Գրիգոր Արամի Գուրզադյան /Ինտուիցիա. Ին՞չ է դա…

Գրիգոր Գուրզադյան

 

Ինտուիցիա. Ին՞չ է դա…

 

Հայտնի է ինտուիցիայի հսկայական դերը մարդկության գործունեության բոլոր - բոլոր ասպարեզներում: Հայերեն նախազգացում բառը այն չէ, նա չի տալիս ինտուիցիայի լիակատար իմաստը: ՙԻնտուիցիան՚ ակնհայտորեն համապարփակ է ու շատ ավելի խորը, քան թվում է առաջին հայացքից: Կարելի է պնդել, որ մարդկության պատմության խոշոևրագույն իրադարձությունները, ու նաև գրեթե բոլոր հայտնագործությունները, եղել են ամենից առաջ ինտուիցիայի արդյունք: Ինտուիցիան մտքի, գաղափարի սերմը նետողն է… Ինտուիցիան սովորաբար մեկնաբանվում է որպես կանխազգացում փաստերի կամ տվյալների գրեթե իսպառ բացակայության պայմաններում: Այս մոտեցմամբ բացառիկ է ինտուիցիայի դերը գիտության մեջ: Օրինակները շատ են: Գիտության պատմությունը ըստ էության մի հսկա շարան է ինտուիցիայի ուժով հարուցված մտքերի, կանխազգացումների, որոնք, մի փոքր տեղից շարժելով ու տրամաբանական ընթացք տալով, դառնում են միտք, գաղափար, կերպարանք են ձեռք բերում ու դառնում հայտնագործություն: Մի կայծից կարելի է վիթխարի ուժի հրդեհ հարուցել: Օրինակները շատ են: Հզոր ինտուիցիայի արդյուն է Ֆարադեյի հայտնագործությունը. այն, որ մագնիսական դաշտում պտտվող լարի մեջ պիտի առաջանա էլեկտրական հոսանք: Այսօր` Ֆարադեյից հարյուր հիսուն տարի հետո, աշխարհի բոլոր էլեկտրակայանները գործում են ու էլեկտրական հոսանք են արտադրում միայն ու միայն այդ սկզբունքով` պտտեցնելով մետաղալարը մագնիսական դաշտում: Ինտուիցիայի արդյունք էր աստղագետ Ջինսի կանխազգացումը, որ գալակտիկաների սպիրալները պետք է բաղկացած լինեն աստղերից, և դա հաստատվեց շատ հետո միայն, երբ երևացին գիգանտ տելեսկոպները: Արեգակնային սիստեմի կառուցվածքը` կենտրոնում` ծանր Արեգակը և նրա շուրջը պտտվող թեթև մոլորակները, հուշեց ատոմային ֆիզիկայի հիմնադիրներից մեկին` Բորին, այդ միտքը, որ ատոմի կենտրոնում պիտի լինի ծանր պրոտոնը, որի շուրջը պիտի պտտվեն թեթև էլեկտրոնները: Չեխ բուսաբան Վեյսմանը, դեռ այն հեռավոր ժամանակներում ուշադիր դիտելով բույսերի ծաղկափոշու վարքագիծը, զգաց ինչ – որ ձևով, որ պիտի գոյություն ունենա ժառանգական հատկությունները սերնդեսերունդ փոխանցող ինչ – որ կենտրոն, ագենտ, ինչ - որ միկրոսկոպիկ սիստեմ, որին նա անուն տվեց` գեն: Վեյսմանից հարյուր տարի հետո այդ գենը հայտնագործվեց, դա նշանավորվեց Նոբելյան մրցանակով: Ավելի մոտ ժամանակներում ֆրանսիացի ֆիզիկոս դը Բրոյլի ինտուիցիան հուշեց այն միտքը, որ նյութը, տարրական մասնիկը, էլեկտրոնը` օրինակ, կարող է լինել և՛ նյութ, և՛ ալիք… Ոչ ոք չհավատաց… Բայց մեկ տարի էլ չէր անցել, գերմանացի ֆիզիկոս - էքսպերիմենտատորները հայտնաբերեցին էլեկտրոնի դիֆրակցիան, էլեկտրոնը մասնիկ է, իսկ դիֆրակցիան հնարավոր է միայն ալիքի դեպքում, նշանակում է, որ էլեկտրոնը, իրոք, և՛ մասնիկ է, և՛ ալիք… Ցնցվել կարելի է, մեկ տարվա մեջ այսպիսի դարագլուխ բացող հայտնագործություն… Ե՛վ դը Բրոյլը, և՛ գերամանացի ֆիզիկոս - էքսպերիմենտատորները արժանացան Նոբելյան մրցանակի… Նույն տարիներին` քսանական թվականների կեսերին, մի ուրիշ ֆիզիկոս – տեսաբան` գերմանացի Հայզենբերգը, հանգիստը կորցրել էր այն մտքից` իր մտածողության մի անկյունում հանկարծ փայլատակած, որ միաժամանակ չափել տարրական մասնիկի և՛ արագությունը, և՛ կոորդինատները անհնար է… Դրան էլ չհավատացին, բայց ապշեցնելու չափ արագ դա հաստատվեց էքսպերիմենտներով, այդխպես ծնվեց ՙանորոշության սկզբունք՚ կոչված գաղափարը, և դրա վրա հիմնված մի հսկա գիտություն, որը կոչվեց քվանտային մեխանիկա: Այս շարքը կարելի է շարունակել երկար… Քսաներորդ դարը դարձավ միայն ու միայն ինտուցիայի կայծից ծնված գիտությունների դար…

 

 

 

Հզոր ինտուիցիայով էր օժտված իտալացի ֆիզիկոս Ֆերմին: Նա կանխատեսեց, ավելի ճիշտ կանխազգաց մի երևույթ, որը ոչ մի կերպ չէր տեղավորվում ատոմի միջուկների մասին ֆիզիկոսների ունեցած պատկերացումներում և ոչ մի կերպ չէին կարողանում հասկանալ նրա` Ֆերմիի տաղանդավորագույն աշակերտներն անգամ այն, ինչ, հետո, շատ հետո կոչվեց ՙշղթայական ռեակցիա՚: Դա, իրոք, դժվարահասկանալի, ավելի ճիշտ` բոլորովին անհասկանալի երևույթ էր, այն է` երբ ուրանի կամ ռադիումի միջուկի մեջ է մտնում մեկ նեյտրոն, դրան ի պատասխան նույն միջուկից դուրս է նետվում երկու նեյտրոն, որոնցից յուրաքանչյուրը անում է նույնը` միջուկի մեջ մտնելուց հետո դուրս նետել երկու նեյտրոն ու այսպես անընդհատ… Բոլո՞րը գիտեն, արդյոք, որ այսօրվա աշխարհի բոլոր - բոլոր ատոմային էլեկտրակայանները գործում են միայն ու միայն այս` շղթայական ռեակցիայի սկզբունքով… Եվ որ նույն սկզբունքով են գործում բոլոր ատոմային ռումբերը… Ֆերմիի ինտուիցիան աշխարհ ստեղծեց… Ֆերմին դրանով բացահայտեց խոշորագույն գաղտնիքներից մեկը տիեզերքի, այն, որ մի տարրական մասնիկ կարող է ծնել իր նման երկու մասնիկ ևս… Իսկ հեռավոր անցյալներում… Հզոր, պարզապես տիեզերական ինտուիցիայով է եղել օժտված Նյուտոնը: Նրա ինտուիցիան հուշեց, որ երկնային մարմինների շարժումների պրոբլեմը չի կարող լուծվել առանց հզոր մաթեմատիկայի: Այդ մաթեմատիկան չկար, ու նա ստեղծեց դա, բոլորովին նոր մաթեմատիկա, ու այդ կերպ նա լուծեց երկնային մեխանիկայի, մոլորակների ու նրանց արբանյակների շարժումների պրոբլեմը, ինչպես գտնել, վերականգնել նրանց անցյալը ու ինչպես կանխատեսել նրանց ապագան: Ծնվեց բոլորովին նոր գիտություն` երկնային մեխանիկան:

 

 

 

Զարամանալի է եղել ինտուիցիան Մարիա Կյուրիի, նա անբացատրելի, անհասկանալի մղումներով զգացել է, կանխատեսել անհայտ, անծանոթ հատկությունները նոր – նոր հայտնագործված ռադիոակտիվ էլեմենտների` ուրանի , ռադիումի: Այդ նույն ինտուիցիայով նա հայտնագործեց բոլորովին նոր, անհայտ, անծանոթ ռադիոակտիվ էլեմենտ, որին ինքն էլ շնորհեց այդ անունը` պոլոնիում, անունը իր հայրենիքի… Ավելի հեռավոր անցյալներից իմ ապշանքն է եղել, մի՛շտ, Արքիմեդը, ՙխելագար հանճար՚, միայն լծակի օրենքը նրա մի տիեզերք արժի, նրա հայտնի խոսքը. ՙՏվե՛ք ինձ հենարանը, երկրագունդը շուռ տամ…՚: Ապա նավը ջրի երեսին մնալու օրենքը… Այդ օրենքը խախտող նավը խորտակվում է, իսկույն… Օրինակների այս շարքը կարող է շարունակվել երկար… Հետաքրքիր է նաև ինտուիցիայի հանդեպ եղած վերաբերմունքը: Ամենից բնորոշը, ինտուիցիայի մասին ընդունված չի եղել խոսել որպես մեթոդ գիտական մտածողության: Համենայն դեպս, ոչ ոք չի ունեցել քաջություն բացեիբաց խոստովանելու, որ իր հայտնագործությունը եղել է արդյունք ինտուիցիայի, որ փաստարկները կամ ապացույցները նա ներկայացրել է հետին թվով… Այն, որ հայտնագործությունը եղել է ինտուիցիայի արդյունք, այդ մասին նա կարող էր անել խոստովանություն միայն իր շատ մտերիմ մարդուն, վստահ, որ նա դրան չի պատասխանի երկիմաստ ժպիտով… Ի՞նչ է դա` լռությունը, ինտուիցիայի կարևորության հանդեպ գիտական կոկետությու՞ն, կեցվա՞ծք, թե՞ պարզապես վախ… վերջին դեպքում, որ մարդիկ կարող են ոչ լրջորեն, ոչ վստահությամբ վերաբերվել իրենց հայտնագործությանը… Հավանորեն այս վերջինը` վախը, տագնապը, ավելի մոտ է իրականությանը… Ոչ ոք իր հայտնագործությունըչի ներկայացնում որպես արդյունք ինտուիցիայի… Անգամ Էյնշտեյնը չի գնացել դրան… Խոշոր իրադարձություններ, խաշաոր հայտնագործություններ առանց ինտուիցիայի՞… Եղել են, այն էլ ոչ քիչ թվով, ինտուիցիայից զուրկ էր Կոլումբոսը, որը Ամերիկա մայրցամաքի վրա ոտք դնելուց հետո անգամ չհասկացավ, թե ինչ վիթխարի հայտնագործություն է արել… Միայն արևմուտք նավարկեոլվ ինչ – ինչ հայտնագործություններ անելը դեռևս ինտուիցիա չէ… Ինտուիցիայից զուրկ էր նույնիսկ Ռենտգենը, որն իր հայտնագործած ճառագայթման ինչ լինելը այդպես էլ չհսակացավ. նա դա համարում էր ոչ թե ալիքներ, ինչպես իր օրոք հաստատեցին ուրիշները, այլ բարձր էներգիայի տարրական մասնիկներ… Թեպետ նրա այդ հայտնագործոթւյունը, որն այդ անունով էթլ մտավ պատմության մեջ` ռենտգենյան ճառագայթում, հավերժացվեց Նոբելյան մրցանակով: Ինտուիցիան հասցրեց Ամունդսենին Հարավայի բևեռ, նա միշտ ընտրեց մարշրուտը և կերպը իր երթի… դժբախտ Սկոտից, ակներևաբար զուրկ ինտուիցիայից, ընդամենը մեկ ամիս առաջ… Սկոտը դեռ հեռվից տեսավ քամուց թափահարվող նորվեգական դրոշակը Հարավային բևեռում… Սկոտը ապրեց տրագեդիան շեքսպիրյան ուժի…

 

Հաննիբալը… Այդ առասպելական կարթագենցին… Նրա քսանհինգ հազարանոց զորքի անցումը շվեյցարական Ալպերով, աֆրիկական փղերն էլ հետը: Տասնյոթ տարվա ընթացքում տվեց 400 ճակատամարտ Իտալիայի ողջ տարածքով մեկ` ծայր հյուսիսից ծայր հարավ, ու մնաց ողջ: Իր վիթխարի զորքը հասցրեց Հռոմի պատերի տակ, պաշարեց այս հավերժական քաղաքը ու վերջին պահին հրաժարվեց քաղաքը գրավելու մտքից… Թե ինչու, չհասկացավ ոչ ոք… Քսանհինգ տարի նրա ինտուիցիան գործել էր անսխալ… Նա սխալվեց միայն մեկ անգամ, սխալվեց այնտեղ` Կարթագենում, Ջամալի հռչակավոր ճակատամարտի օրը, նա, նրա ինտուիցիան չէր նախատեսել վերջին պահին սրընթաց արշավով հակառակորդի հեծելազորի երևալը… Կարթագենն ընկավ… Կարթագենը, ինչպես որոշել էր հռոմեական սենատը, հողին հավասարեցվեց, վարեցին լայնքով, երկայնքով, նրանից չմնաց ոչ մի հետք… Այս հանճարը, աստվածներից մերժված, սրի մի հարվածով վերջ տվեց իր կյանքին հեռ՜ու – հեռու օտարության մեջ… Սկիպիոն Կրտսերը` Հաննիբալին հաղթող հռոմեական զորավարը, խոնարհվեց, ծնկաչոք բոլոր ժամանակների այս խոշորագույն զորավարի, հանճարեղ ստրատեգի առաջ… Նա Հռոմի սենատում հրաժարվեց Հաննիբալին հաղթողի փառքից… Ինտուիցիան աստվածատուր ձիրք է…

 

 

 

***

 

Բացառիկ ինտուիցիայով է եղել օժտված Նապոլեոնը… հատկապես երիտասարդ տարիներին: Աուստեռլիցի ճակատամարտի նախօրեին նա զգաց, ինտուիցիան իրեն հուշեց. այդ ճակատամարտը լինելու է բախտորոշ, որ դրա ելքից է կախված Ֆրանսիայի ապագան: Եվրոպայի ապագան: Եվ իր ապագան: Կայծակնային արագությամբ նա գալիս է ա՛յդ մտքին. պիտի շահել ճակատամարտը ինչ գնով ուզում է լինի: Ու շահեց: Փոխվեց ամեն ինչ` Ֆրանսիան, Եվրոպան… Իսկ ամենաշատը փոխվեց ինքը` Նապոլեոնը. դարձավ իմպերատոր… ինտուիցիայի ուժով… Հետագայում Նապոլեոնը ունեցավ շատ ու շատ առիթներ իր անսխալ ինտոիցիայի դրսևորման, բայց գիտական գումարտակի ստեղծման գաղափարը, այսպես կոչված, եգիպտական ռազմական էքսպեդիցիայի կազմում պիտի համարել, անկասկած, խոշորագույն իրադարձությունը այն հեռավոր ժամանակների, Նապոլերոնը հղացավ այդ, ժամանակի և էպոխայի հարկադրանքով ստիպված էր գնալ դրան` ռազմական էքսպեդիցիա դեպի Եգիպտոս: Ըստ էության դա ուղղված էր Ֆրանսիայի այն ժամանակվա ամենամեծ թշնամու` Անգլիայի դեմ… Ըստ երևույթին ինքը` Նապոլեոնը, չուներ մեծ սպասելիքներ այդ էքսպեդիցիայից, այսօրվա բնորոշմամբ` այդ ավանտյուրայից, ու բոլորի համար անսպասելիորեն հղանում է այդ գաղափարը` ունենալ զորքի կազմում նաև գիտական գումարտակ: Թե ինչպիսի կարոևրություն էր նա տվել այդ միջոցառմանը, հետևում է ահա այս իրադարձությունից, նա` Նապոլեոնը, ելույթ է ունենում Ֆրանսիայի գիտոթւյունների ակադեմիայում մի ընդարձակ զեկուցմամբ` գրեթե երկու ժամ տևող, որտեղ նա հարց է հարուցում փարավոնների էպոխայի Եգիպտոսի հիմնավոր ուսումնասիրման առթիվ, ուսումնասիրություններ, որոնք իրենց ոլորտի մեջ վերջն են այդ էպոխայի երկրի հեռավոր անցյալի պատմության, կյանքի, ճարտարապետության, հնագիտության, լեզվի, գրականության, կուլտուրայի, կերպարվեստի, քանդակագործության մասին, նրանց բուրգերի, դամբարանների, խորհրդավոր տաճարների, անթիվ, անհամար քանդակների ու կոթողների մասին… Նրանց անվերծանելի, անըմբռնելի հիերոգլիֆների մասին… Փարավոնների եկած, գնացած էպոխաների մասին… Ակադեմիկոսները ապշած էին, նրանք գիտեին, իհարկե, Նապոլեոնի այդ նոր ձեռնարկման` դեպի Եգիիպտոս զինված էքսպեդիցիայի մասին, բայց նրանց մտքով անգամ չէր անցնում, օգտվելով այդ խիստ բարենպաստ հնարավորությունից, այդ խորհրդավոր երկիրը գիտական ուսումնասիրության խնդիր դարձնելու… Ակադեմիկոսները իրար էին նայում… Գիտական էքսպեդիցիան ակադեմիայի կողմից ստեղծվում է, դա լինում է մի պատկառելի կազմ` մոտ երկու հարյուր մարդ, զուտ գիտությունից` պատմաբաններ, լեզվաբաններ, հնագետներ, ճարտարապետներ, աշխարհագրագետներ, երկրաբաններ, հողագետներ և այլն, և այլն… Այդ կազմում լինում են և արվեստի բնագավառից` նկարիչներ, քանդակագործներ, խեցեգործներ. գլխավորում էր այդ խումբը այն ժամանակվա նշանավոր նկարիչներից մեկը` Դենոնը, ինքն էլ ակադեմիկոս: Նոր դարագլխից` 1800 թվականից, երկու տարի առաջ Եգիպտական էքսպեդիցիան ֆրանսիական նավերի վրա Նապոլեոնի գլխավորությամբ Միջերկրականով լողում է դեպի արևելք` Եգիպտոս: Հասան Եգիպտոս, նավերը շարվեցին ափերին, զորքը դուրս եկավ ավազոտ անապատի վրա… Եգիպտոսի դիմադրությունը անսպասելի չէր, բայց սպասածից ավելի էր, Նապոլեոնը հասկացավ, որ փարավոնների այս երկիրը նվաճվելիք երկիր չէ, ու հազիվ մի տարի անց զորքը սկսեց քաշվել դեպի նավերը… Այս անգամ դեպի արևմուտք լողալու համար…

Շարունակելի...