«ՆԻԴԵՐԼԱՆԴԱԿԱՆ ՕՐԱԳԻՐ»-Գրական հանդես
«Նիդերլանդական օրագիրը», «Օրեր» Եվրոպական ամսագրի աջակցությամբ, սկսում է նոր գրական նախագիծ՝ նվիրված 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած արևմտահայ կին գրողներին՝ Էլպիս Կեսարացյան, Սրբուհի Տյուսաբ, Սիպիլ (Զապել Խանջյան), Հայկանուշ Մառք (Թոփուզյան), Զապել Եսայան, Մառի Պեյլերյան, Զարուհի Գալեմքյարյան, Արշակուհի Թէոդիկ (Ճէզվէճյան) և այլք:
Նախագծի խորագիրն է՝ «Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը»:
Սույն նախագծի նպատակը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած հայ մտավորական կանանց՝ գրող-հրապարակախոսներին, խմբագիր-հրատարակիչներին, բանաստեղծուհիներին, արձակագիրներին, նրանց ամփոփ կենսագրություններն ու գործունեությունները, ընթերցողին հասանելի դարձնելն է, ինչը կարևոր է հայ գրականության պատմության ընթացականության և զարգացման տեսանկյուններից: Այն կարևոր է նաև համացանցի, սոցիալական ցանցերի և մեդիայի միջոցով տարբեր տարիքի ընթերցողներին գիտելիքների և արժեքավոր նյութերի փոխանցման տեսանկյունից:
Նախագծի խնդիրը փաստական և վավերագրական նյութերի հիման վրա արևմտահայ կին հեղինակների բարեգործական, հովանավորչական, կրթական և գրական-մշակութային գործունեության վրա լույս սփռելն է:
Նախագծի շրջանակներում կընդգրկվեն նաև հետաքրքիր դեպքեր կանանց կյանքից: Պատմության համատեքստը նկատի առնելով՝ կտրվեն նաև նրանց գործունեությանը բնորոշ ուշագրավ առանձնահատկություններ, մամուլում դեռևս չտպագրված այլ արժեքավոր տեղեկություններ:
Նախագիծը վարում է ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Նաիրա Համբարձումյանը: Առաջին հոդվածը նվիրված է Սրբուհի Տյուսաբին:
----------------------------------------
ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ
Ո՞վ է Սրբուհի Տյուսաբը
Սրբուհի Տյուսաբը (Վահանյան) ծնվել է Կ. Պոլում 1841 թվականին: Նախնական կրթությունը ստացել Միջագյուղի ֆրանսիական դպրnցում: Բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ Հովհաննես Վահանի մոտ, nվ պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա էր:
Սրբուհի Տյուսաբ մտավորականի, գրողի և կնոջ կայացման մեջ էական դեր է խաղացել նրա մայրը` տիկին Նազլը Վահանը, ով Կ. Պոլսի ամենահամակրելի հայուհիներից մեկն էր և իր համեստ օգտակարությունն է ունեցել ազգային առաջադիմության գործում: Տիկին Նազլը Վահանյանը նվիրվել է օրիորդաց կրթության գաղափարին՝ 1859 թվականին դառնալով Օրթագյուղի Հռիփսիմյան վարժարանի հիմնադիրը։
Սրբուհի Վահանյանը հայերեն է ուսանել հայոց ազգային զարթոնքի ներկայացուցիչ, գրող և մտավորական Մկրտիչ Պեշիկթաշյանի մոտ: Հայ առաջին վիպասանուհին «շատ խնամուած կրթութիւն մը ստացած է աշակերտելով Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի» և որը «դարձավ մէր մեջ առաջին կին գրողը, որը պայքարած է ի նպաստ կանանց ազատագրութեան» [1]: Գրական գործունեության վաղ շրջանում ակնհայտ էր Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի ազդեցությունը, ում գաղափարները, Սրբուհուն մղում էին չափածո ստեղծագործելու:
Սրբուհին ուներ նաև երաժշտական փայլուն ձիրք, հիանալի դաշնամուր էր զարնում և տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների` ֆրանսերեն, իտալերեն, հունարեն, անգլերեն [5]: Սակայն հայերեն, և հատկապես գրաբար, նա ուսանել է Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի մոտ, և օտարասեր, բարձր հասարակական խավի կարծրատիպերը տեղի են տվել նոր, ազգային գաղափարների: Այսպիսով, աշակերտուհին և ուսուցիչը ընդհանուր արժեքներ և գաղափարներ են փոխանցել հանրությանը՝ իրենց ստեղծագործություններով: Նրանց երկերում հարազատ և ընդհանուր շատ գծեր կան. լեզուն, գաղափարները, տրամադրությունները: Սրբուհին իր ուսուցչի նման բանաստեղծում էր: Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը օրիորդ Սրբուհու նման աշակերտուհիներ ուներ, սակայն նրանցից ամեն մեկը Սրբուհի չէր:
Պեշիկթաշլյանը մահացավ քառասուն տարեկանում, թոքախտից: Սրբուհին ծանր տարավ ուսուցչի մահը՝ մնալով նրա երախտագետ երկրպագուն: «Այնպիսի հոգիներ կան, որոնք ծնած են սրտին լեզուն խոսելու համար. նոցա բառերն անմահ են, որովհետև uրտերուն մեջ քանդակյալ են, և Պեշիկթաշլյանը ի նոցանե էր, յուր երգը ամեն մարդ երգեց, և յուր լեզուն ամեն մարդ սիրեց»,- գրում է Սրբուհի Տյուսաբը 1880 թվականին տպագրված «Աշխարհաբար հայ լեզուն» գրքույկում [8], որի վաճառքից ստացված ողջ հասույթը, բարեգործական նպատակներով, տրամադրել է «Աղքատախնամ կանանց միությանը»:
1871 թվականին Սրբուհի Տյուսաբը ամուսնացել է ֆրանսիացի երաժշտագետ Պոլ Տյուսաբի հետ, ով նրա երաժշտության ուսուցիչն էր և կայսերական նվագախմբի ղեկավարը: Այցելելով Փարիզ, վիպասանուհին մտերմական կապեր է հաստատել ֆրանսիացի մի շարք մտավորականների հետ, մասնավորապես հայտնի խմբագիր Ժյուլետա Ադանի և երաժշտահան Շառլ Գունոյի հետ, ովքեր փայլուն ապագա էին գուշակել նրա աղջկա՝ Դորիի առիթով [5]:
Մուտքը գրական-հասարակական կյանք
1880-1882 թվականներին Սրբուհի Տյուսաբը գրել և ընթերցողին է ներկայացրել իր հրապարակախոսական հոդվածները, որոնք ամփոփում էին հասարակական հնչեղությամբ կարևոր հարցեր, բարձրաձայնում էին կանանց հիմնախնդիրները՝ «Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկզբունքը», «Հայ ընկերութինք» և այլն: Այդ հոդվածները Տյուսաբը տպագրել է Կ. Պոլսի և Զմյուռնիայի մամուլում:
1880 թվականին Սրբուհի Տյուսաբը նոր գրական լեզվի պաշտպանությանն է ուղղել իր «Աշխարհաբար հայ լեզուն» գրքույկը: Այս հրապարակումներում Սրբուհի Տյուսաբը բողոքում է կնոջ անազատ վիճակի դեմ՝ պահանջելով հիմնականում կրթության և աշխատանքի իրավունք: Հետագայում, այդ գաղափարները ելակետ դարձան արդեն նրա վեպերի համար։
Կ. Պոլսում Տյուսաբը ներգրավվել է հայ հասարակական, մշակութային կյանքի մեջ՝ իր գիտելիքներն ու փորձը օգտագործելով երիտասարդ կանանց և աղջիկների դաստիարակության գործին: Նա ծաղրել է Ֆրանսիական հեղափոխության հռչակած ազատության և հավասարության սկզբունքները, որոնք վիպասանուհու խոսքերով «պարզապես ահագին բառեր են» [5]:
Սրբուհի Տյուսաբը աչքի էր ընկնում իր հասարակական ակտիվ գուծունեությամբ` լավատեղյակ լինելով ընկերային կյանքին: Եվ այս համատեքստում ուշագրավ են նրա բարեգործական, կրթական և մշակութային գործունեությունը և որպես կին գործիչ՝ հասարակության մեջ կատարած սոցիալ-հասարակական դերը:
Տյուսաբը և իր վեպերը
1883-1887 թվականներին Սրբուհի Տյուսաբը ընթերցողներին ներկայացրեց երեք վեպեր. «Մայտա» (1883), «Սիրանոյշ» (1884) և «Արաքսիա կամ վաrժուհին» (1887), որոնք մտավորականների կողմից արժանացել են տարբեր գնահատականների: Տյուսաբը բացառիկ էր իր ժամանակի մեջ՝ անհատականությամբ, վեպերի նորարար թեմատիկայով և հասարակական գործունեությամբ:
Տյուսաբի ժամանակակիցը՝ գրող, հրապարակախոս և խմբագիր Արփիար Արփիարյանը, 1903 թվականին «Բազմավէպ»-ում տպագրված «Գրական դեմքեր» հոդվածում գրում է, թե Սրբուհի Տյուսաբը հայտնի է հանրային աշխատանքներով և հրատարակություններով, իսկ նրա վեպերը «ամենքն ալ ազնվազգի զգացումներէ ներշնչուած են, բայց ամենքն ալ կարդացողին հոգին բերանը կը բերէն, այնքան ձանձրացուցիչ են, քարոզ վեպեր» [2]: Գրող Արփիարյանը Տյուսաբին համարում է եվրոպականացյալ հայուհի, ով որոնողական հարցեր է բարձրացնում՝ ու՞ր է հայ կինը, ի՞նչ է իր դատը [2]:
Իր վեպերում Տյուսաբը սկզբունքորեն մերժել է բռնի ամուսնությունը՝ էական տեղ հատկացնելով կնոջ ինքնիրացմանն ու աշխատանքին: Այս առիթով, Տյուսաբի գործունեությանը անդրադարձել են Ռ. Պերպերյանն ու Ե. Տեմիրճիպաշյանը՝ ամբողջացնելով ժամանակի մտավորականների կարծիքները (Գրիգոր Զոհրապ, Մատթեոս Մամուրյան, Արփիար Արփիարյան, ևք):
Պատկերը ամբողջացնելու համար հիշատակենք նաև Կ. Պոլսում տպագրված գրական-գիտական, հասարակական-քաղաքական տարեգիրքը, որում խոսվում է Տյուսաբի գործունեության շուրջ: Հատկապես շեշտվում է նրա գործունեության հասարակական-մանկավարժական շերտը։ Այսպես. «Տիկին Տիւսաբ մեծ ջանք տարած է նաև աղջկանց կրթութեան, անդամակցելով կրթական ընկերակցութեանց» և դատելով վեպերի մասին` շարունակում, որ դրանք «միշտ յիշատակելի պիտի մնան իբր այդ (կանանց) դատին նուիրուած պերճախօս ջատագովականներ» [1]:
Ռ. Պերպեյանը, նկատի ունենալով Տյուսաբի «Մայտա» վեպը, որը մեծ աղմուկ էր բարձրացրել գրական լայն շրջաննեում, ի տարբերություն մերժողաբար տրամադրված քննադատների, պաշտպանել է վեպի հիմնական գաղափարը: Կ. Պոլսի «Հայրենիք» թերթում «Ուսյալ կինը» խորագրով հոդվածաշարով Պերպերյանը իր մտահոգությունն է արտահայsել կնոջ տգիտության առիթով: Պերպերյանը բարիք է համարել կնոջ կրթությունը, որի անհրաժեշտությունը կար հատկապես ընտանիքում՝ որպես մոր և երեխաների դաստիարակչուհու [4]:
Հայ իմաստասեր, գեղագետ, գրող-հրապարակախոս և քննադատ Եղիա Տեմիրճիպաշյանը, լինելով Տյուսաբի սերնդակիցը, անձամբ է ճանաչել նրան: Կյանքի դժվարին մի ժամանակահատվածում, երբ Եղիան գտնվում էր հիվանդանոցում, նրան են այցելում երեք նշանավոր կանայք, որոնցից մեկը Սրբուհի Տյուսաբն էր: Այս այցելությունների մասին Տեմիրճիպաշյանը գրում է իր «Հիվանդ էի, եկիք, տեսիք զիս» գործում, որն ուղղված է իր սիրելի «սփոփածու հրեշտակին»` Էլեն Նիսընին: Այցելուներին Եղիան համարում է Գեղեցիկի և Բարու բարեկամուհիներ և ցավով գրում է Էլենին, թե՝ «հայ ազգին այդպիսի երեք անհատութիւններ իրարու ետեւէ սուղ ժամանակի մէջ կորսնցուցի, որոնք եղբայրակցուհիներս, որոնք բարեկամուհիներս էին» [7]:
Գեղեցկի և Բարու բարեկամուհի լինելուց բացի, Տեմիրճիպաշյանը Տյուսաբին համարում է հայ գրականության նահապետուհի, ավելացնելով, թե «առաջին հայ աղջիկը եղավ Սրբուհի Վահան, որ սկսավ գրիչ շարժել ու քնարերգել» [7]: Գնահատելով Սրբուհուն որպես մտավորական կնոջ, նա գտնում է, որ «հայ իգական սեռը ավելի հարուստ գլուխ մը չունի. գեղարվեստք, իմաստասիրութիւնն ու լեզուներն եղան իր ուսման ուսումնասիրութեան առարկա» [7]:
Տյուսաբի գրական գործունեության առիթով Տեմիրճիպաշյանը հիշատակում է նրա առաջին վեպը` «Մայտան», որը ըստ հեղինակի, «լափվեցավ իր բարձր գնույն հակառակ, իսկույն սպառեցավ, օրինակին ոսկի մը տվող կա այսօր, եթե գտնուի» [7]: Ինչ վերաբերվում է մյուս վեպերին, ապա հետաքրքրությունն այնքան շատ էր, որ Տեմիրճիպաշյանը վեպի առիթով գրել է առանձին գրախոսական: Իսկ վերջին՝ «Արաքսիա կամ վարժուհին» վեպը, ըստ քննադատի. գրված է՝ աններդաշնակ և անուղիղ լեզվով, «դժվար կարդացվող գործ է «Վարժուհին» [7]:
Որքան էլ քննադատվել և մերժվել են Տյուսաբի վեպերը, ակնհայտ է, որ լուրջ հասարակական արձագանք են գտել: Ըստ Տեմիրճիպաշյանի, դրանք «հայ իգական սեռին վրա դարձուցին բովանդակ հայ ընկերութեան ուշադրութիւնն, ե՞րբ, ինչպե՞ս այդքան կրցած էր բարձրանալ հայ կինն» [7]: Ուրվագծելով Տյուսաբի դիմանկարը, նշենք, որ հայ հեղինակուհին մեծ ճանաչում է գտել հասարակության կողմից, որը նա ընդունում և հարաբերվում էր իր իմաստասիրական աշխարհայեցմամբ, և որը վերապրում էր իր կնոջական հոգով և կարողացել է զգալ, ընկալել կյանքի «սպառած էր գրէթե զգացումն, հուզումն» [7]:
Տեմիրճիպաշյանը զարմանում է, թե կինը, ով ունի ընտանեկան կյանք, գրում է վեպեր և տպագրվում է, ինչպե՞ս է ժամանակ գտնում նաև հասարակական գործունեության համար: Ուստի՝ հարցնում է՝ «Գրականութեանց ու Գեղարուեստից այդքան տէնդալիր հարումն ինչպես ժամանակ կթողուր, մարդ կզարմանա, ընդունելութիւն ընելո միշտ եւ միշտ հայ իգական սեռի կրթութիւնը նպատակ ունեցող բոլոր միութեանց ամենագործուն մասնակցութիւն ունենալու» [7]:
Սակայն, Տյուսաբը, ինչպես գիտենք, հասցրել է ամեն ինչ:
Դեռևս շատ երիտասարդ, տասնութ տարեկանում, թոքախտից մահանում է Տյուսաբի միակ դուստրը, ում հեղինակը նվիրել էր իր՝ «Արաքսիա կամ վաrժուհին» սոցիալական վեպը, որի առաջաբանում գրում է՝ «Առ սիրեցյալդ իմ Տոռին. Դո՛ւստr իմ, քեզ կը նվիրեմ այս երրորդ և գուցե վերջին երկս: Տղա հասակեդ սկսե սիրել զաշխատություն` իբրև զԱրաքսիա. լուսավորե՛ միտքդ միշտ, կոխե՛ անեւկյուղ ընկերական նախապաշարման վրա, լե՛ր արդար սկզբանց պաշտպան, բարեկամ տկարին, թշնամի գոռոզին: Լե՛ր դու, քեզմով և սեռիդ արժանապատվութեամբը. բարոյապես գույն մ' ունեցիր, ու այդ գույնով ապրե՛ մինչ ցվերջ կենացդ: Հայնժամ պիտի գտնեմ ի քեզ փոխարինությունն այն անբավ մայրենի սիրույն զոր ձոնած եմ քեզ, զավակդ իմ սիրելի» [9]:
Իր մի ուղերձում Եղիա Տեմիրճիպաշյանը նույնպես ապրումակցում է և խորապես գիտակցում է Տյուսաբի մեծ կորուստը. «Այդ գերազգայց կինն,- գրում է նա,- իր ստվերն էր, այնուհետեւ Ոլիմպիական գլուխն որպես թէ մարմնին վրա չըլլար: Ոչ, բանի մը համար դեռ կմնար այն գլուխը, դեռ կմնային աչքերը. արտասուք թափելու համար» [9]: Տեմիճիպաշյանի ասելիքը կարծես ամբողջացնում է Սիպիլի հետևյալ մոտեցումը՝ «Իր մեջ մայրը կնոջմէն և գրագետէն ավելի զորավոր եղավ և ինք իր օրինակովը կուգա ապացուցանել, թե կինը մայր է ամեն բանե առաջ և ամեն բանե ավելի» [6]:
Ուսումնասիրելով Տյուսաբ-մտավորականի կյանքը, գրական և հասարակական գործունեությանը, ակներև է դառնում, թե նրա մտավոր կարողությունները սովորական չէին, և ոչ էլ կյանքը՝ առերևույթ վերապրված եղելություն: Տյուսաբը խորքային էր՝ «Գրիչը ճշմարտության գործիքն ըլլալու է. ինչ փույթ, եթե հալածվի և դատապարտվի» [9],- «Մայտա» վեպի առաջաբանում գրում է Տյուսաբ-գրողը և մտավորականը: Ուշագրավ է, որ հայ գրականության և մշակույթի պատմությունների մեջ Սրբուհի Տյուսաբը կարողացավ ներդաշնակել կնոջ բոլոր դերերը՝ ընտանիքի պահապանի, մտավորականի, գրողի, սոցիալ-հասարակական գործչի:
Հա՛յ կուսանք, չքնաղ ծաղկունք Հայ գարնան, ձեզ կը նուիրեմ այս դուզնաքեայ զիմ էջերն: Առաքինի իբրեւ զկոյսն Հռիփսիմէ որուն հովանւոյն ներքեւ դաստիարակուեցաք, ձեր հաճոյքը, միտքն ու սիրտը նուիրեցիք Ազգին դստերց աղքատիկ, որոնք 'ի ձեզ գտան մայրեր գորովալից և անձնուէր դաստիարակներ, ինչպէս և դուք երբեմն գտաք մայր մը յայնմ՝ որ զձեզ սիրեց անհուն սիրով և բազում տարիներ իբրեւ վահան կանգնեցաւ ձեզ համար: Որչափ նորա սիրտը կը խայտայ արդ՝ երբ կը նկատէ թէ սերմունքն որ ցանեց ծլեցան, աճեցան գեղաբողբոջ և իւրեանց բոյրը կը տարածեն շուրջ զիւրեւ: Հա՛յ կուսանք, դուք յոյսն էք, դուք ապագան էք, ձե՜զ աշխատութիւնը, ձե՜զ պատիւը:
Սրբուհի Տյուսաբ
Լեզուն թարգմանն է մտաց. նովաւ մեր պէտքերը կը յայտնենք, ուրիշներու հետ ի հաղորդակցութիւն կը մտնանք, նովաւ կը կատարուի մեր կարծեաց բացատրութիւնը. նովաւ զմարդիկ կը բորբոքեն կամ կը հանդարտեցնեն, մերթ որոտընդոստ պերճախօսութեամբ մղելով զանոնք դէպ ի հուրն և ի սուր, և մերթ մեղմ և սրտագրաւ խօսքերով մեղմացնելով նոցա կիրքերը որոնք կը շառաչեն իբրեւ բարձրադէզ կոհակներ, և իւրեանց թաւալմամբը կ’սպառնան խորտակել ընկերական կարգադրութիւնը: Լեզւով է վերջապէս որ արարածը կը հաղորդակցի իւր արարչին հետ, և նովաւ է որ կը գոյանան ընդ մէջ տկարութեան և զօրութեան այն սքանչելի յարաբերութիւնները որոնք զծանրաբեռնեալ հոգին կ'սփոփեն: Մէկ խօսքով լեզուն մարդկային պէտքերէն մէկն է, և որչափ միտքը մշակուի և զարգանայ՝ նոյնչափ ալ լեզուն կը կատարելագործուի: Նախնի ժամանակաց մէջ երբ մարդկութիւնը իւր որրանին մէջն էր, երբ ծանօթութիւնք, գաղափարք և պէտք անձուկ սահմանի մէջ կ'ամփոփուէին, մարդկային դատողութիւնը կ’ըմբռնէր միայն ինչ որ իւր տեսութիւնը կը գրաւէր. նորա պէտքերը կը գոյանային այն կոշտ և անհրաժեշտ առարկաներէն որոնք կենաց առաջին մատակարարութիւնները կը հայթայթեն, ուստի գործածած բառերն ալ իւր սահմանեալ ծանօթութեանց և պիտոյից կը համապատասխանէին: Ամենայն ժողովուրդ մանկութեան հասակէն կ'սկսի և աստիճանաբար իւր խանձարուրքէն մերկանալով յարբունս կը հասնի: Որչափ ժողովուրդ մը յառաջադիմէ նոյն համեմատութեամբ իւր մտաց մէջ նոր գաղափարներ, նոր լոյսեր կը ցոլանան որոնցմէ կը ծնանին նոր պէտքեր, նոր ալ բառեր կը գոյանան որով լեզուն կը ճոխանայ: Լեզուէ մը կրնայ դատուիլ մասամբ իւիք ժողովրդեան մը յառաջադիմութեան և կամ անկախութեան աստիճանը: Եթէ մեր հայկական լեզուին համառօտ տեսութիւնը ընելու ըլլանք կը տեսնենք թէ իւր կրած փոփոխութիւնները յինքն կը կրէ զոգին ժամանակին և այն ազգաց որոնք տիրեցին Հայաստանի մտաւորական և կամ սրոյ զօրութեամբ:
Մեր նախնի մատենագրութիւնը կը բաղկանար աւանդական երգերէ զորոնք սերունդները իրարու հաղորդեցին իբրեւ նուիրական ժառանգութիւն: Յետոյ այն աղօտ լոյսն որ ծաւալեց գիտութիւնն դպրութեանց նսեմ աշխարհին մէջ՝ մթնցաւ թերութենէն հայկական տառից և անբաւականութենէն տառից ասորեստանցւոց զորոնք գործածեցին հայերը. մթընցաւ նաեւ պատերազմական արկածներէ և այն չարիքներէ որոնք անբաժանելի են ի նոցանէ:
Հինգերորդ դարուն մէջ հայկական տառերը հաստատուեցան և նոյն ժամանակը գնացին հայերը քաղել զուսումն ի Յունաստան որն որ իւր ոսկեդարովն կը պանծայր յայնժամ: Երբ վերադարձան նոքա ի Հայաստան՝ մեր դպրութիւնը պայծառացուցին յունական ընտիր ճաշակովն, և ոսկեդար մ' ալ յարդարեցին ի Հայ երկիր: Անդորրն ու խաղաղութիւնը որոնք անհրաժեշտ են մատենագրական զարգացման համար վրդովեալ ըլլալով յերկպառակութեանց և յարտաքին շփոթութեանց, մատենագրական ճաշակը օր աւուր ապականեցաւ: Արաբացի ազդեցութիւնն աղետալի եղաւ մանաւանդ մեր լեզուին. իմաստից չափազանցութիւնը և բառերուն շռայլ կրկնութիւնը աղարտեց լեզուին վսեմ պարզութիւնը հինգերորդ դարուն, վերջապէս միշտ օտար ազդեցութիւնք ներգործեցին հայերենին վրայ:
Հայ ազգը՝ երերածուփ ընդ մէջ այն փոթորկաց որոնք ժողովրդոց մօտակայ կորուստը կը գուժեն, դպրութեանց փարոսին օրհասական լուսովն իւր մահը լուսաւորեց: Կորսնցուց Հայաստան վերջապէս իւրանկախութիւնը, նորա բաժանումը կատարուեցաւ, և իւր զաւակներն գնացին ցիրուցան ի տար աշխարհ: Հայերը տարբեր երկիրներու մէջ ապրելով, տարբեր պետութեանց հպատակելով, տարբեր օրինաց հնազանդելով, տարբեր եղան և նոցա շահերը, լեզուն և բարքերը:
Իւրաքանչիւր բաժնուած մասն Հայոց՝ կրեց ազդեցութիւնը զինքն նուաճող զօրութեան: Բնական օրէնք է որ հզօրը իւր լուծին հետ միատեղ ընդունիլ տայ և իւր սովորութիւնները, բարքերն ու լեզուն:
Երբ ժողովուրդ մը իւր ընկերական վիճակը կը կորսնցնէ, երբ իւր կենսական հիւթը ոչ եւս իւր ծոցէն կը քաղէ և կը հնազանդի այն օտար ազդեցութեանց որոնց ներքեւ կը գտնուի, իւր սեփական կերպարանքն ու ձիրքերը կը կորսնցնէ, և եթէ կրօնական պարիսպն անզգալի է կը միանայ շատ անգամ այն տիրապետող զօրութեան ուր իւր իսկութիւնը կը ջնջուի: Այսու եղանակաւ զանազան հին ազգաց ծագման հետքը անյայտ ըլլալով շատ մը ծուռ ենթադրութեանց տեղի են տուած:
Տաճկաբնակ Հայը դիւրակեցիկ կենաց վայելչութեանց՝ և մտաւորական թանձրամած խաւարին մէջ տակաւ առ տակաւ հայրենի յիշատակներն և աւանդութիւնները կորսնցուց. նախահարց կրօնքն և անունը պահեց միայն, իւր լեզուն իսկ վերածուեցաւ տաճկախառն հայերենի մը. դադրեցուց իւր յարաբերութիւնները օտարաբնակ ազգայիններուն հետ, օտարացաւ նոցա, զի մեռած էր իւր հոգւոյն մէջ ազգասիրութեան զգացումն՝ որն որ յաղթահարելով հեռաւորութեանց, արգելից և ժամանակին, հոգիները կը միացնէ և անխորտակելի շղթայիւք կը միացնէ զանոնք:
Սակայն ժողովուրդները յաւիտենական կուրութեան չեն նախասահմանեալ. անյուսալի պատճառ մը շատ անգամ քունէն յարթնութիւն կը մղէ զանոնք:
Ժամանակին անբռնաբարելի ազդեցութիւնը փոփոխութիւններ պատճառեց ‘ի Տաճկաստան. բազմացաւ անդ Եւրոպական տարերքը, յարաբերութիւններ գոյացան, նոր կարծիքներ ծնան, նոր աշխարհը մը ձեւացաւ, նոր լոյս մը ծագեցաւ՝ որով Հայը իւր տգիտութիւնը ճանչցաւ, գիտութեան հարկն զգաց, և եղանակ մը փնտռեց իւր միտքը լուսաւորելու:
Պօլսոյ մէջ գտնուած ուսումնական միջոցաց անբաւականութեան պատճառաւ, Հայ պատանեկութիւնը խուժեց 'ի Վենետիկ, Բատուա, Վիէննա, և Փարիզ ուր ազգային վարժարաններ հաստատեցին Մխիթարեանք: Հմուտ և ազգասէր կղեր մը ուսումնական սերունդներ պատրաստեց ու նոցա մատաղ հոգւոց մէջ ազգասիրութեան հուրը վառեց: Երանի՜ թէ յաջորդ Մխիթարեանք յաւատարիմ մնալով այդպիսիազնիւ օրինակի, կեդրոնը ըլլային ուր բոլոր ազգային իղձերը ձկտէին:
Վերադարձաւ Հայ երիտասարդութիւնը 'ի Պօլիս, տարածեց այն առաջին կայծերը զորոնք յետագայ սերունդները հետզհետէ աճեցուցին: Ոգեւորեցաւ ազգասիրութիւնը, ցնցեց թմրած Հայերը, կեանքն եռաց նոցա երակաց մէջ, ու նոքա Հայութեան արշալոյսն ողջունեցին:
Ազգ որ նոր բարոյական կենաց կ’արթննայ նոր լեզուի մ'ալ կը կարօտի, որ համապատասխանէ իւր պիտոյից: Գրաբառը թէև կանոնաւոր և հարուստ լեզու մը, սակայն չէ այնչափ գործածական իբրև զաշխարհաբառ, և մանաւանդ թէ մեծ դժուարութիւններ կը յարուցանէ նա աշխարհիկ լեզուէն բոլորովին տարբերելովը, մինչև անիմանալի ըլլալու գրեթէ նոցա համար որոնք հայերենի մասնաւոր գիտութեան չեն զբաղած:
Եւրոպական գրական լեզուները կը տարբերին գործածական լեզուէն բացատրութեանց բարձրութեամբն և բառերու ընտրութեամբը. իսկ լեզուին հիմունքը և ձեւերը նոյն են:
Յունարէնը բացառութիւն մ' է այս մասին, և շատ մը դժուարութեանց տեղի կուտայ. վասն զի այժմյան Յոյները աշխարհաբառ լեզունին հին գրական լեզուին վերածելու աշխատելով՝ յունարէնի գիտութեան ընթացքը 6 կամ 7 տարիներու մէջ կը լրանայ արդ դպրոցաց մէջ. սոսկալի՜ կորուստ ժամանակի:
Բարեբաղդաբար մենք Եւրոպական ազգաց օրինակին կը հետեւինք աշխարհաբառ լեզուին կիրառութեամբը: Սակայն աշխարհաբառը կանոնի վրա հիմնուած չըլլալով անիշխանութեան մէջ կը ծփայ: Իրաւ է որ ամենայն լեզու սոյն անկարգ վիճակէն պէտք է որ անցնի, շատ մը փոփոխութիւններ կրէ մինչև որ հաստատուի և որոշ կերպարանք մը զգենու: Կը տեսնենք պատմութեան մէջ թէ ի՜նչպէս լեզուները կը ծնանին, կը թոթովեն, կը յառաջադիմեն, կը զառամին, կը հիւծին իբրև ազգերն որոնց կը վերաբերին և բաղդակից են, և ի՜նչպէս ‘ի նոցանէ կը սերին ուրիշ առոյգ լեզուներ որոնք զուգընթաց կ'երթան ժամանակին ոգւոյն հետ: Մեր գրաբառը նաև իւր բարձրագոյն կէտին հասնելէն վերջը հետզհետէ աղարտեցաւ, և այն մայր լեզուէն յառաջ եկաւ աշխարհաբառը, որնոր իւր շրջանը հազիւ թէ սկսած է և զորն պիտի շարունակէ զուգընթաց ազգային յառաջադիմութեան հետ, ըստ պահանջմանց բնական օրինաց. վասն զի ժողովրդոց ընթացքը նոյն հարկին առջեւ, և նոյն պայմաններու մէջ, գրեթէ նոյն եղանակաւ կը կատարուի. և իրօք եթէ ակնարկ մը նետելու ըլլանք ազգաց պատմութեանց վրայ, կը տեսնենք թէ ժողովրդոց գլխաւոր բարոյական գիծերը մեծ նմանութիւն մը կ'ընծայեն: Նոցա մանկութիւնը, երիտասարդութիւնը և զառամութիւնը՝ մի և նոյն ընկերական վիճակին մէջ, տեղի են տուած նոյն պիտոյից և նոյն ձեռնարկութեանց, նոյն կատարելութեանց և նոյն բարձրութեանց, նոյն թերութեանց և նոյն սխալմանց, նոյն անկման և կորստեան: Ձեւերը կը տարբերին անշուշտ ժամանակին ոգւոյն, ժողովրդոց բնութեանց և սովորութեանց համեմատ, սակայն սկզբունքը նոյն է:
Տարիներ յառաջ քանի մը ազգայիններ փորձեցին յողդողդ և անկանոն աշխարհաբառը նոր կանոններու վրայ հաստատել. շատ աշխատութիւններէ վերջը կանոնադրութիւն մը 'ի լոյս ընծայեցին ուղղախօսութիւն անուանեալ, և այն ընդունելութիւն չգտաւ: Արդի երիտասարդութենէն ոմանք կը ջանան ուղղախօսական դրութիւնը իւր աճիւններէն վերակենդանացնել. սակայն նոցա փորձերը մեծ յաջողութիւն չեն խոստանար նաև: Այսու հանդերձ կը հանդիպի երբեմն որ անօգուտ կարծուած սկզբունք մը յինքն այնպիսի կէտեր կը պարունակէ որ նոր տեսութեան մը շարժառիթ կ’ըլլայ, և թերեւս ուղղախօսական կանոններէն ոմանք մեր լեզուին որոշ ձեւակերպութեան ծառայեն յապագայս:
Յետոյ Մեծն Պէշիկթաշլեան, որ իւր կարճատև կեանքն ազգային յառաջադիմութեան նուիրեց, աշխարհաբառին մասնաւոր կերպարանք մը տուաւ իւր ոճոյն զարմանալի գեղեցկութեամբն և թատերական երկասիրութեամբքը: Մերթ 'ի լուր իւր փանդռան մեր վաղեմի քաջերը իւրեանց պտտանքը թօթափելով՝ թատերաբեմէն կուգային ճառել անցեալ փառքը և տխուր արկածները հայրենեաց. մերթ իւր մելամաղձոտ քնարը կողբար կողկողագին 'ի վերայ շիրմաց իւր սիրելեաց. իւր մեղեդիք տխուր էր յայնժամ իբրեւ զկոծ մօր յուսահատ որ կ’ողբայ իւր մանկան թափուր որրանին վրայ: Եւ մերթ իւր տխրացեալ հոգին կ'երգէր անոյշ իբրև գարնանային սոխակը: Հայերը լսեցին սրտագին ձայնը Պէշիկթաշլեանի և սքանչացան. սպրդեցաւ նա իւրեանց հոգւոյն մէջ և տիրապետեց լիազօր: Ազգասիրութեան հուրը զօրաւոր շնչովն արծարծեց Պէշիկթաշլեան. Հայոց մէջ նոր յառաջադիմութեան շարժում մը պատճառեց. լռեցուց մախանքն ու ատելութիւնը, սրտերը միացուց և բերանները «Եղբայր եմք մեք» զուարթագին ձայնեցին: Այնպիսի հոգիներ կան, որոնք ծնած են սրտին լեզուն խօսելու համար. նոցա բառերն անմահ են, որովհետև սրտերուն մէջ քանդակեալ են, և Պէշիկթաշլեանը 'ի նոցանէ էր. իւր երգը ամեն մարդ երգեց, և իւր լեզուն ամեն մարդ սիրեց:
Հետզհետէ ուրիշ մատենագրական ընտիր տաղանդներ եւս աշխարհաբառին գեղեցկութեանը նպաստեցին. բայց ամեն ոք իւր անձնական ճաշակին հետեւելով լեզուին մեծածաւալ դաշտին մէջ չքնաղ մտաւորական ծաղիկներ սփռեց աստ և անդ, առանց փունջ մը կազմելու ներդաշնակութեամբ միաւորեալ:
Բայց քանի որ աշխարհաբառը կանոնադրութիւն մը չունի՝ ոչ երբեք ողորկ սահուն և ներդաշնակ կերպարանք մը կրնայ ունենալ. այլ պիտի տեսնենք խառն 'ի խուռն գրաբառ դարձուածք մը ուղղախօսականին հետ, տաճկական մը ռուսականին հետ, գաղղիական մը աշխարհաբառեանին հետ, ճշգրիտ պատկեր լեզուաց Բաբիլոնի:
Երբ իւրաքանչիւր ոք ըստ քմաց ոճ մը կը ձեւացնէ և կուզէ զայն ընդհանրացնել, անհնարին է կանոնաւոր լեզու մը ունենալ: Լեզու մը ըստ հաճոյից իւրաքանչիւրին չի ձեւանար, այլ հմուտ կաճառի մը պաշտօնն է այդ: Արդարև կանոններու վրայ հիմնուած լեզու մը ներգործական ազդեցութիւնը կը կրէ ժամանակին յառաջադիմական ոգւոյն և մարդկային հանճարոյ: Բայց այն փոփոխութիւններն որոնք հիմնուած են բանական օրինաց վրայ՝ ընկերութեան մտաւորական և կամ բարոյական պիտոյից կը ծառայեն. մինչդեռ երբ թելադրեալ են 'ի հաճոյից մասանաւոր անհատից առանց բարոյական և կամ մտաւորական որոշ կեդրոնի մը ձկտելու՝ շփոթութեանց շարժառիթ կ'ըլլան ընդհանրապէս:
Քանի որ լեզուն մատենագրական յառաջադիմութեան պայմաններէն մէկն է, և քանի որ մենք ընդհանուր աշխարհաբառ մը չունինք տակաւին ձեռն ‘ի գործ մխելու է ժամ յառաջ, և հմտալից ու հայագէտ անձինքներէ ակումբ մը ձեւացնելով, լեզուին դժուարին կնճիռը լուծելու է: Ուր որ հայ մատենագրութիւն մը կայ իւր ներկայացնողն ունենալու է այն ժողովին մէջ ուր լեզուին ապագան պիտի վճռուի: Ամեն զանազան հայ տարերք անդ դիմելով, իւրեանց գիտութեանց գանձերն 'ի հանդէս հանելով, զանոնք քննելով, բաղդատելով, զոմանս 'ի մի ձուլելով, գրաբառ լեզուին անսպառ գանձերուն մէջ ընտրութիւններ ընելով, զանոնք աշխարհաբառին սեփականացնելով, կրնան վերջապէս աշխարհաբառին հիմնական գիծերը որոշել և հետզհետէ կատարելագործել:
Ուսումնական ակումբ մը իւր պաշտօնին շարունակութեամբը լեզուին ոգւոյն պահպանութեան կը ծառայէ, և այսու եղանակաւ օգտակար երկասիրութիւնքը կը քաջալերէ, զանօգուտսն կը դատապարտէ և մատենագրական ճաշակին ապականութիւնը կ'արգիլէ: Երկու կամ երեք տարի յառաջ ընկերութիւն մը կազմուեցաւ ընդ նախագահութեամբ Նար-պէյ Խորէն եպիսկոպոսի աշխարհաբառի բարեկարգութեան համար. ամենքը յուսալից սոյն ընկերութեան գեղեցիկ արգեանցը կ'ըսպասէին, երբ դժբաղդաբար այդ ակնկալութիւնները‘ ի դերև ելան, ժողովքը լուծուեցաւ առանց զաշխարհաբառը քայլ մը յառաջացնելու: Այդ անյաջող փորձը մղիչ մը ըլլայ թերեւս երկրորդ լեզուագիտական Հայ ակումբի կազմութեանը՝ որնոր իւր ձեռնարկութեան մէջ պնդելով և յարատեւելով իւր գործը յաջողութեամբպսակէ:
Լեզուագիտական խնդիրները մեծ աշխատութեանց կը կարօտին, քանի որ ըստ ինքեան խնդրոյն պարունակած դժուարութիւններէն 'ի զատ բազմաթիւ խոչընդոտներ եւս կը ներկայանան՝ կարծեաց զանազանութիւններէ յառաջ եկած: Բայց եթէ ձեռնարկութեան մը կնճռոտկ էտերը 'ի նկատողութիւն առնուին լոկ, յայնժամ վհատութիւնը տիրելով ամենայն օգտաւէտ և մեծ արդեանց ծնունդը կը խափանէ, մինչդեռանյողդողդ և զօրաւոր կամքին առջև ամեն արգելք հետզհետէ ուժաթափ կ’իյնայ, կ'անհետանայ, և յաղթահարող սկզբունքը բարձրավիզ կըկանգնի:
Հայերը քիչ տարիներէ 'ի վեր է միայն որ մտաւորական աշխարհին մէջ մտան, բնականապէս ամայի և անկարգ աշխարհ մ’ է այդ, զոր իւրեանց բնական լուսովը պիտի լուսաւորեն, մտաւորական աշխատութեամբ պիտի բեղմնաւորեն, և կանոններու գործադրութեամբ պիտի զօրացնեն: Բոլոր այս պայմաններն անտարակոյս մէկէն չեն գործադրուիր, քանի որ հին նախապաշարումները, հին գաղափարները, հին սովորութիւնները, հին շահերը արգելք կը կանգնին յառաջադիմական սկզբանց. նոցա դէմ պատերազմելով զանոնք տապալելու է, և յայնժամ անցեալին աճիւններէն կը ծլի լուսաւորութեան յաղթահարող ոգին:
Բնական և մարդկային օրինաց սկզբունքը շարժում դէպ ընդ յառաջ և կարգադրութիւն է: Ժամանակը գանձ մ' է, որուն իւրաքանչիւր մասունքն յառաջադիմութեան հիւլէներ կը պարունակէ, և զորոնք ժողովրդոց առջև կը սփռէ իւր արագընթաց շրջանին մէջ: Այն ժողովուրդը որ գիտէ օգուտ քաղել ժամանակէն առանց դանդաղութեան և երկարաձգութեան մէջ թանկագին վայրկեաններ կորսնցնելու, անշուշտնա պայծառ ապագայի մը կոչուած է. զի ժամանակին տեղացուցած բարիքը միօրինակ չեն միշտ, և նոցա մէկուն կորուստը անդարմանելի է շատ անգամ, զի ընդհատումը կրնայ ըլլալ յառաջադիմական աստիճաններու, որով կը դատապարտուի ժողովուրդ մը յետադէմ կէտի մը վրայ մնալու, և ուսկից 'ի զուր կը տքնի իւր թռիչն առնուլ դէպ 'ի բարձրագոյն աշխարհ մը: Ուստի յապաղումը կորուստ մ’ է, քանի որ զրկուիլ է այն բարիքներէ որոնք օգտակար շարժման մը արդիւնքն են: Արդիւնք մը նոր տեսութեան կեդրոն մը կրնայ ըլլալ, և բեղմնաւորելով ուրիշ սկզբունք մը պատճառել, և յաջորդութեամբ բնական շարունակութիւնը ըլլալ յառաջադիմական օրինաց:
Անկարգութիւնը բնական օրէնք չէ քանի որ կը տեսնենք տիեզերաց մէջ թէ ամենայն ֆիզիքական և բարոյական պատճառ կանոնի մը կը հպատակի. ուստի ինչ որ անիշխանութեան մէջ է իւր հաւասարակշռութիւնը կը գտնայ միայն օրինաւոր կարգադրութեան մէջ, և յայնժամ կը զարգանայ ու կ'արդիւնաւորի: Քանի որ աշխարհաբառը անկարգ վիճակի մէջ է՝ ‘ի նմանէ յառաջադիմութեան արդիւնքներ չենկրնար բղխիլ բնականապէս:
Ուստի համառօտիւ խօսքերս ամփոփեմ. նախ աշխարհաբառի ձեւակերպութիւնը իբրև մեր գլխաւոր պէտքերէն մէկն համարելու է, քանի որ առանց կանոնադրութեան մը ողորկ և միակերպ ոճ մը չենք կրնար ունենալ և հետեւապէս վայելուչ մատենագրութիւն մը՝ այն կենսական հիւթը որով ժողովուրդ մը կը սնանի, կը զարգանայ, և մեծ կը հանդիսանայ: Կը գտնուին այնպիսիներ որոնք լեզուն իբրև երկրորդական խնդիր կը նկատեն, առարկելով թէ լեզուն ձեւ մ' է միայն իմաստը բացատրելու. բայց նոյն իսկ յօգուտ իմաստին ձեւը ազնուացնելու է, որպէս զի անոր ամենայն կատարելութիւնները երեւան ելլան: Յետոյ կաճառի մը միջոցաւ լեզուին հիմունքը հաստատելու է, և ոչ թէ մասնաւոր անձանց կանոնադրութեամբը, որ ուրիշ նպատակի չի ծառայէր եթէ ոչ շփոթութիւնը աւելցնելու: Վերջապէս որչափ այդ ձեռնարկութիւնը ետ մնայ ճաշակը կ’ապականի, լեզուին մէջ անիշխանութիւնը կը զօրանայ, և վնասակարը կ'արմատանայ: Ինչո՞ւ ուրեմն այդ վնասակար յապաղումը երբ ամեն վայրկեան թանկագին է, երբ նոյն կէտին վրայ կենալը յետս ընկրկիլ է, երբ արհամարհելու չէ նոյն իսկ խոնարհ աստիճան մը յառաջադիմութեան որ բարձրագունի մը կրնայ առաջնորդել, և յաջորդութեամբ հասցնել այն պայծառ և լուսաւոր կէտին՝ որուն համար նախասահմանած է Աստուած ամենայն ժողովուրդ որ եռանդագին վասն իւր բարգաւաճման կ'աշխատի:
Իցի՜ւ թէ ազգային խանդն մղէր վաղ ընդ փոյթ մեր այժմեան ազգասէր և անձնուէր սերունդը լեզուին անհարթ դաշտին մէջ, և հայկաբանից ուսումնական ակումբը տար անոր ողորկ և կանոնաւոր կերպարանք մը սփիռ հայկական ներդաշնակ ծաղիկներով:
Լաւ գիտեմ թէ զօրաւոր լեզուներ խօսած են արդէն ‘ի մասին աշխարհաբառի և թէ այժմեան գրգիռս ոչ այլ ինչ է եթէ ոչ նոցա տկար արձագանքը: Սակայն մեծատարած Ովկիանը չ'արհամարհէր ջուրի կաթիլը որ իւր անսահմանութեան մէջ կ'իյնայ դողալով և յաւէտ կը կորսուի. կաթիլն այն՝ Ովկիանը չ’ուռճացնէր, բայց անոր անթիւ հիւլէներուն ուրիշ մը եւս կ'աւելցնէ: Հոգւոյս մրմունջին ունկնդիր կ'ըլլամ, երբ կը նշանակէ ինձ կէտ մը որ օգտակար կը թուի Ազգիս: Ներուի ձայնիս տկարութեան, զի չէ տրուած ‘ի պարգև ամենուն զօրաւոր լեզու մը ունենալ, և ներողամտութեամբ դատուի հրաւէրս աշխարհաբառի կանոնադրութեան ձեռնարկելու:
----------------------
Հրապարակվում է` «Նիդերլանդական օրագրի» և «Օրեր» Եվրոպական ամսագրի «Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը» նախագծի` «Սրբուհի Տյուսաբ. հայ առաջին վիպասանուհին» հոդվածի շրջանակներում («Նիդ.օրագիր»` Friday, 17 June 2022 և «Օրեր»`19.06.2022)
Նյութը մեզ է տրամադրել հիշյալ նախագծի հեղինակ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու` Նաիրա Համբարձումյանը: Համացանցում հրապարակվում է առաջին անգամ:Տեքստի հավաքման աշխատանքը կատարել է Սիրանուշ Փարսադանյանը: