1921 թվականին Կ. Պոլսում հրատարակում է արձակ գործերը և քերթվածները առանձին հատորով լույս են տեսել՝ «Ծուլության պահերէս» [5] խորագրով: Բանաստեղծական խորը զգացողության գրող էր Մառքը, ով ոչ միայն հայ կնոջ հուզաշխարհը շնչավորող գրականություն է կտակել հայ ժողովրդին, այլև՝ հայ կնոջ իրավունքների պաշտպանությանն է նվիրաբերել իր գրիչն ու իմացական ներուժը։
Իր կենսագրական հուշերը Մառքը ներկայացնում է՝ «Ծփանքներ կեանքէս» խորագրով հատորում: Ինչպես գրական-գեղարվեստական, այնպես էլ՝ հրապարակախոսական էջերում Մառքի լեզուն մաքուր է, հստակ, ոճը՝ պարզ, որն առավել մեծ ժողովրդականություն էր ապահովում նրա երկերին։
Մի առիթով՝ «Ամէնուն Տարեգիրքը» շարքի վերջին՝ 1967-1968 թվականների միացյալ համարում, Կարօ Գէորգեանը անդրադառնում է Հայկանուշ Մառքի գործունեությանը՝ արժևորելով նրա վաստակը՝ «Կնոջական աշխարհին, հայ կնոջ ընկերային հարցերուն եւ յատկապէս կանացի իրաւունքներուն ու դատին պաշտպանութեան նուիրուած իր հրապարակագրական հարուստ ժառանգութեամբ, Հայկանուշ Մառք իրավամբ եղաւ քսաներորդ դարու առաջին յիսնամեակին ամէնէն աւելի լայն ժողովրդականութիւն վայելող գրիչներէն մէկը հայ կին ընթերցողներուն համար» [1]։
1949 թվականին Ստամբուլում հրատարակվում է նրա «Զապել Ասատուր (Սիպիլ)», իսկ 1950 թվականին՝ «Զարուհի Գալեմքերյան» աշխատությունները:
1954 թվականին նրա գրական գործունեության 50-ամյակի առիթով Պոլսում լույս է տեսել «Հայկանույշ Մառք. Կյանքն ու գործը» [6] ստվարածավալ հատորը, որը գրական, հրապարակախոսական ընտիր երկերի և արժեքավոր հիշողությունների ժողովածու է: Հայկանուշ Թոփուզյանը իր գրական անունը՝ Մառք, վերցրել է հոր՝ Մարգարի անունից։ Պոլսահայ գրականության մեջ իր կարևոր ներդրումն է ունեցել բանաստեղծ ու արձակագիր, հանդուգն հրապարակախոս Հայկանուշ Մառքը, ով արժանավոր տեղ է զբաղեցնում Սրբուհի Տյուսաբի, Զապել Ասատուրի, Զապել Եսայանի կողքին։
Կյանքի վերջալույսին, Մառքի առողջական վիճակը վատանում է, և նա տեղափոխվում է Պոլսո Ազգային հիվանդանոց, որտեղ և վախճանվում է 1966 թվականի մարտի յոթին՝ կանանց միջազգային օրվա նախօրյակին, անձնական գրադարանը, իրերն ու արխիվը կտակելով Սուրբ Խաչ Դպրեվանքին։
«Հայ կին» գրական հանդեսը
«Հայ կին», 1919-1932, Կ. Պոլիս: Կիսամսյա հանդես, ապա՝ ամսօրեա: Տեր և տնօրինուհի` Հայկանուշ Մառք: Տպարան՝ Օ. Արզուման:
Հայկանուշ Մառքի գործունեության բարձրակետը «Հայ կին» հանդեսի հրատարակությունն էր, որ Առաջին Աշխարհամարտի ավարտից հետո, բացի այն, որ տեղ էր հատկացնում հայ իրականության մեջ կին-տղամարդ հավասար իրավունքների բարձրաձայնմանը, առաջադրում էր նաև Մեծ Եղեռնի հետևանքով տարագիր հայության խորագույն վերքերը առողջացնելու առաքելությունը:
«Հայ կին» հանդեսը Հայկանուշ Մառքի խմբագրությամբ տպագրվում է 1919-1932 թվականներին։ «Հայ կին» հանդեսը յուրօրինակ ֆեմինիստական քայլ էր, որը հատկանշում էր կնոջ ձերբազատումը (քիչ թե շատ) ընտանեկան ու ընկերական նեղ շրջանակներից: Այն իր բնույթով, կազմակերպվածությամբ, պարտականություններով հանձնառել էր բարեփոխելու հայ կնոջ ճակատագիրը՝ «Հայ կինը կը հիմնարկուի առանձնապէս զբաղելու համար այն ամէն էական հարցերով, որոնք կը շահագրգռեն կանանց աշխարհը: Կը դաւանինք թէ` անոր գոյութիւնը աւելի քան անհրաժեշտ է, հիմայ որ Հայ կինն ալ ունի իր կատարելիք բաժինը Ազգային Վերածնունդին մէջ: Երկսեռ հայ եւ նույնիսկ օտար ձեռնհաս աշխատակիցներու աջակցութեամբ կը նուիրուինք մեր ծրագրին, ջանալով որ գործը բացատրէ զայն» [3],- հայ կնոջ դերակատարմանը անդրադառնում է Հայկանուշ Մառքը հանդեսի խմբագրականում:
Հանդեսը որդեգրել էր կնոջ հոգևոր, բարոյական, իրավական, գեղագիտական, առողջապահական, տնտեսավարական կրթության մի յուրօրինակ ծրագիր, որը տասներեք երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում իրականացնում էր հանդեսի խմբագրությունը՝ «Կանացի ընկերաբարոյական և զուտ ընկերային հարցեր», «Մշակում տոհմիկ բարքերու և ավանդութեանց», «Գրական, գեղարվեստական, գիտական, առողջապահական նիւթեր», «Կրթական և մանկավարժական հարցեր», «Մանկատածութիւն», «Առտնին տնտեսութիւն, «Կենցաղագիտութիւն», «Կինը շահագրգռող գիւղատնտ. Հարցեր, «Կանացի մարմնակրթանք», «Ձեւ, կար և նորույթ», «Ձեռական աշխատութիւններ», «Ծաղկեմշակութիւն», «Կենսագրութիւն հայ թէ օտար նշանաւոր կիներու», «Արձագանք կնոջական աշխարհի, և հայ կանացի Միութեանց շարժումներ»:
1921 թվականի իններորդ համարի (Բ տարի, թիվ 9) «Կինը` գրականութեան հանդէպ» խմբագրականում Հայկանուշ Մառքը կարևորում է կնոջ դերակատարումը գրականության մեջ, հեղինակային և տպագրական գործընթացներում՝ «Մեծ դեր ունին կիները, մանաւանդ հարուստ կիները, այս կէտին մեջ: - Անոնք եթէ իրենց ընդարձակ ժամանակը յատկացնեն ընթերցումնէր ընելու, անընդհատ պէտք կ’ունենան գիրքեր գնելու: Կը հաղորդակցին մտքի ազնուականութեան հետ, եւ թէ զարկ կուտան ցեղին գրականութեան, որ ապրելու համար է, պլատոնական համակրանքով ալ չի սնանքը, աւա՜ղ» [4]:
Բացի առօրեական աշխարհը պատկերող հոդվածներից՝ «Հայ կին» հանդեսը տպագրել է նաև բանաստեղծություններ՝ «Կնոջ մը որ կուլար» (Անայիս), «Անմահական երգեր» (Եղիշե Ա. Եպս. Դուրեան), «Երեք մեհեան» (Զարուհի Գալէմքեարեան), «Փափաք» (Վահան Թեքէեան), «Օրիորդ Արշալույսին» (Դանիէլ Վարուժան), թարգմանություններ` Ժան Մորեասի «Տաղեր» (թարգմ. Հայկանոյշ Մառքի), «Մոգական գիշերը» (Միռեյ), Ջուդիթ Գաթերի «Մտածում մը…», «Կայսրը», (թարգմ. Շահոքրամ), «Մանուշակին սիրտը» (Միռեյ), «Ամիսներուն շուրջպարը» և այլն:
«Հայ կին» հանդեսը հոգևոր ու մտավոր առողջություն էր ոչ միայն նախաեղեռնյան շրջանի ազգային արժեքների հետ երիտասարդ սերնդի հոգեմտավոր կապը ստեղծելու, ամրապնդելու և պահպանելու համատեքստում, այլև՝ արևմտահայ և արևելահայ, խորհրդահայ ու սփյուռքահայ փոխգործակցությունը և հաղորդակցությունը պահպանելու և խորացնելու իմաստով։ Հանդեսին զուգահեռ տպագրվել է առանձին «Թերթօն», որում տեղ են գտել թարգմանություններ՝ Հանրի Պաթայ «Ցայգաթիթեռը» (թարգմ՝ Էդ. Սիմքէշէանի), Բօլ Սերի «Ոգեկոչումը» (թարգմ՝ Ա. Ֆէրհատեանի), Բօլ Ժերալտի «Ռօպեռ եւ Մարիան» (թարգմ՝ Ա. Ա. Ս), Ժան Պէռթըռուա «Միջև աստղերը» (թարգմ. Ա. Ֆէրհատեանի), պատմվածքներ` «Աղուոր մեծ մայրիկը» (Ա. Ժ.), «Ձմրան պտույտ» (Հայկանուշ Մառք), «Մանկիկինզորությունը» (անհեղինակ), «Պատմութիւն մը» (Ստեփան Շահպազ), Սէնտնի «Փոթորիկը» (թարգմ. Ա. Նէրհատեանի): «Հայ կին» հանդեսը տպագրել է նաև հանելուկներ:
Օգտագործված գրականություն