեղ է դեռևս։
Նավահանգստում նավեր կան ճերմակակայմ,
անհարազատ երկրներից։
Նավաստիներն անծանոթ են ծաղիկներիս
ու բերում են անարև ու տժգույն մրգեր։
Հարցը, որ ուզում եմ տալ, չի պոկվում շուրթերիցս,
երբ ճանապարհում եմ նրանց հայացքով։
Նրանց լեզուն հեռու է, օտար սիրուն, որով
մայրս իր երջանիկ օրերի երգն էր երգում։
Տեսնում եմ, ձյուն է գալիս։ Այդպես փոշին
ծածկում է գերեզմանը։ Տեսնում եմ, շատանում է
մառախուղը։ Այդպես մեռնում եմ ես ինքս,
ու չեմ հաշվում վայրկյանները, որ չխենթանամ,
քանզի նոր է սկսվում գիշերը երկար։
Տեսնում եմ հարթավայրը, ուր անվերջ են հիացումն ու ցավը,
բարությամբ հասա ամայի բնապատկերներին,
ձյունն այս ասես ինչ - որ մեկի դեմքն է,
որ պատուհանի հակառակ կողմում, պահապանի պես,
հավերժական է իր անթերի ճերմակությամբ։
Նա մշտապես իմ գլխավերևում է,
ինչպես անսահման հայացքը Աստծո,
ինչպես նարնջենու ծաղկաթերթերը տանիքներին,
ինչպես ճակատագիրը, որ հոսում է կույր ու խուլ,
այդպես կլինի նաև իմ մահվան ժամը։
Անտառահատում 3
Նոկտյուրն պարտության 4
(մորս մահվան առիթով) 5
Քեզ համար չդարձա իսկական Պողոս.
վստահեցնում ես, թե անհնար է կասկածելը,
քո էությամբ ոտքից գլուխ շողարձակող լույս ես ու կրակ,
առաքյալի Ճակատագիրը ցնցում է սիրտս,
բայց չարժեմ ես նրան։ Թույլ եմ։
Կրակն իմ ձեռքերով երկար չտարա, բոցն այրեց մաշկս,
բոցավառվել չկարողացա, լռեցի, որ աղոթքով
վառեմ սոճին, ու քամին չեկավ օգնության,
կմեռնեմ ավելի վաղ, քան ընդմիշտ կքնեմ։
Իմ մեղմությունից, որն ավելին չէ, քան վարդը,
տեսնում ես, ծանր եմ շնչում, մտերմին ներելը
տասնօրյա դժվար աշխատանք է՝ առավոտից երեկո
հույսս անզոր հոգիս է, որքան պտտում եմ, չի շարժվում։
Քեզ համար չդարձա սուրբ Ֆրանցիսկը։ Կքած,
ինչպես գարնանային արշալույսի կատարը,
կամրջում ես հողն ու երկնքը ու փոշին հողի՝
մինչ սարի գագաթը, ու բարձրանում ես
աստիճաններով արշալույսյան սանդուղքի,
ուր սիրում եմ լսել աղավնու ձայնը ու կանչը եղնիկի։
Հողը՝ անհամար զավակներով մաքրում էր վրայիցս կեղտը,
ինչպես կոբրայից` կաշին։ Հողը հարազատ մոր պես
օրորում էր ինձ կրծքին, որ լցվել էր բոցկլտացող կաթով
ու այն ամենով, ինչ լինելու է դեռ։
Չդարձա նաև Քո Վիկենտիեն, չլսեցի խոստովանությունները
քո մակույկավոր բանտարկյալների, այդ տարաբախտ
հավատացյալներին չհամբուրեցի։ Վիկենտիին սիրում եմ
ողջ էությամբ, հոգուցս առավել. նա օրինակ էր ինձ
ու հենարան՝ ճանապարհիս։ Բայց չեմ կարող
առանց դողի դիպչել վերքերին։
Սարսուռով հեռացնում եմ կարեկցանքով լի աչքերս
Ղազարից, ով կարծես գարշահոտ աճյուն լինի։
Բոլոր վերքերը կապել եմ առանց նայելու,
երբ տեսնում եմ խոցերը, ձեռքերիս մեջ սեր չի մնում։
Հոգով չեմ զորացել այնքան, որ դառնամ սուրբ,
որ այդքան չարիք լսեմ խավարում խաղաղորեն՝
Աբելի անմեղ ականջով։ Չկարողացա անվախ ապրել,
ու սիրտս լինի է անհանգրվան երազներով,
ինչպես արևը աստվածային լեռներում։
Սերվել եմ Իսրայելի բզկտված մարմնից, մաքքվեյների ցեղից,
կարողանում եմ երգել այնպես, որ մարգագետինը դառնա մեղր,
տե՛ր Զորավոր, ողբս հյուսել եմ գագաթներիդ,
ու ձայնով հպվել եմ ոտքերիդ։
Տապալվել եմ, հառաչս ուղղում եմ վեր, թեկուզ՝ մեղք է խնդրելը,
որ դեմքով շրջվես դեպ կործանվող դաշտը,
ու իմ պարզ մերկությանը հպես ամենաթող մատներդ։
Դու, որ տապանաքարը կոտրում էիր ձվի կեղևի պես,
օ˜, խղճա՛ ինձ։ Երբեք հարություն չեմ առնի Քեզ հետ,
այլ կփտեմ, ու աճյունս կխառնվի քարաքոսներին փշոտ
ու փոշոտ խոտերին, կխառնվի ամենին, ինչ այրվեց աղի
ու թույնի մեջ, ամենին, ուր չկա Քրիստոսը, ինչը
չի մաքրվել Նրա բարեգութ օրենքներով։
Ես պարտվեցի։ Գթություն չկա ինձ այս խարազանված
երկնքի տակ, ու մեղավոր է պարտությունն իմ։
Խաչված, բայց կենդանի, ստորացված է, ոտքից գլուխ
աղտոտված, ամեն ինչում մեղավոր է պարտությունս։
Ազնվարյուն եղնիկի եղջյուրները փշրվեցին
իմ պարտությունից։
Մթագնում։ Երկու հրեշտակ 6
Երկու հրեշտակ ամբողջ կյանքում
կանգնած են սարին, թիկունքումդ,
օրորում են ծովի պես, մինչև քնես։
Մեկը թափահարում է թևերը, մյուսն անշարժ սավառնում է,
մեկը բերում է ընծաներ, մյուսը տանում է բարիքները։
Ո՞րը կմնա քեզ հետ, ո՞րը՝ անցյալում,
մեկը կապրի բոցի պես, մյուսը մոխիր կդարձնի,
իսկ ես վստահում եմ հոգիս, հեզ ալիքի պես փռվում նրանց առաջ։
Մի անգամ միայն հանդիպեցին, ճերմակ թևերը փռելով՝
երգեցին սիրո և մկրտության ավազանի մասին։
Մի անգամ միայն միավորվեցին՝ մոռանալով վերքերը հին,
ու կյանքն ու մահը նորից ձուլվեցին։
Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն 7
Քաղաքից դուրս, լեռներում՝ օ՜ «Խաչված Քրիստոս»,
քո արձանի մոտ եմ ու աղերսում եմ հիվանդ մարմնիս համար։
Աչքերս Քեզանից՝ տառապյալիցդ, հեռացնում ու խոնարհում եմ
իմ՝ հիվանդիս վրա։ Ամաչում եմ. արյունս բարակ շիթ է
գետի մեջ, քոնը՝ դեպի ամբարտակը։
Այս աշխարհում մի հենարան ունեմ միայն՝ քեզ՝
խաչված առանց չորս մեխերի։ Քեզ մոտ եմ եկել,
որ հավաքեմ արյունդ, ձեռքերով հպվեմ չորացած կրծքիդ,
ու հազիվ կարողանամ գրկել վիրավոր ոտքերդ,
որոնցից հոսում են սուրբ կաթիլները արյան։
Մոռացել եմ բոլոր վշտերս, հոգնությունս, երկար ու ձիգ
ճանապարհը, վերքերս բոլոր, ամաչում եմ,
որ աղերսելով՝ մուրացիկի պես քեզ մոտ եմ եկել
այս ուշ գիշերով ու կանգնել եմ Քո՝ տապալվածիդ առջև
ես՝ մեղավորս, այս լեռան վրա, իսկ դու գլորվում
ու գլորվում ես, առաջին անգամ տեսա սոսկալի
չարչարանքներդ, ու թե ինչպես ընկնելով՝
ինչպես փշրվեց մարմինդ, ինչպես միջուկը փշրվեց,
խոնարհվեց կուրծքդ, ծալվեցին ծնկներդ
ու թեքվեց խոնարհված գլուխդ։
Քրիստո՛ս, ապաստանի՛ր իմ ձեռքերում,
աստվածային քո էությամբ, ցավդ տո՛ւր ինձ,
քանզի այստեղ հայտնվեցի մենակ, ու այն,
ինչ երևում է ինձ, ոչ ոք չի իմանա։ Զավակներիցդ ոչ մեկը
չի տեսնում անկումը քո, որ բռնի արյունոտված մարմինդ։
Քանզի մենակությունն անսահման է այնտեղ, ուր դու ես,
ուր քիչ լույս կա, ուր երեկոն ընկնում է Երկրի անանուն լեռան վրա։
Նյութերը։ Օդը։
Դաշտում, որտեղ դաղձն ու եղեսպակն են,
որտեղ ծաղիկները նման են աստղերի,
ինձ դիմավորում է ու կարծես սպասում է Օդը։
Կլոր է, պտտվում է ինչպես մերկ, չարաճճի մի երեխա,
ասես խաղում է մոր հետ, կատակում, ծաղրում։
Մերթ իր գիրկն է առնում քնքուշ, վարպետորեն,
մերթ պտտում է շրջազգեստս պարանի պես։
Օձի պես ֆշշում է անտառում, տերևները թափ է տալիս
ճյուղերից կամ արգելում շունչս։
Չի թողնում, որ փոշոտվեն ձարխոտներն ու թփերը,
ունի իր սիրած բույսերն ու թռչունները։
Ձգվում եմ դեպի նա ձեռքերով ու հասնում ու բռնում եմ։
Արագ շարժումներով կուրացնում է ինձ։
Ու հպվում եմ` չդիպչելով, ու բռնում եմ աներևույթ ձեռքով,
ծիծաղում է, մի նոր կատակ նվիրում ինձ։
Հետ եմ գնում անտառներով։ Կաղնիների,
սոճիների միջով վազում է իմ հետևից քամին։
Մտնում եմ քարե տունս, մազերիցս խոնավություն է բուրում,
ինչպես արբած, ինչպես օտար ծանրանում են նրանք։
Անհնազանդները՝ վարսերս, չեն հավաքվում բարձիս,
քնելու համար, պետք է հյուսեմ նրանց։
Թո՛ղ խաղաղվեն նրանք հսկա ձկնկուլի
կամ պատանիների պես, որ թուլացնում են պարանները։
Թե խաղաղվեն վարսերս, կքնեմ ուշ առավոտյան,
այդպես մորը տանջում է երեխան` Օդը։
Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին 8
Օ՜, ինկերի՛, մայաների՛ արև, ամերիկյան պտուղ ես հասուն,
Կեչուաները9, մայաները պաշտում էին շողշողացող մարմինը քո։
Մորթը ծեր այմարների ներկեցիր կարմիր կավճով,
բարձրանում ես որպես բոսորագույն միրհավ,
հառնում ես որպես ճերմակ միրհավ։
Նկարի՛չ, դաջվածքների՛ վարպետ,
առյուծների ու մարդկանց ցեղից ես դու,
արևն ես լեռների, հարթավայրերի, անապատի,
արևն ես գետերի, քարանձավների, դաշտերի,
տանում ես մեզ ու գալիս ես մեր հետևից
ոսկե որսաշան պես, դրոշն ես ցամաքի ու ծովի,
որ սուրբ է բոլոր եղբայրներիս համար։
Կկորչենք, փնտրե՛ք հարթավայրերում,
շեկ անապատներում, հատապտուղների
ու պերուական բալասանի հայրենիքում։
Ճերմակին ես տալիս Կուսկոյում 10, անապատի վրա,
մեծ երգն ես Մեքսիկայի, որ թափառում է երկնքում՝
Մայաբի11 վերևում։ Դու կրակե մաիս12 ես, որին որպես
երկնային մանանա ամենուր փնտրում են շուրթերս։
Վազքով անցնում ես լազուրի վրայով, թռչում ես
երկնագույն դաշտերով, եղնիկ ես դու մերթ ճերմակ,
մերթ արյունոտ, որ վիրավոր է, բայց՝ անհասանելի։
Օ˜, Անդերի՛ արև, խորհրդանիշն ես Ամերիկայի, պահապանը նրա,
հովիվն ես բոցավառ հոտի, բոցավառվող հիմնը երկրի,
չես դիպչում ու չես հալեցնում բոցկլտացող կրակը հնոցում,
կեցա՛լ, 13 բոլորովին ճերմակ կրա՛կ, արարելով ազգեր՝
կերակրում ես նրանց, բոլոր ճամփաներին թափառող
լեռնային կրակների առաջնո՛րդ։
Երկնայի՛ն արմատ, բալասանն ես արյունաքամ հնդկացիների,
փրկում ես նրանց սիրով ու սպանում սիրով։
Կեցալկոա՛տլ14, արհեստների՛ հայր, նշաձև աչքերով
աղում ես ինդիգոն, համեստ բամբակը մշակում ես ձեռքերով,
ներկում ես հնդկացիների թելերը կոլիբրիի վառ գույներով,
գլուխները նրանց կտրում ես հունական զարդանախշի պես,
դու Ռուխ թռչունն ես, ու զավակը քո խելահեղ քամին է ծովերի,
դու տերն ես մեր հնազանդ, ինչպիսին չէին նույնիսկ աստվածները հին,
ճերմակ երամն ես տատրակների, վազում ես արագաթափ ջրվեժի պես,
ի՞նչ պատահեց մեզ, ինչո՞ւ կերպափոխվեցինք։
Արևապատ հողերը դարձան ճահիճներ, ու մենք՝ տիրելով նրանց,
ողջունեցինք կրակն ու արևը։ Մեռյալներին քեզ վստահեցի,
այրվում են նրանք ածուխների պես
ու քնած են ինչպես ընտանիքը սալամանդրի,
ու անկողնում իրենց երազներ են տեսնում,
ու անցնում են մթնշաղում, ինչպես թփուտները՝
մերթ այրվելով, մերթ դեղնելով Արևմուտքում,
մերթ վառվելով հեռվում՝ հանց արևաքար։
Ու թե քառասուն տարի չես պահել ինձ հուշերիդ մեջ,
նայի՛ր, ընդունի՛ր այժմ, ինչպես մանգո,
ինչպես նույնանուն բուրգի քարը 15,
ինչպես արշալույսին ֆլամինգոյի 16 թռիչքը,
ինչպես վառ ծաղիկներով դաշտը,
ինչպես մաքեյը 17, ինչպես յուքքան 18,
ինչպես պերուացու կճուճները,
ինչպես հնդկացու դդմանոթը,
ինչպես հինավուրց ֆլեյտան ու պարերը,
քեզնով եմ շնչում, քո մեջ եմ բացվում միայն ու ամբողջանում։
Քանդակի՛ր ինձ, ինչպես ծեփում էիր նրանց,
լցրո՛ւ շունչդ իմ մեջ, թող որ ապրեմ նրանց հետ,
զարմանամ ու զարմացնեմ։
Քայլում էի օտար հողով, գնում էի օտար պտուղներ,
այնտեղ սեղանը պինդ է, ու զրնգուն չէ գավաթը,
ծորուն է մեղրը, ու գինին՝ հոգնած։ Օտար հիմներ էի երգում,
կրկնում էի օտար աղոթքներ, քնում էի մեռած աստղի տակ,
տեսնում էի մեռած վիշապներ։
Վերադարձա՛։ Վերադարձրո՛ւ արտաքինս,
լողացրո՛ւ ինձ բոսորագույն շատրվանով
ու եռացրո՛ւ քո կաթսայում, ճերմակեցրո՛ւ
ու սևացրո՛ւ ինձ լուծույթներումդ թունավոր։
Այրի՛ր իմ մեջ վախերը բութ, չորացրո՛ւ կեղտը,
կերպափոխի՛ր երազանքներս ու շիկացրո՛ւ բառերս ու խոսքս,
այրի՛ր բերանս, երգս ու շունչս, մաքրի՛ր լսողությունս,
լվա՛ աչքերս ու նրբացրո՛ւ ձեռքերս
ու թարմացրո՛ւ արյունս, ուղե՛ղս, արցունքնե՛րս։
Չորացրո՛ւ քրտինքս ու բժշկի՛ր մարմնիս ու հոգիս
վերքերից բոլոր, ընդունի՛ր նորից շուրջպարում քո,
որ պարում են Ամերիկայում հզոր
ու գովերգում են զորությունդ սուրբ։
Մենք` կեչուաներս ու մայաներս, երդվում ենք
հնամենի մի երդումով՝ հավե՛րժ ես դու,
քանզի կրելով ժամանակը՝ դառնում ենք հավերժություն։
Թափվելով ոսկե տերևների պես, ինչպես կարմիր գեղմը,
քեզ մոտ ենք դառնում մահից հետո,
ինչպես ասում էին մոգերը՝ հզոր ինկերը։
Գալիս ենք, ինչպես խաղողի որթերը գինեգործի մոտ,
անմահությունը գտնում է մեզ, ու լողում է ոսկե վտառը
օրհնված ալիքների վրա, ու հսկա անակոնդաները
երևում են թփերից վեր։
Ծանոթագրություններ
1. Սելվա (իսպ. selva, լատ. silva) անտառ - խոնավ, հասարակածային անտառներ Հարավային Ամերիկայում։ Դրանք աճում են Բրազիլիա, Պերու, Սուրինամ, Վենեսուելա, Գայանա, Պարագվայ, Կոլումբիա երկրների տարածքներում։
2. «Հուսահատություն» ժողովածուն լույս է տեսել 1922 թվականին Նյու Յորքի Իսպանիայի ինստիտուտի հրատարակությամբ։
3. «Անտառահատում» - Բուենոս Այրես, Էլ Սուր, 1938։ Գաբրիելա Միստրալի երրորդ գրքի խորագիրն է։ Նախաձեռնությունը հայտնի արգենտինացի գրող, հրատարակիչ, էսսեիստ Վիկտորյա Օկամպոյինն է (1890 - 1979)։ Գրքում տեղ են գտել բանաստեղծություններ, որոնք գրվել են տարբեր երկրներում կատարած ճամփորդությունների ժամանակ ու Եվրոպայում ապրած տարիներին։ Հեղինակը այդ գիրքը ավելի արժեքավոր էր համարում, քան «Հուսահատությունը», միաժամանակ հպարտանում էր, որ այն ունի լատինամերիկյան արմատներ։ Գիրքը նվիրված է Պալմա Գիլյենին, ով Միստրալի բարեկամուհին ու քարտուղարուհին էր, ու նրանում ամփոփված էր մեքսիկացի կնոջ գթասրտությունը։
4. «Նոկտյուրն պարտության» բանաստեղծությունն ունի հեղինակային ծանոթագրություն՝ «Ես ոչ միայն գրավոր, այլև առօրյա խոսքի մեջ հաճույքով օգտագործում եմ բազմաթիվ արխայիկ (հնացած) բառեր ու արտահայտություններ, բայց միայն նրանք, որոնք կենդանի են, և որոնց իմաստը հասկանալի է։ Ասում եմ բազմաթիվ, սակայն ոչ բոլորը, միայն՝ որոնք մտաբերում եմ։ Ավաղ։ Ստիպված եմ զոհաբերել դրանց մի մասը ի շահ այն «հակաարխայիկ» անձերի, ովքեր կարդալու են իմ գործերը։ Ամերիկայում նրանք սովորաբար մայրաքաղաքցիներ են։ Լատինամերիկյան գյուղը (իսկ ես մեծացել եմ գյուղում) խոսում է ժամանակակից այն լեզվով, որը լի է հին բառերով ու արտահայտություններով։ Քաղաքը, որ կարդում է գիտական գրքեր, կարծում է, որ այդ հին բառերը ես գտնում եմ դասականների գրքերից։ Բայց դրանում ուրբանիստական կնիքը կրող անձինք սխալվում են։
5. «Մոր մահվան առիթով» - սա շարք է, որում բացի «Նոկտյուրն պարտության» ից ու «Իջեցում խաչից» գործերից Գաբրիելա Միստրալը ընդգրկել է ևս վեց բանաստեղծություն՝ ուղեկցելով հետևյալ հեղինակային մեկնաբանությամբ՝ «Նա դարձավ ինձ համար երկար ու մռայլ ապաստան, երկիր, որտեղ ես ապրեցի հինգ կամ յոթ տարի, սիրելի երկիր, քանզի մորս մասին է, ատելի երկիր, քանզի հոգին իմ, ցնցվելով, ավերվեց երկարաձիգ կրոնական ճգնաժամի խավարում։ Չկա ո՛չ օգուտ, ո՛չ գեղեցկություն՝ այսպես կոչված «վշտի պտուղների» մեջ, չեմ ուզում դրանցից և ոչ մեկը։ Այժմ, ելնելով այդ խավարից կրկին, ինչպես «Հուսահատություն» գրքի վերջում, գովեստի խոսք կասեմ Ուրախությանը։
6. «Մթագնում. Երկու հրեշտակ» - Գաբրիելա Միստրալի ամենահայտնի և ծրագրային բանաստեղծություններից է։ Գրված է 1937 թ. Լիսաբոնում, որտեղ Գաբրիելա Միստրալը անցել էր դիվանագիտական աշխատանքի։
7. «Իջեցում խաչից։ Նոկտյուրն» բանաստեղծությունը նվիրված է Գաբրիելա Միստրալի բարեկամուհուն` Վիկտորյա Օկամպոյին։
8. «Անտառահատում» գրքում «Ամերիկա։ Հիմն արևադարձային արևին» բանաստեղծությունը զետեղված է չորս ուրիշների հետ՝ «Երկու օրհներգ» խորագրով։ Գաբրիելա Միստրալը մեկնաբանում է, թե այն շատ կարևոր է լատինաամերիկյան գրական գործընթացը ընկալելու համար՝ «Մեր ռոմանտիկների էպիկական փողից հետո (փող, որն ավելի շուտ հիշեցնում է փղի կնճիթ) մեր սերնդի պատկերացումներում կայուն հակակրանք ստեղծվեց մաժորային հնչեղություն ունեցող երկարուձիգ օրհներգերի հանդեպ։ Հենց այդ ժամանակ էլ ի հայտ եկան ֆլեյտաներ ու սրինգներ ոչ միայն մաիսի, այլև գարու ու նույնիսկ բրնձի ցողունից։ Մինորային համակերպումը շատ տեղին եղավ ու պարգևեց մեզ ամենասրտամոտ ու մաքուր երգերը։ Եվ այնուամենայնիվ, երբ աչքերիդ առաջ հնդկացիների կողմից ստեղծված հուշարձաններն են կամ Կորդիլյերների գագաթները, սկսում ես կարոտել հզոր ու ազատ ձայնի, որը չվախենալով կարողանա համահունչ լինել այդ մեծությանը»։
9. Կեչուաներ (Qhichwa runa) - հնդկացիական ցեղ, որ բնակվում է Հարավային Ամերիկայում (Պերու, Բոլիվիա, Էկվադոր, Արգենտինա, Կոլումբիա, Չիլի) ու սերում է ինկերի Տայանտինսույա մշակութային ավանդույթներ ունեցող պետությունից։
10. «…Կուսկոյում, անապատի վրա…» - Կուսկոն ինկերի կայսրության հին մայրաքաղաքն է։ Այժմ Պերուի երկրորդ քաղաքն է։
11. Մայաբ - Յուկատան թերակղզու հնդկական անվանումը։
12. Մաիս - հացազգիներին պատկանող միաշաքիլ բույս, որի հայրենիքը կենտրոնական Ամերիկան է։
13. Կեցալ - տե՛ս «Բախտավորը» բանաստեղծության ծանոթագրությունը։
14. Կեցալկաատլ - ացտեկների լեզվով` փետրավոր օձ, հնդկական ցեղերի դիցաբանության մեջ երեք գերագույն աստվածություններից մեկն է։ Տե՛ս նաև՝ «Բախտավորը» բանաստեղծության ծանոթագրությունը։
15. «Ինչպես համանուն բուրգի քարը…» - խոսքը Մեքսիկայում գտնվող հին տաճարի, բուրգի մասին է, որը կոչվում է Արև։
16. Ֆլամինգո - բարակ, երկար ոտքերով, ամուր վզով ու ճերմակից կարմիր գունային անցումներով թռչուն, որ ապրում է Հարավային Ամերիկայում։ Կեր ընդունելիս ֆլամինգոն շարժում է ոչ թե կտուցի ստորին, այլ վերևի մասը։
17. Մաքեյ - երկնագույն ագավա, կապույտ, լայն տերևներով կակտուս` գմբեթավոր կլոր գագաթով։ Աճում է Մեքսիկայի Խալիսկո նահանգում և օգտագործվում է տեկիլայի ու կակտուսային օղու արտադրության մեջ։ Մեքսիկացիները պնդում են, որ ամենահաջող մաքեյը աճեցվում է Տեկիլա քաղաքի հարևանությամբ։
18. Յուքքա (լատ. Yucca) - հնատեսակ մշտադալար միաշաքիլ բույս է, որը ընդհանրություններ ունի պերճածաղկի (Agavaceae) ընտանիքի հետ։