Վրեժ Իսրայելյան ֆենոմենի փիլիսոփայությունը / Պատմվածքներ

Մամուլից.

«...Չեմ ուզում ինքս ինձնից զզվել, նոր հեռանալ, մնաք բարով» 
Վրեժ Իսրայելյան

«...Իսրայելյանը վերջին ժամանակներս վատառողջ էր, և մի քանի օր առաջ «Նաիրի» բժշկական կենտրոնում հետազոտվելիս պարզվել էր, որ նրա մոտ առկա է արդեն խորացված քաղցկեղ: Գրողի հարազատները պատրաստվում էին նրան տեղափոխել արտասահման' բուժումը կազմակերպելու նպատակով: Կարելի է ենթադրել, որ Վրեժ Իսրայելյանն այս քայլին է դիմել հարազատներին սպասվելիք դժվարություններից ազատելու համար:

Ինչպես հայտնում է Aravot.am-ը, հունիսի 14-ին, 1-03 ծառայության շտապօգնության բրիգադը ահազանգել է Ոստիկանության Արաբկիր բաժին և հայտնել, որ կանչով մեկնելով Վաղարշյան 19/1 շենք, բնակարաններից մեկում հայտնաբերել է հրազենային վնասվածքով մահացած տղամարդու դի: Ինչպես նշված վայրից հայտնում է ֆոտոլրագրող Գագիկ Շամշյանը, օպերատիվ-քննչական խումբը նշված շենքի թիվ 19 բնակարանի հյուրասենյակում՝ բազմոցի վրա, հայտնաբերել է տան բնակիչ, 64-ամյա Վրեժ Իսրայելյանի դին, ում աջ ձեռքին կա հրազեն: Գրասեղանի վրա հայտնաբերվել է նաև նամակ, որում ըստ տեղեկությունների, Վ. Իսրայելյանը ինքնասպանությունից առաջ գրել է, որ շնորհակալություն է հայտնում Աստծուն, որ ունեցել է լավ կին, լավ որդի, լավ թոռնիկներ, եղբայր ու ընկերներ ու ամենքից ներողություն է խնդրել և գրել է, որ «չեմ ուզում ինքս ինձնից զզվել, նոր հեռանալ, մնաք բարով»: Նամակի մոտ դրված է նաև իր կողմից հեղինակած «Վաղ, թե ուշ» գիրքը...»: 
________________________________
ԵՐԿՈՒ ՊԱՏԻԺ ' ՄԵՌՆԵԼՈՒ ԵՎ ԱՊՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ
"Մեծ աշխարհ էր, մեղք կար, մեղավո՛ր չկար"..... ՈՒ աշխարհը փոքրացավ, մեղավորներն էլ շատացան, բայց մեղքը աշխարհիս կնիքված մնաց: 
Վրեժ Իսրայելյան ֆենոմենի փիլիսոփայությունը: 
" Նիդերլանդական Օրագիր"

_________________________________

Վրեժ Իսրայելյան / Ծիծիկների սիմֆոնիա

Գրեթե հարյուր տարի առաջ մի թուրք ուզեցավ տարբերվել մյուս թուրքից. հայ գաղթական կնոջը օրորոցային երկվորյակների հետ քարանձավում հայտնաբերելով: Նա զսպեց իր արյունակիցների մոլուցքը և փորձեց ստեղծագործական լիցք հաղորդել իր գործողություններին: Այդ «ստեղծագործության» արդյունքում այսօր ես կամ: Թուրքի այդ տեսակը գաղթական կնոջը փոխշահավետ գործարք առաջարկեց. եթե կինը խեղդի իր երեխաներից մեկին, ինքը խոստանում է պահպանել կնոջ և մյուս երեխայի կյանքը: Երևի կռահեցիք, որ տատս «ընդունել է» գործարքի պայմանները: 
Արևելյան Հայաստան հասնելուն պես, հենց Էջմիածնում, մայր տաճարի դեմ հանդիման, տատս խելագարվեց: Հայր, որբանոցներում գոյատևելով, իր կյանքը բերեց-հասցրեց ինձ: 
Այլ բաների հետ նա ինձ կտակեց նաև այս պատմությունը: Իմ կյանքի շատ ու շատ դրվագներ մոռացել եմ, բայց սա հիշում եմ: 
Գրեթե հարյուր տարի անց, Ղարաբաղյան պատերազմի մասին պատմվածք մտմտալիս, հանկարծ հայտնաբերեցի, որ ցավը երևակայության թշնամին է: Ես պատերազմին չեմ մասնակցել, բայց տեսնում եմ, թե ինչպես է ծարավ հողը արյուն խմում, թե ինչպես են արեգակի շողերը խտտում սպանվածի դեմքը, և ինչպես է դրսից սողոսկող ջերմությունը դուրս մղվում նրա սառչող երակներից: Տեսնում եմ, թե ինչպես է վախը արիություն ծնում, և ինչպես են վաղվա հերոս հռչակվողները վախից թրջում իրենց տաբատները: Պատերազմը մարսելու համար խելք պետք չէ. մի քիչ հանդգնություն, մի քիչ էլ չտեսություն: Սխալ բան պիտի ասեմ, բայց ապացուցելու եմ, որ ճիշտ է. պատերազմ չտեսած գրողը ավելի լավ է զգում այն, քան այդ ողբերգության միջով անցածը: Ականատեսները միշտ պատերազմի մեջ սխալ բան են փնտրում և այնքան են խորանում այդ զբաղմունքի մեջ, որ կորցնում են ամենաէականը: Այնպես որ, առանց խղճի խայթ զգալու, սեփականել եմ այն, ինչ ուրիշին է պատկանում, ինչպես մեծն Տոլստոյը սեփականեց իր նախնիների պատերազմն ու խաղաղությունը: 
Այն, ինչ պատմելու եմ, հորինվածք է, գրողի երևակայության արդյունք: Հայ և թուրք ազգայնականներին, այս և այն կողմի ականատեսներին խնդրում եմ` գլուխս ջարդելուց առաջ բարի եղեք մի քանի ակնթարթով մտնել հարյուրամյա այն քարանձավը, որտեղից ես չեմ կարողանում դուրս գալ: 

* * *
Քամին ազգային պատկանելիություն չուներ. հայ երկրապահների դիրքերը հոտոտելով… Աշոտի աչքերին թոզ փչելով, անարգել խախտեց հայ-ադրբեջանական ռազմաճակատային գիծը և հայտնվեց ազերի կամավորականի մորուքի մեջ: Իր զորությունը գիտակցելով` քամին հանդգնեց ծաղրել հակառակորդների մարտավարական ծրագրերը, նրանց հայրենանվեր նկրտումներն ու հայեցակարգերը, սողոսկեց թշնամիների ինքնաձիգների փողերի մեջ, սվսվացնելով մերթ հայկական, մերթ թուրքական մեղեդիներ, որոնք մերթընդմերթ միաձուլվելով հավասարակշռում էին ազգերի ինքնորոշման իրավունքի և պետությունների տարածքային ամբողջականության ճանաչման միջազգային դրույթները: Հաշտարարի իր առաքելությունը քամին շարունակեց հարևան երկրների խաղաղ բնակավայրերին փոխանցելով իրենց քաջազուն զավակների հաղթական տրամադրությունները: 
– Էս քամին էլ բռնաբարեց-թողեց, – ցաք ու ցրիվ եղած մորուքը հավաքելով ասաց ազերի կամավորականը: 
Նույն պահին, հակառակ դիրքում, Աշոտ անունով հայ երկրապահը, սրտնեղելով քամուն իր սրածայր բեղերի դիմակայությունից, հայհոյեց.
– Ես քո տիրոջ մերը...
Քամին հայհոյանքներին պատասխանելու ցանկություն չուներ. մի քիչ հող հայկական դիրքերից, մի քիչ հող ադրբեջանական դիրքերից գողացավ, խառնեց-խառնշտեց, դես փչեց, դեն փչեց, հայ-ադրբեջանական մի փոշու ամպ սարքեր ու հավասարաչափ բաշխեց հակառակորդներին: 
– Պարոն գնդապետ, – փոշի կուլ տալով ասաց ազերի կամավորականը, – մի հայ քածի ենք ճանկել: Խոսքը մեր մեջ, շատ համովն է: Ասում եմ` դեսերտի փոխարեն...
– Ռեստորանում չես, Մաքսուդ, – ասաց գնդապետը, – հետո էլ` ճաշակելուց առաջ գոնե մորուքիդ ոջիլներից ազատվիր: Հայերը ոջիլից զզվում են: 
– Գերու զզվանք հարցնո±ղն ով է: Մենք մեր գործը ոնց-որ պետք է կանենք... Դժգոհ չի մնա...
Գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլին զտարյուն թուրք լինելուց զատ, այլ առաքինություններ էլ ուներ: Չուլ ու փալասի մեջ կոլոլված այս կամավորական կոչեցյալ խաժամուժից զզվում էր.
«Իբր հայրենասեր են: Շան հոտ է գալիս նրանցից: Եվ սրա±նք պետք է հայերի վերջը տան»: Նա աշխարհ տեսած մարդ էր: Գիտեր սեփական արժանապատվությունը որպես ազգային արժանապատվություն հրամցնելու նրբությունները: Գիտեր անգլիացուն, հնդիկին, ռուսին ու ճապոնացուն, մյուսներին: Ապրել էր հաղթելու և պարտվելու քաղցրություններն ու դառնությունները: Նրա պատվին թուրքական կիսալուսինը փողփողացել էր աշխարպի ազդեցիկ ասպարեզներում: Նա առաջին թուրքն էր օսմանյան կայսրության պատմության ընթացքում, որին հաջողվել էր նվաճել հրաձգության աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը: Դրան նա արժանացել էր եզրափակիչում մի հայ մարզիկի հաղթելով: 
Այդ փաստը իր ազգակիցներին ավելի էր ոգևորել, քան բուն տիտղոսը: Հայրենիքում նրան դիմավորել էին որպես ազգային հերոսի, ինչը շոյում էր նրա ինքնասիրությունը, շեշտում նրա յուրահատուկ մարդկային կերտվածքը: Ինչինչ... թուրք հասարակությունը գնահատում է իր այն զավակներին, որոնք ամենադիպուկն են խոցելու արվեստի մեջ: Ըստ գնդապետի` թուրքական պատմությունը միտված է դեպի թիրախները. դրանք են օսմանյան կայսրության տեսլականի թափանիվները: Գուցե դա էր պատճառը, որ Ղարաբաղյան պատերազմի առաջին իսկ օրերից նրա մեջ ծնվեց իր արյունակից ազերիներին մարզելու առաքելությամբ, ռազմաճակատ գործուղվելու մտադրությունը: 
«Ես չկորաղացա այս թափթփուկներին հասկացնել, որ թիրախը վերազգային բան է: Ամեն ինչի վրա գրում են «հայ» և կրակում այդ ուղղությամբ: Դրա համար էլ հաճախ են վրիպում: «Եթե ուզում ես խոցել` մոռացիր, որ թուրք ես, մոռացիր որ նա հայ է» ասում եմ նրանց: Իսկ նրա±նք... «Ախր ո±նց մոռանանք, պարոն գնդապետ»: Ես չկարողացա հասկացնել, որ հային գլխավոր թշնամի հռչակելով, մենք վիրավորում ենք մեր ինքնությունը, նսեմացնում մեր նախնիների երազանքները», – մտածում էր գնդապետը, և այդ պահերին հուսահատությունը պատում էր նրան: Նույնիսկ Թուրքիա վերադառնալու որոշում էր կայացրել, սակայն ինքնասիրությունը համառել էր: Մեհմեդ Ամիրօղլու հռչակը միանգամից տարածվեց ադրբեջանական զորքերի մեջ: Գնդապետը կամավորականների վստահությունը շահելու ջանք գրեթե չգործադրեց: Ալլահի կողմից նրան շնորհված մարզական տաղանդը, որպես հաղթանակի խորհրդանիշ, ներծծվեց պատերազմի տրամաբանության մեջ: 
– Պարոն գնդապետ, – շարունակեց Մաքսուդ անունով կամավորականը, – ղարաբաղցի տղաներից մեկը ոնց որ թե ճանաչում է այդ քածին, ասում է հայերի հրամանատարի քույրն է: 
Գնդապետը իր այտոսկրերը ծամծմելով ասաց.
– Լավ է, շատ լավ է: 
– Ասում եմ` խրտվիլակ սարքենք ու էն բարձունքին տնկենք: Թող տեսնեն իրենց ապագան: 
– Հայերին սեփական խրտվիլակով չես վախեցնի, – ասաց գնդապետը, – նրանք իրենց արյունից էլ գինի կեփեն: Նրանց հետ ուրիշ լեզվով պիտի խոսես: 
– Հայերի հետ խոսելու միայն մեկ լեզու գիտեմ, – ասաց կամավորականը, – քրտվիլակի լեզուն: 
Նրանք դեռ անցյալի մեջ են, օգնենք թող այնտեղ էլ մնան: 
– Իսկ մե±նք, մենք հիշելու բան չունե±նք, – զայրացավ գնդապետը: 
– Ո±րն է լավ, հիշեցնե±լը, թե± հիշելը, – շարունակեց Մաքսուդը: 
– Ալլահը վկա, – ասաց գնդապետը, – հայ թե թուրք, նույն բաներն են հիշում և մոռանում: 
– Ատում եմ հայերին, – բորբոքվեց կամավորականը, – ճանճի պես միշտ հայտնվում են այն կաթսայի մեջ, ուր մեր երազանքն է եփվում: 
– Ատելությունը նույնպես սնունդ է, – ասաց գնդապետը, – հրեաներին և հայերին պետք չէ ատել` զորեղանում են: 
– Ուրեմն, սրբել է պետք աշխարհի երեսից, – ներեց կամավորականը: 
– Դե սրբիր, – հեգնեց գնդապետը, – էս` դու, էն էլ` հայերը: Թե± ուժդ միայն մի աղջնակի վրա է պատում: 
– Մաքսուդը մեր գլխին հայագետ է դարձել, – գնդապետին դուր գալու միտումով ծաղրեց մեկ այլ կամավորական: 
– Ցավդ տանեմ, էս ի±նչ լավ բան ասացիր. հայագե¯տ... իսկական անուն է, թե չէ` Մաքսուդ... Մաքսուդ... չի էլ հնչում, – խառնվեց մեկ ուրիշը: 
– Այո¯, – ծոր տվեց գնդապետը, – չի հնչում: 
– Ահա°, – վախից կծկված աղջկան ցույց տալով` ասաց նոր-նոր «Հայագետ» մականունը վաստակաց Մաքսուդը, – ընդամենը սա է հայ կոչվածը: Թույլ տուր վախը չափեմ, արյունս ղզղնել է: 
– Ո°չ, – սրտնեղեց գնդապետը, – այս գեղեցկուհին իմ խաղընկերն է: 
– Խաղընկե±ր, – ուսերը թոթվեց Մաքսուդը, – ի±նչ խաղընկեր: 
– Ես ռազմաբենի արտիստ եմ, – ասաց գնդապետը, – սիրում եմ լեփլեցուն դահլիճներ և անսահման երևակայություն: 
Թե ինչեր էր մտածել Ամիրօղլին, կամավորներից ոչ ոք չկռահեց: Ընդունում էին նրա հեղինակությունը, անձը, ավելի քան իրենց լպրծուն գեներալներին, որոնց ռուսահունչ ադրբեջաներենից զզվում էին նույնչափ, որչափ քաղաքական ճարտասաններից: 
– Ինձ մենակ թողեք, – սենյակ մտնելով կարգադրեց գնդապետը: 
Նստեց սեղանի առջև, հայացքը հառեց ճերմակ թղթին: 
«Նամակ հայ կամավորական ջոկատի հրամանատարին», – բարձրաձայն արտասանեց ու սկսեց գրել` ցուցադրելով վայելչագեղության իր տաղանդը: 
«Պարոն հրամանատար, եթե ադրբեջանական դիրքերից մի թուրք գնդապետ նամակ է հղում հայ հրամանատարին, ուրեմն ինչ-որ բան այն չէ: Ես ազերի չեմ, ոչ էլ ազերին է թուրք (ինչպես դուք եք պնդում) . պարզապես մեզ միավորում և մեկ ազգ է դարձնում հայերի հանդեպ ունեցած մեր նույնական ատելությունը: Ես չեմ առաջարկում քանդել մեր և ձեր միջև եղած այդ պատնեշը, բայց հավատացնում եմ, որ այս պահին ատելությունը չէ, որ ինձ մղում է գործարքի առաջարկով Ձեզ դիմել: Մեզ մոտ մի հայ աղջնակ կա: «Գերություն» բառը նրան չի սազում, դրա համար էլ չեմ շեշտում: Ես խոսքի մարդ եմ, այն ինձ համար ավելին արժե, քան ազգային պատկանելությունն ու ատելությունը: Գիտեմ, որ հայերդ պատվի մարդ եք: Ես Ձեզ հնարավորություն եմ տալիս փրկել աղջնակի (մեր տվյալներով Ձեր քույրն է) կյանքն ու պատիվը: Առաջարկում եմ հինգ մենամարտ նրա համար` ինչպես հին, երանելի ժամանակներում էին անում, երբ խոսքը խոսք էր, պատիվը` պատիվ: Ընտրեք Ձեր լավագույն դիպուկահարներին: Նրանց հետ առանձին-առանձին մենամարտելու եմ ինքս, եթե կենդանի մնամ: Եթե սպանվեմ որևէ մենամարտի ընթացքում, աղջնակը անվնաս Ձեզ կհանձնվի: Եթե հինգին էլ հաղթեմ` դարձյալ կստանաք նրան: Որպեսզի չկասկածեք, որ ծուղակ է, չեզոք տարածքում առաջինը ինքս կհայտնվեմ: Կկրակենք ատրճանակներով. 40 մետր հեռավորությունից: Որպեսզի խաբեություն չփնտրեք վարքիս մեջ, պարզեմ իմ նպատակը. ես լավ եմ կրակում և վստահ եմ, որ հինգ մենամարտում էլ կհաղթեմ: Իսկ դուք, ուզած ելքի դեպքում էլ, աղջնակին փրկելու հարյուր տոկոսանոց հնարավորություն եք վաստակում: Փոխշահավետ առաջարկ է` ես հայրենիք կվերադառնամ իմ կենսագրությունը հարստացրա, իսկ դուք` հայի Ձեր տեսակը կպահպանեք: Վստահ եմ, որ ճիշտ որոշում կկայացնեք: Եթե ընդունենք, որ այս գործարքը հայ-թուրքական հինավուրց խաղ է, ապա ինձ իրավունք եմ վերապահում ստորագրել այսպես. Ձեր խաղընկեր, գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլի»: 
Այս անգամ քամին հակառակ կողմից էր փչում. ադրբեջանական դիրքերը հոտոտելով, Մաքսուդի աչքերին թոզ փչելով, նա անարգել կտրեց ադրձեջանա-հայկական ռազմաճակատային գիծը և հանդիպեց հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար Աշոտ Վարդանյանի սրածայր բեղերի դիմակայությանը: 
– Կամանդիր, – ասաց երկրապահներից մեկը, – թուրքը նամակ է ուղարկել: 
Ռուսական բառեր օգտագործելով` հայ երկրապահները փորձում էին իրենց զինվորական կեցվածքին լրջություն հաղորդել: 
Թուրքը նամա¯կ է ուղարկել...– փոստատար քամին լուրը տարածեց խրամատի երկայնքով: 
– Ավետի±ս է, թե գույժ. ջոկատը այն ընդունեց խանդավառությամբ: Նամակագրությունը միշտ էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների ամենաարհա¬մարհված ժանրն է եղել: 
– Եթե թուրքը նամակ է գրում, ուրեմն, թուրք չէ, – ասաց դեռ քսանը չբոլորած մի տղա, որին երգիծելու տաղանդի համար «Մեղու» մականունն էին կպցրել: 
– Եթե թուրք չէ, ուրեմն ազերի էլ չէ, – ասաց մեկ ուրիշը: 
– Եթե ազերի չէ, ուրեմն խարտոցն է, – հանրահայտ անեկդոտըը ակնարկելով խայթեց «Մեղուն»: 
«Կամանդիր» տիտղոսով մեծարված երկրապահը, որի աչքերին ժամեր առաջ աներես քամին թոզ էր փչել, սրածայր բեղերը ոլորեց, սփյուռքահայերից նվեր ստացած առաջնակարգ սիգարը վառեց, խորը շնչեց ախորժալի ծուխն ու ասաց.
– Չմեռանք` թուրքի նամակին էլ արժանացանք: – Բացեց նամակն ու զարմացած ասաց, – ի¯նչ գեղեցիկ ձեռագիր ունի: 
Ձեռքով մոտ կանչեց երկրապահներից մեկին: 
– Մոտեցիր ծանրաձողին, «Լեզվաբան», – ասաց նա, – ճիշտ կթարգմանես, շեշտի տեղը` շեշտ, բութի տեղը` բութ: 
– Թուրքերը կետադրական նշաններ չունեն, – ասաց «Մեղուն», – նախադասությունը սկսում է Ալին, շարունակում է Վալին: 
Նամակը, որ շեքսպիրյան հերոսներին վայել ճարտասանությամբ արտասանեց «Լեզվաբանը» ցնցող տպավորություն թողեց հայ երկրապահների վրա: Ազդեցիկ էին թե Մեհմեդ Ամիրօղլու գրելաոճը, թե աղջնակի գերության փաստը, ինչին անտեղյակ էր ջոկատը, թե գնդապետի գործարքի լրջությունն ու նրա ինքնավստահությունը: 
– Արա, «Լեզվաբան», – ասաց երկրապահներից մեկը, – ոնց որ թուրքի նամակ կարդալու համար ծնված լինես: Չլինի± շպիոն ես: 
Ջոկատը սրամտելու տրամադրություն չուներ: Լրջացել էր նույնիսկ «Մեղուն»: 
– Կամանդիր, – ասաց նա, – դու գիտեի±ր...
– Ե±ս... Կարևոր չէ, – կմկմաց Աշոտը: 
– Ի±նչ ենք անելու, – տխուր հարցրեց երկրապահներից մեկը: 
– Թակարդ է, – ասաց մեկ ուրիշը: 
– Անիծյալ թուրք, – նետեց «Լեզվաբանը», – ինչ էլ խելոք է շարադրել: 
– Ես կմենամարտեմ, – առանց շրջվելու ասաց մի երկրապահ: 
– Ես էլ: 
– Ես էլ: 
– Դու կրակել չգիտես, – ասաց «Մեղուն, – ձգանը ատամով ես քաշում: 
– Ռուսների հրաձգարանը մեր տնից հարյուր մետրի վրա էր, – ասաց մի ղարաբաղցի, – նրանց մթերք էինք տանում, փոխարենը մեզ` երեխաներիս կրակել էին սովորեցնում: 
– Ամեն ինչ շատ ավելի լուրջ է, քան կարծում եք, – տխուր ասաց հրամանատարը: 
– Մեր պատվի հետ է խաղում շունը և ոչ միայն պատվի...– ասաց «Լեզվաբանը»: 
– Ես գիտեմ այդ գնդապետի մասին, – ասաց հրամանատարը, – նա մեր հինգին էլ կսպանի: 
– Կամանդիր, էդ ի±նչ ես ասում, – բորբոքվեց երկրապահներից մեկը, – հո մենք սոխի գլուխ չե±նք: Էդ գնդապետ է, ինչ զիբիլ է, թուրք է, չէ±, հո Ալլահը չի±: 
– Եթե համաձայնենք` մեր հինգին էլ կսպանի: Նա աշխարհահռչակ հրաձիգ է, աշխարհի բազմակի չեմպիոն: 
Հրամանատարի խոսքերը ռումբի պայթյունի պես տակն ու վրա արեցին խրամատը: Բոլորը սսկվեցին: 
– Մեհմեդ Ամիրօղլին անկեղծ է, սա «հայ թուրքական հինավուրց խաղ է», – լռությունը խախտեց հրամանատարը: 
– Խաղը` խաղ, հասկացանք, – բորբոքվեց տարեց երկրապահը, – չկա± այնպիսի «խաղ» որտեղ աշխարհահռչակ հրաձիգը հայը լինի: 
– Կա այդպիսի խաղ, – ասաց հրամանատար Աշոտ Վարդանյանը, – ինքը` թուրք գնդապետն է հուշում. «հայի ձեր տեսակը կպահպանեք»: 
– Ի±նչ իմանանք, ո±րն է «հայի մեր տեսակը», էն ինչ-որ կանք, էդ ենք: 
– Մեհմեդ Ամիրօղլին նենգ գործարք է առաջարկել` հինգ մահ մեկ կյանքի դիմաց: Հա, ասեմ, որ այդ աղջնակը իմ քույրը չէ, ես քույր չունեմ: Բայց դա չէ կարևորը: Նա ուզում է մեկ անգամ էլ ճանաչել իր թշնամուն: Ուզում է իմանալ, հայը ընդունա±կ է հինգին զոհել մեկին փրկելու համար: Ճիշտն ասած, ես էլ չգիտեմ: Հենց դա պետք է պարզենք: Պատերազմական օրենքներով եթե դատենք, ճիշտ որոշում կկայացնենք, բայց հայի մեր տեսակը չենք պահպանի: Եթե հայի մեր տեսակը պահպանենք, Մեհմեդ Ամիրօղլուն կօգնենք, որ նա էլ թուրքի իր տեսակը պահպանի և հայրենիք վերադառնա «իր կենսագրությունը հարստացրած»: Սա է խնդիրը: Մտածենք: Կես ժամից պատասխան եմ գրելու: 
Կես ժամից հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատարը «Լեզվաբանի» օգնությամբ գրեց պատասխանը: Ընդհանուր համաձայնությամբ բարձրագույն հրամանատա¬րության հետ այդ հարցը չքննարկեցին` վերադասին փրկելով «հայի իրենց տեսակը» պարզելու տանջալից փնտրտուքից: «Լեզվաբանը» ջանք չխնայեց վայելչագրության նույնքան պատշաճ մակարդակ ապահովելու համար: Պահպանվեց նաև թուրք գնդապետի հրամցրած հարգալից ոճը: 
«Թուրք գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլուն: 
Պարոն գնդապետ, Ձեր նամակը ընթերցվեց ամոբողջ ջոկատին: Որոշումը կայացրինք քվեարկությամբ` շրջանցելով ռազմական օրենքները: Դուք խնամքով թաքցրել էիք Ձեր հրաձգության աշխարհի չեմպիոն լինելու փաստը: Իզու¯ր... Այդ փաստը ավելի հաստատակամ դարձրեց մեր վճիռը: Ձեր «կենսագրությունը հարստացրած հայրենիք վերադառնալու» զուտ թուրքական երազանքը և «հայի մեր տեսակը պահպանելու» հորդորը ավելի քան անկեղծ էր: «Հայ-թուրքական հինավուրց խաղի» Ձեր առաջարկը ընդունում ենք չնչին հավելումով` հինգերորդ մենամարտողը ես եմ լինելու (համոզված ենք, որ նախորդ չորս մենամարտերում Դուք հաղթելու եք) և կրակելու ենք երեք մետր հեռավորությունից: Այն բավարար է միմյանց աչքերի մեջ նայելու համար: Ատելության այն պաշարը, որ դարեր շարունակ գոյացել է մեր միջև, կսպանի և° ինձ, և° քեզ: Կենսագրություն հարստացնելու ավելի գեղեցիկ ձև ես չգիտեմ: Ցանկալի է «խաղը» սկսել առավոտյան, որպեսզի ձերոնք և մերոնք առջևում մտածելու օր ունենան: Եթե Ձեր առաջարկած խաղին իմ չնչին հավելումը Ձեզ չի վախեցնում, ապա ինձ իրավունք եմ վերապահում ստորագրել այսպես.
Ձեր մահընկեր, հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար` 
Աշոտ Վարդանյան»: 
Քամին, եթե ռազմական փորձագետ լիներ, չէր հաջողելու տարբերակել հակառակ դիրքերում ամրացած թշնամական բանակները միմյանցից. նույն համազգեստները, նույն բեղ-մորուսները, նույն տանջահար, բայց մարտականորեն տրամադրված դեմքերը, նույն անհամ, երբեմն` համով կատակները, նույն զենքերը, որոնց արձակած պայթյուններից թշնամու չափ իրենք էին վախենում: Ի±նչ իմանա քամին, թե սրանցից որն է թուրք, որը` հայ: Ախր, գաղտնիք էլ չկա, որ մեկից առնես` մյուսին տաս: Երկուսն էլ թիրախ են. անձրև եկավ` երկուսն էլ թրջվում են, կայծակը երկուսին էլ խփում է, անտեր շունը երկուսի վրա էլ հաչում է: Մեկն էլ չկար, որ ասեր. «Քամի, այ քամի, մարդկանց գործերին մի խառնվիր», ոչ այս կողմից, ոչ այն կողմից մեկն էլ չկար, որ քամուն ժողովուրդների հերոսական պատմություններից դրվագներ հիշեցներ, Օսմանյան կայսրության և Մեծ Հայքի քարտեզները անձամբ քջջելու պատեհություն ընձեռեր: Բայց դե քամին հենց նրա համար է քամի, որ լսելու ընդունակ չէ, իր գործի տերն է` մեկ այս կողմից, մեկ այն կողմից փչում է ու փչում...

* * *
Պատմվածքի սկզբում խոստովանեցի, որ այսպիսի դեպք չի եղել, այն գրողի երևակայության արդյունքն է: Եղել է, թե չի եղել` այն իր տրամաբանական ավարտը պետք է ունենա: Ընթերցողը պարտավոր է իմանալ. կատարե±ց արդյոք Մեհմեդ Ամիրօղլին իր զուտ թուրքական երազանքը` հարստացնել իր կենսագրությունը: Հաջողվե±ց, արդյոք, հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար Աշոտ Վարդանյանին երեք մետրից նայել թուրք գնդապետի աչքերի մեջ. և ի±նչ տեսավ այնտեղ: Արդյո±ք հինգի մեջ էին «Մեղուն», «Լեզվաբանը»: Իսկ աղջնա±կը...
Վերջիվերջո ինչպե±ս ավարտվեց հայ-թուրքական հինավուրց խաղը...
Գրողի ճակատագիր է, ինքն իրեն փորձանքի մեջ է գցում և ամբողջ կյանքում փորձում է այդ փորձանքից դուրս գալ: Եթե ճշմարտությունն ասեմ` կամ այս կողմից, կամ այն կողմից գլուխս կջարդեն. ընդամենը արձանագրում եմ փաստը` հայ ժողովուրդը փառահեղ հաղթանակ տարավ այդ պատերազմում (սա արդեն իմ երևակայության արդյունքը չէ): Իսկ «հայ-թուրքական հինավուրց խաղի» մասին կասեմ հետևյալը. այն շարունակվում է: Ինչու± է շարունակվում, այդ էլ կասեմ. աղջնակը գերությունից ազատագրվելուց հետո ծնողների հետ արտասահման է մեկնել և, ըստ լուրերի, ամուսնացել է թուրքի հետ (երդվում եմ, սա նույնպես գրողի երևակայության արդյունքը չէ): 
Ամեն ինչ խառնվեց իրար. եթե Մեծն Տոլստոյին հաջողվեց սեփականացնել իր նախնիների պատերազմն ու խաղաղությունը, ես ընդամենը կարողացա մտնել հարյուրամյա մի քարանձավ ու այնտեղից դժվար թե դուրս գամ: 
____________________________________________
 

Սուտ է: Բառը գրեցի ճերմակ թղթին, հետո սկսեցի մտածել՝ ի՞նչը: Դժվար թե կյանքը նկատի ունենայի: Ես վաղուց արտասովոր բաներ չեմ մտածել: Ինչը որ կա՝ այն է: Բրիջիդ Բարդոն սուտ է, այդպիսի կին չկա աշխարհում. ֆրանսիացիներն են հորինել, որ հայ տղամարդկանց հոգու հետ խաղան: Նույնքան սուտ է Ռիո դե Ժանեյրոն. այդպիսի քաղաք չկա. Իլֆն ու Պետրովն են մոգոնել, որ Օստապ Բենդերին հունից հանեն: Ճիշտը տղամարդու այս տեսակն է, որին նախախնամությունը հրամցրել է ինձ որպես նախարար: Ինքն իրեն հարգող յուրաքանչյուր անկախ մարդ կամ ինքն է ձգտում նախարար դառնալ, կամ ունենում է իր նախարարը: Երկու դեպքում էլ աշխատավարձը ապահովված է: Աշխատավարձը ճիշտ բան է՝ բարձրացնում է տղամարդու տրամադրությունը և քնքշացնում կանանց: Աշխատավարձի վատն այն է, որ իր հետ կողմնակի բաներ է բերում՝ պարտավորություններ, նախարար, սրտնեղություններ և այլ անմիտ բաներ: Լավ է, երբ աշխատավարձը վերածվում է գինու: Վատ է, երբ այն քեզ մատուցում է տղամարդու, երբեմն նաև կնոջ այն տեսակը, որը հայերեն նախարար է կոչվում: Թուրքերեն, ճիշտն ասած, չգիտեմ թե ինչ է կոչվում: Ուզած պահին հայերեն նախարար կոչվող այդ տեսակը քեզ մատուցվող գինու գավաթը հետ է քաշում: Այդ պահին զայրույթը քեզ խեղդում է. և ուզում ես արևելյան լեզուներից մեկով նախախնամության հերը անիծել: Չի կարելի նախկին գրողի շուրթերին հպված գինու գավաթը հետ քաշել, պարո՛ն (գուցե տիկին) դա հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով: Եվրոպան ձեզ չի ների. արևելքը՝ գուցե: 
Բրիջիդ Բարդոն և Ռիո դե Ժանեյրոն ինձնից չեն նեղանա, որ մի նախարարի պատճառով կասկածի տակ առա իրենց գոյության փաստը: Այն երկրում, ուր ես նախկին գրողի ունուն եմ վաստակել, նման բաներ պատահում են: Աշխատավարձի դիմաց երբեմն ստիպված ես լինում ինչ-որ բաներ, որ կատարվել են, մոռանալ, ինչ-որ բաներ էլ, որ չեն կատարվել՝ հիշել: Երբեմն մոռանալու դիմաց ավելի են վճարում, քան հիշելու: Պատահում է նաև հակառակը: Եթե մի օր Բրիջիդ Բարդոն նախկին փառքը թողի Փարիզում և Երևան գա, ես նրան այնպիսի բաներ կպատմեմ, որ աշխարհի թափառական շների պաշտպանությանը ուղղված իր առաքելությունը իրեն անմտություն կթվա: Օստապ Բենդերին չեմ հրավիրի, գիտեմ, որ չի գա, նա իր Ռիո դե Ժանեյրոն է կառուցում: 
Սա ոչ նախաբան էր, ոչ էլ վերջաբան: Համարենք նախավարժանք: Պարզապես ես փորձում եմ թակել այն պատմվածքի դուռը, որը ինքս իմ երեսին եմ շրխկացրել ավելի քան 15 տարի առաջ: 
– Հետո՞, - հարցրեց կինը, - տեսա՞ր: 
– Ո՞ւմ, - իմանալով հանդերձ, թե ում է ակնարկում կինը, հարցրեց տղամարդը: 
– Ուրիշ էլ ո՞ւմ, - սրտնեղեց կինը, - նախարարին: 
– Տեսա՛: - անտարբեր ասաց տղամարդը: 
– Հետո՞: 
– Հետո ի՞նչ: 
– Լավ էլ գիտես, թե ինչ եմ հարցնում: 
– Ասացի՝ թույլ տվեք արտահայտվել: 
– Հետո՞: 
– Արտահայտվեցի: 
– Ի՞նչ ասացիր: 
– Ասացի՝ ողջույն, պարոն նախարար: 
– Հետո՞: 
– Ասաց՝ հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի: 
– Այսինքն: 
– Այսինքն, Հակոբ Արտաշեսի անուն հայրանունով մարդը հոգնած է: 
– Ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում նախարարի ասածի մեջ: Հոգատար մարդ է, ասել է, որ հոգնած ես: 
– Քո կարծիքով ես հոգնա՞ծ եմ: - հարցրեց տղամարդը: 
– Հասկանո՞ւմ ես, - ասաց կինը, - նախարարը իրավունք ունի կարծելու, որ իր ենթական հոգնած է: 
– Ես հոգնած չեմ, - ասաց տղամարդը: 
– Նա իրավունք ունի մտածելու, որ հոգնած ես: Հասկանո՞ւմ ես, նա նախարար է: 
– Ինչո՞ւ պետք է ես հոգնած լինեմ, միայն այն բանի համար, որ այդպես է մտածում մի ոմն պաշտոնյա: 
– Եթե չես ուզում, որ ինչ-որ մեկը կարծի, որ դու հոգնած ես, ինքդ նախարար դառնայիր, - խայթեց կինը: 
– Ես թքած ունեմ նախարարի պաշտոնի վրա, - ջղաձգվեց տղամարդը: 
– Աստված իմ, - ասաց կինը, - այս մարդը որպեսզի ուրիշին չսիրի, ինքն իրեն է ատում: 
Պատմվածքը, որի դուռը 15 տարի առաջ կողպեցի, «Ընտանի կենդանի» էր վերնագրված: Այն ժամանակ նույնպես նախարարները ազատ ել ու մուտ էին անում մեր տները: Մեր ընտանեկան վեճերի մեջ նրանք դատավորի, երբեմն նաև` դահճի դերն էին ստանձնում: Երբ հարբած տուն էի գալիս և ամբողջ զայրույթս աշխատավարձի մնացորդի պես կնոջս երեսին շպրտում, նախարարը ուսերս գրկում էր և դեպի անկողին առաջնորդում: Թե ինչ քնքշությամբ էր նա կոշկակապերս արձակում, պատմելու բան չէ: Հետո նա կնոջս հետ հաշվում էր աշխատավարձի թերմացքը, քաջալերում էր նրան և դուրս գալիս՝ մեկ այլ հարբած ենթակայի տուն հասցնելու վճռականությամբ: Նրանց գործի բնույթն էր այդպիսին՝ մեր աշխատավարձի տերն էին ու ծառան: Մեծահոգությունը, որ այն ժամանակ մատուցվում էր Խորհրդային հասարակարգի սոուսի մեջ, կոմունիստական համեմունքով, նույնքան ախորժալի էր, որքան Ազատ-Անկախ (տեղ-տեղ նաև՝ միացյալ) Հայաստանի ազգային մեծահոգությունից հունցված ուտեստը: Եթե ասեմ, որ նախարարը որդուս ձեռքը բռնած ամեն առավոտ մանկապարտեզ էր տանում, բառացի կհասկանաք, ինձ կմեղադրեք կոմունիզմի կարոտախտին տրվելու մեջ: Ասելս այն է, որ թե առաջ, թե հիմա և թե` ապագայում նախարարները եղել են, կան ու կլինեն: Մենք ենք, որ փոխվում ենք: Այնքան արագ ենք փոխվում, որ նախարարները մեզնից գլուխ չեն հանում: Հիմա՛ էլ նրանք հարբած գրողի են փնտրում, որ ուղեկցեն տուն, բայց չեն գտնում: Չեն գտնում ոչ թե այն պատճառով, որ գրողները այլևս չեն հարբում, քավ լիցի: Այլ... որովհետև գրողները գաղտնի են պահում իրենց կոչումը, ինչպես նախկին ԿԳԲ-ականները, կամ ավելի նախկին չեկիստները: Չեմ ասում, որ չեկիստները ու գրողները նույն բանն են, պարզապես երկուսն էլ ամաչում են իրենց մասնագիտությունից: Հարցը պետական մոտեցումն է. չեկիստների ամաչկոտությունը գնահատվում է և խրախուսվում, գրողներինը՝ ոչ: Ինչո՞ւ է այդպես. երևի տարին չորային էր, կամ էլ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի ակունքները Սերվանտեսից են սերվել. Դոն Քիշոտն ու Սանչո Պանսան մսխել են համաշխարհային գանձարանի փողերը: 
– Գնում եմ, - ասաց տղամարդը, - առողջարան եմ գնում: 
– Առողջարա՞ն, - զարմացավ կինը, - հենց այդպե՞ս, միանգամի՞ց...
– Հենց հիմա: 
– Իսկ նախարա՞րը, նա տեղյա՞կ է...
– Նախարարի հրամանով եմ հանգստանալու, - ասաց տղամարդը: 
– Նախարարի հրամանով աշխատելու մասին լսել եմ, հանգստանալու մասին առաջին անգամ եմ լսում, - հեգնանքով խոսեց կինը: 
– Նախարարը ասաց՝ հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի...
– Աստված իմ, - հեգնախառը ցավով ասաց կինը, - ամեն ինչ կրկնվում է: Քսան տարի առաջ և քսան տարի հետո, ամեն ինչ կրկնվում է: Աշխարհի բոլոր նախարարներին թվում է, որ դու հոգնած ես: Աստված ինչո՞ւ է քեզ այդպիսի հոգնած տեսքով ստեղծել: 
– Նախարարն ասաց՝ երեք օրով Դիլիջան գնա, երեք օր առանց նախարարի ապրիր, թող ուղեղդ շնչի: 
– Իսկ դո՞ւ: 
– Ես ի՞նչ: 
– Մենա՞կ էիք: 
– Դահլիճում, կոլեգիայի նիստի ժամանակ: 
– Եթե նախարարը հետին մտքեր չունի, ինչո՞ւ պետք է դահլիճում կոլեգիայի նիստի ժամանակ նման բաներ ասի: 
– Նա շատ բարեհամբույր էր, ընդգծված քաղաքավարությամբ ասաց. «Հակոբ Արտաշեսի...» Միայն ինձ է այդպես դիմում: 
– Որովհետև ամբողջ կյանքում «Հակոբ Արտաշեսի» ես, քո նման ուրիշը չկա... Բոլորի դեմքին լափելու, խժռելու վայրի բնազդն է շողում, իսկ քո դեմքին հոգնածությունը... Երեխայիս էլ քո պես ընտանի կենդանի ես մեծացնում: 
– Ես քո ուզածն եմ, - սառը ասաց տղամարդը, այսպիսին էիր ինձ ուզում տեսնել, տեսա՛ր: 
– Երեք օր առանց նախարա՛րի, - երգեցիկ ասաց կինը, - իսկ գուցե սա երկնային պարգև է, հա՞: Գուցե պատի՞ժ է...
– Տիգրանիկին հետս եմ տանելու, - ասաց տղամարդը, - միասին կշնչենք: 
Միասին շնչելու գաղափարը իմն էր, նախարարը դրա մասին չգիտի: Չեմ ուզում, որ այդ մասին իմանա: Սովորաբար նախարարները չեն սիրում, երբ իրենց հրամանից դուրս ինչ-որ մեկը շնչում է: Թեկուզ այդ մեկը երեխա լինի, միևնույնն է, չեն սիրում: Հրամանի մարդ են՝ եթե այդպես է պահանջվում, այդպես էլ պետք է լինի: Չկարծեք, թե չարացած եմ նրանց դեմ, չէ՛: Եթե ես լինեի նախարար, նույնն էր լինելու: Բոլոր նախարարներն էլ նույն մարդկանց են ուզում տեսնել իրենց շրջապատում, նույն ժպիտները: «Հակոբ Արտաշեսի» անուն հայրանունը, որով պատմվածքի տղամարդուն էր մեծարում նախարարը, ամենքիս անուն հայրանունն է: Այնպես որ, եթե ամբոխի մեջ գոռաք. «Հակոբ Արտաշեսի» և ամենքը, կին թե տղամարդ, արձագանքնեն, չզարմանաք: Թե ժամանակ ունեք, նկարիչ Արմեն Սավայանի պատմությունը լսեք: Եթե շտապում եք, մեկ ուրիշ անգամ կպատմեմ: Կա՞րճ եք ուզում, կարճ կպատմեմ: Ուրեմն երբ մի անգամ էս նկարիչ Արմեն Սավայան անունով փառահեղ տղան իր արվեստակից ընկերների հետ ուտել-խմելիս են լինում, մի կարճլիկ արվեստաբան նրա ականջին շշնջում է. «Ախր Արմեն ջան, սրանք ով են, է՛, քո ճկույթն էլ չարժեն»: Էս նկարիչ Արմեն Սավայանը սաստում է նրան. «Սուս, արա, թե չէ...»: Քիչ հետո էս կարճլիկ արվեստաբանը նորից է շշնջում. «Արմեն ջան, դու հանճարեղ նկարիչ ես, սրանք «ճ» կլասի թուղթ ներկող են»: Արմեն Սավայան անունով փառահեղ տղան դատարկ շիշը բարձրացնում է, որ էս կարճլիկ քծնողի գլխին տա: «Արա, - ասում է նկարիչը, - գլխի չընկա, թե հետս ինչ կատարվեց: Հանգիստ շիշը սեղանին դրեցի: Արա, մեկ էլ զգացի, որ էդ շողոքորթությունը ինձ դուր է գալիս»: Այս է ամբողջ պատմությունը: Այնպես որ, ամենքս էլ մի երեք օրով Դիլիջանի առողջարանում օդ շնչելու կարիք ունենք, նախարարի հրամանով կամ առանց հրամանի: 
– Խոսի՛ր, փոքրիկս, - երեխայի մազերը շոյելով ասաց կինը, որը անաղմուկ հայտնվել էր նրա կողքին: 
– Թույլ կտա՞ք արտահայտվել, - մեծերին վայել լրջությամբ ասաց երեխան: 
– Փոքրի՛կս, այդպես չի կարելի, խոսիր, ինչպես երեխաներն են խոսում: 
– Իսկ ինչպե՞ս են խոսում երեխաները, - հարցրեց տղան: 
– Բառերը չեն ընտրում, - ասաց կինը: 
– Ես այդպես չեմ կարող, - ասաց երեխան, - հայրիկս արգելել է: 
– Դու լավ տղա ես, արի միասին անտառ գնանք, - մտահոգ զննելով երեխային, ասաց կինը: 
– Շնորհակալ եմ, - ասաց երեխան, - գնամ հայրիկից թույլտվություն վերցնեմ: 
– Ո՞վ է հայրիկդ: 
– Նախարարը հայրիկիս Հակոբ Արտաշեսի է ասում: 
– Նախարա՞րը, - զարմացավ կինը, - ի՞նչ նախարար: 
– Հայրիկս ամեն օր տեսնում է նախարարին: 
– Մեծ բա՛ն... ես էլ ամեն օր ծառ եմ տեսնում: 
– Ծառերը շատ են, իսկ նախարարները քիչ, - ասաց երեխան: 
– Քի՞չն է լավ, թե շատը, - հարցրեց կինը: 
– Չգիտեմ, - ասաց երեխան, - հայրիկս ասում է՝ շատերը ցանկանում են, բայց քչերին է հաջողվում: Հետո ծառերը խոսել չգիտեն: 
– Քեզ ո՞վ ասաց, որ ծառերը խոսել չգիտեն, հայրիկիդ նախարա՞րը: 
– Ես նախարարին չեմ տեսել, իսկ հայրիկն ամեն օր տեսնում է: Եթե ինձ խելոք պահեմ, հայրիկս խոստացել է նախարարին ցույց տալ: 
– Նախարարի մո՞տ է քեզ տանելու: 
– Չէ, հեռվից է ցույց տալու: Մի անգամ էլ մայրիկին է ցույց տվել: 
– Եվ ի՞նչ: 
– Մայրիկը ասում է՝ ուրի՛շ մարդ է երևում: 
– Ինչի՞ց է երևում, որ ուրիշ մարդ է: 
– Ամեն ինչ գիտի, - ասաց երեխան: 
– Գիտի՞, թե ինչ է մտածում այս ծառը: 
– Ծառի մասին հայրիկը ոչինչ չի ասել: 
– Իսկ քո հայրիկը գիտի՞ ծառի մասին, - հարցրեց կինը: 
– Իմ հայրիկը մինչև իմ ծնվելը գրքեր է տպել: 
– Իսկ ինչո՞ւ քո ծնվելուց հետո չի գրում, - զարմացավ կինը: 
– Չգիտեմ, - ասաց երեխան, - նա ասում է, որ երբ մեծանամ նախարար եմ դառնալու: 
– Իսկ դու ի՞նչ ես մտածում: 
– Ինչ հայրիկս է մտածում, այն էլ ես: Նա ասում է՝ եթե նախարար դառնամ, հավը ափիս մեջ ոսկե ձու կածի: 
– Քո ինչի՞ն է պետք ոսկե ձուն: 
– Հայրիկն ասում է՝ հավերը կչկչալով հերթի են կանգնում, որ նախարարի ափի մեջ ոսկե ձու ածեն: 
– Գնա փոքրիկս, գնա թույլտվություն վերցրու հայրիկից, հետո հարցրու՝ արդյո՞ք անտառ գնալու արտոնություն շնորհել է իրեն նախարարը: 
– Արտոնությունն ի՞նչ է, - շրջվելով հարցրեց երեխան: 
– Երբ վերադառնաս, կասեմ, - ասաց կինը: 
– Լսում եմ, - ասաց երեխան ու համաչափ քայլերով գնաց: 
Հա, մոռացա ասել՝ վերջերս հայ-թուրքական հարաբերությունները առողջանալու միտում են գրանցել: Մեր պատմվածքին չի առնչվում, բայց հետաքրքիր փաստ է: Հայ և թուրք նախարարները հավասարների պես նստել են դեմ դիմաց և դարդերը իրար պատմել: Թուրք նախարարը ասել է, որ հոգնել է լսելուց, հայ նախարարն էլ խոստովանել է, որ խոսելուց է հոգնել: Երկու հոգնած հարևաններ միմյանց խոստացել են ՝ մեկը չխոսել, մյուսն էլ՝ չլսել: Հանճարե՛ղ դիվանագիտություն, որի արդյունքում «լռությունը ոսկի է» ժողովրդական ասացվածքը հայ և թուրք ժողովուրդների օրվա հացն է դարձել: Ոգևորված այդ հաջողությունից երկու նախարարները, գրեթե միաժամանակ, որոշել են իրենց ենթակաների հետ անուն հայրանունով խոսել: Թուրք նախարարը իր ենթակային դիմում է Ալի Մեհմեդօղլի պատվանունով, հայ նախարարը՝ (ճիշտ գուշակեցիք) Հակոբ Արտաշեսի: Այս երկուսը միմյանց հետ ոչ խոսում են, ոչ լսում: Երկուսն էլ հավասարաչափ օդ շնչելու կարիք են զգում. մեկը՝ Դիլիջանում, մյուսը՝ (Աստված չանի) Դիլիջանում: Գրողները ագռավ չեն, բայց ագռավի պես կռկռալ գիտեն: Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը գրող Սերվանտեսի օրացուցային խաղալիքն է և գրողը սիրով այն նվիրում է համայն աշխարհի նյութապաշտներին: Այնքա՛ն բան կա ասելու, բայց մի մոռացեք, որ վերջաբան կա: Եթե, իհարկե, այդպիսի բան ընդհանրապես կա: 
– Բաց թող երեխայի ձեռքը, - չոր ու անսպասելի ասաց կինը, - և մի հուզվիր: 
– Դուք ինձ ճանաչում ե՞ք, - զարմացավ տղամարդը: 
– Մի հուզվիր, քեզ վտանգ չի սպառնում: 
– Ի՞նչ վտանգ, - վախեցած հարցրեց տղամարդը և շրջվեց երեխայի կողմը, որն անհաղորդ ականջի բլթակի հետ էր խաղում: - Տիգրանիկ, գնա զբոսնելու: 
– Լսում եմ, - ասաց երեխան: 
– Ի՞նչ վտանգ, - կմկմալով կրկնեց տղամարդը: 
– Ես վտա՞նգ ասացի, - իբր շփոթահար ասաց կինը: 
– Այո, դուք ասացիք՝ վտանգ: 
– Բերնիցս թռավ: Ուզում էի հարցնել՝ այս ի՞նչ է կատարվում աշխարհում, ստացվեց՝ վտանգ: 
– Աշխարհո՞ւմ... չգիտեմ: Գուցե և ինչ-որ բան կատարվում է, ինչ իմանամ, գուցե արդեն կատարվել է: 
– Երեխային հանգիստ թող, լսո՞ւմ ես, նրա հետ գործ չունես: 
– Այսինքն, ինչպես թե գործ չունեմ... Նա իմ որդին է, - ապշահար ասաց տղամարդը: 
– Ճիշտ այդպե՛ս, - հեգնեց կինը, - քո որդին է: Երբ մեծանա նրան կոչելու են Տիգրան Հակոբի: 
– Դուք գիտեք իմ անո՞ւնը: 
– Ոչ միայն... նաև հայրանունը գիտեմ՝ Հակոբ Արտաշեսի: 
– Այդպես միայն նախարարն է ինձ կոչում, - վախեցած ասաց տղամարդը, - դուք...
– Ասացի, չէ՞, ձեզ վտանգ չի սպառնում: 
– Ի՞նչ վտանգ: 
– Ես վտա՞նգ ասացի, դարձյալ բերնիցս թռավ: 
– Դուք ինձ ծաղրում եք: 
– Նայիր անտառին, հետո նայիր աչքերիս մեջ ու անկեղծորեն ասա, դու այնտեղ ծաղր տեսնո՞ւմ ես: 
– Չգիտեմ, - կմկմաց տղամարդը, - հազար տարի է ուրիշի աչքերի մեջ չեմ նայել: 
– Ինչո՞ւ այդպես եղավ: Չէ՞ որ գրողը կյանքի ու մահվան արանքում տեղավորված մարդը չէ: 
– Ի՞նչ իմանամ, - տխուր ասաց տղամարդը, - ի՞նչ իմանամ, թե որտեղ են ապրում գրողները: 
– Անտառի մեջ, - ասաց կինը: 
– Նա ասաց. «Հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի, երեք օրով Դիլիջան գնա, ուղեղդ թող շնչի և նայեց դահլիճին: 
– Իսկ դահլի՞ճը: 
– Դահլիճը արձագանքեց՝ թող շնչի...
– Իսկ դո՞ւ: 
– Ես ի՞նչ... անուն հայրանունս որպես պարգև խլեցի նախարարի շուրթերից և երախտագիտությամբ արտաբերեցի. «Շնորհակալ եմ, պարոն նախարար»: 
– Տխուր է, երբ գրողները դահլիճ են դառնում, - ասաց կինը: 
– «Տխուր է, երբ գրողները դահլիճ են դառնում», - կրկնեց տղամարդը: 
– Լսո՞ւմ եք, - հարցրեց կինը: 
– Շների կլա՞նչը...
– Քո վնգստոցն է, - ասաց կինը, - խնամակալիդ ես կորցրել, ցավից վնգստում ես: 
– Ուրիշներին խոցելը քեզ հաճո՞ւյք է պատճառում, - հարցրեց տղամարդը: 
– Ուրիշի ցավը ինձ բալասան չէ, - ասաց կինը, - երեխային եմ խղճում: 
– Հասկացա, - ասաց տղամարդը, - դու մենակ ես: 
– Որտեղի՞ց հնարեցիր, որ մենակ եմ, - բորբոքվեց կինը, - իսկ այս անտա՞ռը, երկի՞նքը...
– Գիտե՞ս, - ասաց տղամարդը, - այն ժամանակ, երբ ես գրող էի, իմ մականունը «թռչուն» էր: 
– Գեղեցիկ կանանց սրտե՞րն էի կտցահարում: 
– Տնից տուն էի թռչում, սեղանից սեղան, բաժակից բաժակ, տողից տող, նաև՝ հրապույրից հրապույր: 
– Հոյակապ է, - ասաց կինը: 
– Ի՞նչը: 
– Անկախությունը, սիրելիս, անկախությունը: 
– Ընթրիքի ժամն է, - ասաց տղամարդը և ձեռքով որդուն մոտ կանչեց: 
– Հայրիկ, ո՞վ էր այդ կինը, - հարցրեց երեխան: 
– Ոչ մի կին էլ չկար, - ասաց հայրը, - ես էի, դու և մեկ էլ անտառը: 
Ասելու բան չմնաց: Մնացածը կասեն Սանչո Պանսան և Դոն Քիշոտը, յուրաքանչյուրը իր բառապաշարով: Հայ և թուրք նախարարները համաշխարհային ֆինանսական և այլ ճգնաժամերից դուրս գալու ելք, խոսելով թե լսելով, հավանաբար, կգտնեն: Գրողների և չեկիստների հավերժական հակամարտությունը, որը մեր կյանքի առանցքն է, հավանաբար, կշարունակվի ստանալով նոր հնչերանգներ և ընդգրկելով նոր հարթություններ: Հաղթողներ և պարտվածներ չեն լինի՝ ամենքը կունենան նույն անուն հայրանունները, զորօրինակ՝ Հակոբ Արտաշեսի: Աստված երկար կյանք տա մեր նախարարներին, իսկ մեզ՝ երեք օր առանց նախարարի ապրելու բախտավորություն: 
___________________________________________________
 

Վրեժ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ. Տոնապետ

Մի օր խմելով ընկա ու կյանքից հետ մնացի: Հետ ընկածների խաժամուժի մեջ ինչ տեսակի մարդ ասես կար: Մեկը փիլիսոփա էր ու պնդում էր, որ կյանքը (մարդկային կյանքը նկատի ուներ) Աստծո երազի մթագնած դրվագն է: Եթե Աստված ուզենա հիշել իր երազը, կապիկներից այս կողմ եղածը կմոռանա: Ինչ մի հիշելու բան է, որ չմոռանա: Մեկ ուրիշը պարուսույց էր, ինքը չէր պարում, բայց բոլորին ստիպում էր, որ պարեն: Ասում էր. «Պարում ես, ուրեմն՝ ապրում ես»: Մի չարաճճի երեխա կյանքից հետ էր ընկել մանկապարտեզի վարիչի դեմ բռնություն գործադրելու և այնուհետև հրավիրված ոստիկանության աշխատակիցներին քաշքշելու համար: Արդյունքում երեխային հեռացրել էին էլիտար մանկապարտեզից: Խիստ համակրելի մի մարդ էլ հեռադիտակն աչքերին դրած դիտում էր: Հարցնում էին՝ ի՞նչ ես փնտրում: Ասում էր՝ ապագա: Պարզվեց՝ թուրք էր: Ոչ էլ պարզվեց՝ ինքն ասաց: Մեկն էլ կար՝ տոհմածառի առևտրով էր զբաղվում: Պատվիրատուի տրամադրած տվյալներից, իր երևակայության շնորհիվ, այնպիսի տոհմածառ էր հորինում, որ քեֆդ գալիս էր: Թռչում էր պատերազմների վրայով, դավաճանության ու կոտորածների վրայով, արյուն կուլ տալով ու անեծք արտաշնչելով, ամոթից մեռնելու փոխարեն հպարտանալով, ճյուղից ճյուղ թռչելով, չքավորի ուսերին արքայական թիկնոց գցելով, հասցնում էր արմատին: «Դու արքայական տոհմից ես», - ասում էր և տոհմածառը մեկնում պատվիրատուին: Հատկանշական է, որ կյանքին համընթաց քայլող հարյուր հայաստանցուց իննսունինը ձեռք բերեց այդ տոհմածառերից: Այսօր հայոց արքայական տոհմերից սերված հայորդիները, աշխարհի քունջ ու պուճախներն ընկած, անտեղյակ ու միամիտ մարդկությանն իրենց ազնվազարմությունն են քարոզում: Հարգանք նրանց վեհ առաքելությանը: 
Մի մարդ էլ կար՝ մեկ բառ գիտեր. «Սուտ է»: Փիլիսոփային լսում, լսում էր ու ասում. «Սուտ է»: Պարուսույցին ասում էր. «Սուտ է»: Տոհմածառերի օլիգարխին ասում էր. «Սուտ է»: Հարցնում էին. «Անունդ ի՞նչ է» ։ Պատասխանում էր. «Սուտ է»: Որքան հասկացաք, ես կյանքից հետ ընկածների մեջ մնալու ցանկություն չունեի: Շատ ջանք թափեցի այդ տարածությունը լցնելու համար. պատմվածքներ գրեցի՝ մեկը մեկից լավ, դեսից-դենից քար, ավազ ու խիճ հայթայթեցի ու մի փոքրիկ, բայց հիասքանչ տուն կառուցեցի ծննդավայրումս, երկու երեխայի հայր դարձա՝ մեկը մեկից գերող, մեկին Չարենցի «Մահվան տեսիլը» անգիր անել տվեցի, մյուսին՝ Վարուժանի «Դարձը», չօգնեց: Ավելի հանճարեղ միտք հղացա. մի քանի սրտակեղեք պատկեր գտա հայի ու թուրքի մգլոտած թշնամության հուշադարանից, ճարեցի պատառիկներ բյուզանդացիներից ու պարսիկներից ապառիկով թագ ստացած մեր թագավորների փառահեղ կենսագրությունից, էդ ամենը ցողեցի «Սասունցի Դավիթ» էպոսի չպատմված արարների համ ու հոտով, Արարատի շնչով ու Արաքսի հառաչով և մի անզուգական ճառ հյուսեցի մեռնող և հառնող Հայրենիքի մասին: Խոսքը մեր մեջ, լավ ստացվեց. հային լացացնում էր, թուրքին՝ վախեցնում: Սփյուռքահայերը որ լսեին, կցնդեին: ՈՒսիս թփթփացրին, ասին՝ մեխել ես, հզոր է: Միայն այսքանը: Այդպես Հռոմի տիրակալներն էին քաջալերում գլադիատոր ստրուկներին: Այսինքն՝ դու քո տեղն իմացիր, մենք մերը գիտենք: Կյանքի ու իմ միջև ընկած այդ տարածությունն աչքի կամ ոտքի ճամփա չէր, ոչ էլ ծննդյան և մահվան օրերի միջև հեռավորություն: Դա մի սարսափելի զգացողություն էր՝ սառը, օտարոտի, խաբուսիկ, թյուրիմացաբար կանանց բաղնիքում հայտնված յոթանասնամյա տղամարդու թառանչ: 
Ավելի գործնական և արդյունավետ բան ձեռնարկեցի՝ հագա զինվորականի համազգեստ, ուսադիրներիս աստղերը շատացրի-քչացրի, կուրծքս շքանշաններով ու մեդալներով լցրի և ձիով շախ հայտարարեցի: Ճիշտ հաշվարկ չէր, ձիս զինվորով կերան, և այդ չարաբաստիկ տարածությունը մնաց անփոփոխ: «Եթե ամեն ինչ նույնն է, տունը չի օգնում, պատմվածքը չի օգնում, ճառն ու շքանշանները չեն օգնում, ինչո՞ւ պետք է Տոնապետին չդիմեմ», - մտածեցի: 
Մինչև Տոնապետին դիմելը ինքս ինձ ասացի՝ արի մի հատ էլ խմելով ընկնեմ: Հա, նախօրոք ասեմ, որ Տոնապետը պապիս պապն է: Կերած-խմածս անուշ լինի: 
Առավոտ կանուխ երկու ափ ջուր ցայեցի դեմքիս և դուրս ելա մթագնած ուղեղս վաղորդյան պաղով լվալու, մաքուր օդում անցած օրվա աղոտ դրվագները պարզելու մտադրությամբ: Եղանակն զգալու, առավել ևս նրա մասին դատելու մի պտղունց ցանկություն էլ չունեմ: Էնքան եմ բթացել, որ չեմ հիշում, թե ինչ պետք է հարցնեի Տոնապետին: Դուրս ելա-չելա, ի՞նչ տեսնեմ. ամբողջ քաղաքը վազում է՝ ծեր, երեխա, կին, հաստլիկ ու նիհար, սափրված ու չսափրված, կոկված ու չկոկված: Վազում են մայթերով, երթևեկելի փողոցով, մի մասը` հյուսիս, մյուսը՝ հարավ, արևելքից արևմուտք, արևմուտքից արևելք: Հաստատ երկրաշարժ չէր, ոչ էլ պատերազմ, որովհետև մարդկանց դեմքերին տագնապ չկար, վախ ու հարայ-հրոց չկար: Ճիշտ հակառակը՝ վազում էին համաչափ, ոտքերի և ձեռքերի շարժումները համաձայնեցնելով: Կարծեցի՝ սպիտակ տենդի մեջ եմ: Գլուխս ցնցեցի: Սա իմ քիթն է: Ականջներս տեղում են: Աչքերս բացում-փակում եմ՝ մութուլուսը կա: Տոնապետի կենսագրությունը, ճիշտ է, չեմ հիշում, բայց անունը հո հիշում եմ: Հիշում եմ, որ հայ եմ: Եթե դաշնակցական լինեի, առաջինն այդ պարագան կհիշեի: Հիշում եմ, որ տանը լիքը շքանշաններ ու մեդալներ ունեմ և մի անավարտ պատմվածք Տոնապետի մասին՝ առանց կենսագրության: Հիշում եմ, որ այս տարվա սկզբի՞ն էր, թե՞ վերջին, լիքը անձրևներ եկան: Նաև մի ստորագրահավաքի մասին եմ հիշում, բայց չեմ հիշում՝ ինքս ստորագրեցի՞, թե՞ ոչ: 
-Էս ի՞նչ բան է, - հարցնում եմ մեկին և հետը վազում, որ պատասխանը լսեմ: 
-Ի՞նչը, - հարցին հարցով պատասխանում է նա: 
-Էս ո՞ւր է վազում հայ ժողովուրդը: 
-Էս աշխարհից չե՞ս, - արհամարհական ասում է նա: 
-Սասունցի եմ, - ասում եմ: 
-Հա…, - հեգնում է նա: 
-Ինչո՞ւ ասացիր՝ հա…, - սուտ բարկացած եմ խաղում: 
-Որովհետև սասունցիք էս աշխարհից չեն, - ասում է: 
-Մարսի՞ց են, - շարունակում եմ: 
-Չէ, Սասնա աշխարհից են: Բոստոնում ծնվում-մեռնում են, բայց երևակայում են, թե ծնվել-մեռել են Սասունում: 
-Սասունը՝ Սասուն, - ասում եմ, - բայց ինչո՞ւ եք վազում: 
-Չե՞ս լսել: 
-Ի՞նչը: 
-Նախագահի խոսքը՝ հայ ժողովրդին հղված: 
-Խմելով եմ ընկել, - ասացի։ -Չնայած, երբ խմելով չեմ ընկնում, էլի նախագահների խոսքը չեմ լսում: 
-Բա ո՞ւմ խոսքն ես լսում: 
-Ես ինձ համար խոսում և ինձ համար լսում եմ, - ասում եմ և զգում, որ շունչս կտրվում է: 
-Առողջ ապրելակերպ, - ասում է նա, - ամեն առավոտ վազելու ենք: 
-Բա հետո՞, - ասում եմ, - հետո՞ ինչով եք զբաղվելու: 
- «Աշխատենք միասին», չե՞ս լսել, - ասում է նա: - Աշխատելու ենք, երեկոյան էլ ծառ ենք տնկելու: 
-Ասենք՝ տնկեցիք, ջրեցիք, - ասում եմ, - բա հետո՞ ինչ եք անելու: 
-Կյանքից հետ ես ընկել, սասունցի եղբայր, - ասում է նա: - Հետո էլ Արագածի ստորոտին շուրջպար ենք բռնելու: 
-Հա, ճիշտ ես ասում, շունչս կտրվեց: 
Խոստացա Տոնապետից խոսել, բայց ընկա այս մղձավանջի մեջ: Լավ բան է, երբ դու մի ազգի ներկայացուցիչ ես, որի իննսունինը տոկոսը թագավորական ցեղից է: Ինքս էլ փորձեցի շրջանցել Տոնապետին և հայտնվել որևէ արքունիքում: Չստացվեց: Մեր տոհմածառի արմատները ապառաժ քարին դեմ առան: 
Տոնապետ անունով այս մարդը, որի ազգանունը պատմությունը հարմար չգտավ պահպանելու, չքավորների չքավորն է եղել: Բայց քանի որ սասունցի էր և ինքն իրեն շատ մոտ էր ապրում, որոշեց իր չքավորությունն ընտանիքից և ծննդավայրից հեռու թաքցնել: Մեն-մենակ գնաց հասավ Ամերիկա, ուր մարդու անցյալի հետևից չեն ընկնում, ուր չքավոր հային ու հարուստ թուրքին նույն աշխատանքն են հրամցնում՝ նույն աշխատավարձով: Այդ երկիրը Տոնապետին չհարցրեց, թե ինչ նպատակով է Սասունի նման հրաշք երկիրը թողել: Եթե հարցներ, հավատացեք, պապիս պապը մի այնպիսի պատասխան էր տալու, որ ԱՄՆ-ի այսօրվա նախագահն իր հաջորդ նախընտրական ճառի մեջ օգտագործելու էր: 
Աշխատանք և աշխատավարձ. սա էր այդ երկրի եղած-չեղածը. այն, ինչ պետք էր իմ պապի պապին: «Է՜, Ամերիկա՜, Ամերիկա՜... Աստված քեզ այնքան խելք չտվեց, որ նրան քո երակների մեջ առնեիր: Եթե այդպես վարվեիր, այսօր համաշխարհային ահաբեկչության թիրախ չէիր դառնա, և ամերիկյան գրողական ընտանիքն այս պահին կունենար մեկին, ով սասունցի Տոնապետի բարոյականության թուրմը կաթիլ առ կաթիլ կներարկեր քո ինքնագոհ հասարակության ճահճացող արյան մեջ» ։ Սա հատված էր Տոնապետի մասին իմ գրած կիսատ պատմվածքից: Չգիտեմ, թե ոնց եմ ավարտելու այս պատմվածքը: Կամ էլ կիսատ կթողնեմ: Մինչև էսօր սասունցու մասին գրված ոչ մի ավարտուն պատմվածք չեմ կարդացել: Եթե հոգուս մեղք անեմ ու շարունակեմ, մի լավ բան աշխարհում վատ կավարտվի: ՈՒրեմն իմ Տոնապետը չմտավ Ամերիկայի երակների մեջ, որովհետև իր աշխատածն իրենը չէր համարում և որովհետև արդեն իսկ որոշել էր, թե Սասուն վերադառնալիս Ամերիկայի մասին հայրենակիցների հարցախույզին ինչ էր պատասխանելու: «Ի՜նչ Ամերիկա, ի՜նչ պան՝ քրդու գոմ էր»: 
Ամեն ինչ լավ կգնար, և Տոնապետն իր երեք տարվա վաստակն ընտանիքին կհասցներ, եթե Ամերիկայի միլիոնավոր նեգրերից մեկը նրանից պարտք չխնդրեր: Մի չնչին գումար, ասենք՝ մեկ ոսկի: Սևամորթը Տոնապետին հավաստիացնում է, որ մեկ ամսից կվերադարձնի: Անցնում է մեկ ամիս, երկու, երեք, սևամորթը չկա ու չկա: Ա՜յ քեզ բան: Տոնապետը գնում է պարտքը ստանալու, սևամորթը չկա: Ասում են, որ նա տունը ծախել ու Ավստրալիա է մեկնել: Եթե մինչև հիմա Տոնապետին լուռ ու մունջ, հանգիստ մարդ եմ ներկայացրել, սխալվել եմ: «Իմա՞լ, – կատաղում է նա, – նեգր խաբե զսասունցի՞ն»: Ասում է, ու էդ ասելն է... երեք տարվա վաստակը մսխելով՝ հասնում է Ավստրալիա, գտնում սևամորթին և իր մեկ ոսկին հետ ստանում: Հետո տանում էս սևամորթին մի երկու ոսկու պատիվ է տալիս: Չգիտեմ ինչ լեզվով նրան ասում է. «Մի խաբե զսասունցին, համ դուն իս մեղք, համ ինք»: Այս աշխարհում ոչ մեկը ոչ մեկին այնքան լավ չի հասկանում, որքան ես իմ Տոնապետին: Ինչպես չքավոր մեկնել էր Սասունից, այնպես էլ վերադառնում է: Ոչ մեկի հարցին չի պատասխանում: Մեկ ոսկին տալիս է կնոջը ու ասում. «Կնիկ, մի ծախսե, իմ պատիվն է»: 
Այս էր ամբողջը, ինչ գիտեմ իմ պապի պապի մասին: Մնացածը նրա անվան մեջ է՝ Տոնապետ: Նրա արյունը մի քանի կոտորածների և պատերազմների միջով հոսելով՝ եկավ հասավ ինձ: Թե մեջս ինչպե՞ս է նա իրեն զգում, չգիտեմ: Երբեմն ինչ-որ բան է խլրտում իմ մեջ, բայց չեմ ջոկում՝ սի՞րտս է, թե՞ Տոնապետը: Կիսատ պատմվածքի մեջ նաև գրել էի. «Սևամորթը մեկ տարի մտածեց, երկու տարի մտածեց ու մեռավ»: 
Գրեցի ու փոշմանեցի: Ինչո՞ւ պետք է սևամորթը մեռներ ինչ-որ սասունցու խաբելու համար: Եթե մի ամերիկյան ցնդած հոգեբան այս փաստը զններ, անկասկած, Տոնապետին սպանության մեղադրանք կառաջադրեր: Հետո էլ նրան, վարքից դատելով, անմեղսունակ կճանաչեր: Խեղճ Տոնապետը որքան էլ փորձեր բացատրել, Սասունի լեզվով, թե Ամերիկայի, որ երբեմն հազար ոսկով մի ոսկի հետ բերելը խենթություն չէ, չէր հաջողելու: Սասունն Ամերիկայում չէր հասկացվելու: Շատ լավ էլ գլխի եք ընկնում, որ խոսքը սևամորթի և Ամերիկայի մասին չէ: Աշխարհի աչքից հեռու գյուղում, ուր ես ծնվել եմ, մի քանի Տոնապետների արյուն է մեկտեղվել: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին այդ մի քանի Տոնապետների թոռները իրենց գյուղի շուրջը սկսում են խրամատներ փորել: Հարևան գյուղացիները զարմացած հետաքրքրվում են՝ ինչո՞ւ: 
«Իմա՞լ, - ասում են նրանք, - ֆաշիստի դեմն է կառնինք»: 
Պատերազմի ժամանակ ծիծաղելը լավ բան չէ, բայց այս պատմության վրա ծիծաղեցին թե՛ կոմունիստները, թե՛ քողարկված դաշնակները: Հիմա այդ խրամատները կան: Խրամատի տեսք չունեն, բայց կան: Ժամանակ առ ժամանակ, երբ աշխարհից խռոված եմ լինում, գնում եմ գյուղ ու պառկում դրանց մեջ: Հիմա որ ասեմ, թե ինչն եմ ամենաշատը հիշում, դուք էլ ինձ վրա կծիծաղեք: «Լենինը շաբաթօրյակում» ՝ այդպիսի նկար կար, նաև՝ տեքստ: Մի ծանր գերան ուսին դրած՝ Իլյիչն առաջնորդում է շաբաթօրյակի ելած դասակարգին: Շատ ճիշտ նկար էր և ճիշտ տեքստ: Այսօր էլ ես տեսնում եմ այդ նկարի վրա պատկերված մարդկանց, նաև Իլյիչի շալակած գերանի ծանրությունն եմ զգում: Տոնապետին հարցնելու բան չունեմ՝ խրամատի պատմությունը կուզենայի պատմել: Հաստատ չէր ծիծաղի՝ խորությունից կհարցներ, խրամատի և գյուղի հեռավորությունը կճշտեր, թշնամու հարձակման դեպքում տեղաշարժվելու վերաբերյալ խորհուրդներ կտար: «Եթե Հայաստանը Տոնապետի չափ խելք ունենար, հազար ոսկի կծախսեր, որ իր մեկ ոսկին հետ բերեր», - սա կիսատ պատմվածքի վերջին նախադասությունն է: Ոնց կա, թող էդպես էլ մնա: 
Վաղը, եթե խմելով չընկնեմ (մղձավանջից փախչելու իմ մեթոդն է), գնալու եմ իմ մեկ ոսկու հետևից: Ի տարբերություն Տոնապետի, ես իմ սևամորթ խաբեբային չեմ ճանաչում: Չգիտեմ՝ որտե՞ղ է նա այս պահին՝ վազո՞ւմ է, ծա՞ռ է տնկում, ճա՞ռ է արտասանում, թե՞ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին իր հազարերորդ աշխատությունն է կցում-կցմցում, շուրջպարի մե՞ջ է, թե՞ իր տոհմածառի արքունական ճամփեքն է զարդարում, գուցե այն զինվորն է, որն իմ ձին կերավ: Ով էլ որ լինի՝ տունս ծախելու եմ ու էդ փողով աշխարհը չափչփեմ: Պետք լինի՝ Մեղրի, Արցախ ու Ավստրալիա էլ կհասնեմ: Նրան չգտա, գնալու եմ պառկեմ մեր գյուղի խրամատների մեջ ու ամենքին լսելի ձայնով գոռալու եմ. «Մի՛ խաբեք զսասունցիք. հա՛մ դուք իք մեղք, հա՛մ ուրանք»: 
________________________________________

Թուղթուգիր 
Շատ խելոք կին է՝ ասաց ու ընկալուչը դրեց... Դե արի ու Քրիստոսի խաչելության ազնիվ մտածմունքի փոխարեն լոլիկի թանկացման ու այդ պիղծ սպանությունների միջև կապ փնտրիր... Անհեթեթություն է... Սկսում եմ գիտակցել, որ իմ և կնոջս հարաբերությունները սառնարանի ներքևի խցիկում սառչող տոլմայի մակարդակին են իջել... Գրող եմ, թե գրող չեմ՝ այդ մասին պարտավոր եմ մտածել... Եթե Երևանում հայրը որդուն է սպանում, Գորիսում էլ որդին՝ հորը, շուկայում էլ լոլիկի գինը կրկնապատկվում է, ուրեմն ինչ-որ բան այն չէ... Երեսուն-քառասուն տարի առաջ մի անեկդոտ էր թևածում (զարմանալի է, որ այլևս չեն պատմում) ... Ուրեմն, մի գյուղացու գոմից երեք կով են գողանում... Թալանված երեք եղբայրները խելք խելքի են տալիս, որ գողին բացահայտեն... Մեծ եղբայրն ասում է. «Եթե գողոնը երեք կով է, գողը կարճահասակ պետք է լինի» ... Միջնեկ եղբայրն ասում է. «Եթե գողը կարճահասակ է, ուրեմն մեր գյուղից է» ... Փոքր եղբայրն ասում է. «Եթե գողը մեր գյուղից է, ուրեմն Սերոբն է» ... Հարայ-հրոցով Սերոբին դատարան են քարշ տալիս... Դատավորը հարցնում է եղբայրներին՝ ինչպե՞ս որոշեցիք, որ Սերոբն է գողը... Էսպես-էսպես, բացատրում են եղբայրները... Դատավորը խնդմնդալով մի արկղ է բերել տալիս... «Խնդրում եմ նույն տրամաբանությամբ բացահայտեք, թե ինչ է արկղի մեջ» ... «Եթե արկղը քառակուսի է, ուրեմն միջինը կլոր է», - ասում է մեծ եղբայրը... «Եթե միջինը կլոր է, ուրեմն դեղին գույնի է», - ասում է միջնեկ եղբայրը... «Եթե դեղին գույնի է, ուրեմն նարինջ է», - ասում է փոքր եղբայրը... «Սերոբ, - բարկանում է դատավորը, - գնա և մարդկանց կովերը վերադարձրու» ... Որ ինչ-որ բան այն չէ, ինձնից առաջ կինս է գիտակցել... Կամ էլ վերջին պատմվածքս նրա քիմքին չի նստել... Չի հավանել անխիղճն ու որոշել է իր վերաբերմունքը բազմիմաստ ակնարկներով համեմել... Իմ խելքն ասա, որ գրվածքներս առաջինը նրա դատին եմ հանձնում... Բժշկուհի է, չէ՞, ամեն ինչին նայում է որպես հերթական հիվանդի... Ջերմաչափը խոթում է պատմվածքիս անթատակն ու իր խորհուրդներով հոգիս հանում. «Էս բառն իր տեղում չէ... էս կերպարը ձանձրալի է... կիսատ է... ոնց որ սկիզբն ու վերջը տարբեր մարդիկ գրած լինեն... ճահիճ է... չի շնչում... թոքախտավոր հիվանդի պես արյուն է թքում...» ...Կնոջս լսելիս քիչ է մնում հավատամ, որ ես կամ պատմվածքս դատապարտված ենք մահվան... Ի՞նչ անեմ. ի վերջո ընթերցող է՝ սեփական կարծիք ունենալու իրավունք ունի... Ոտքերս սառչում են, հավանաբար ցուրտ է... Երևի օրն սկսվել է... Բժշկուհի ջան, եթե օրն սկսվել է ու ոտքերս սառչում են, ինչո՞ւ ես զարմանում, որ շուկայում լոլիկի գինը կրկնապատկվել է... Ամեն ինչ իր ժամանակի մեջ է էժան... Եթե Քրիստոսն ուզենար չխաչվել, ի՞նչ ես կարծում, խաչվելո՞ւ էր... Ինքը հորինեց իր տառապանքները, որպեսզի մենք՝ ապագա քրիստոնյաներս, ապրելու և մտածելու բան ունենանք... Այնպես որ, մտքովդ չանցնի, թե այսուհետ մեզ համար նա՛ կամ մեկ ուրիշը երկրորդ անգամ խաչվելու է... Այս հասարակ բանը եթե չես ուզում հասկանալ, լոլիկ մի կեր, պատմվածք մի կարդա և քո սառած տոլմայով էլ մեզ մի զարմացրու... Ունես-չունես մի ամուսին ունես և ինքդ՝ քեզ, գնա փառք տուր Աստծուն, որ մեր ժամանակի մեջ ենք ապրում... Աստված չանի՝ դուրս գանք մեր ժամանակից՝ հո չենք թանկանալո՜ւ... Դու մեղք չունես, հիվանդներդ են քեզ երես տվել՝ վա՜յ, բժշկուհի ջան, դու հրեշտակ ես... էս ես, էն ես... Հիվանդ են, չէ՞. ինչ-որ մեկին պետք է կառչեն, որ առողջանան... Իսկ ես գրող եմ, թե գրող չեմ՝ բայց հո գիտես, որ սասունցու ճուտ եմ (մի շատ պատկառելի մարդու բնորոշում է) ... Սասունցու ճուտը, որ աշխարհը տրաքի էլ, կնոջ առաջ (էն էլ սեփական) կակղելու սովորություն չունի... Այնպես որ, բժշկուհի ջան, սառած տոլմայով սիրտս չես շահի, իսկ լոլիկի գնի կրկնապատկման փաստը աչքս խոթելուց առաջ մտածիր, թե ինչու գորիսեցի որդին՝ հորը, երևանցի հայրը՝ որդուն սպանեցին... Ո՞վ է ասել, որ Քրիստոսի խաչելությունն ու այլ արտառոց բաները միայն գրողների երևակայությունը սնելու համար են կատարվում... Ի՞նչ է, չգիտե՞ս, որ առողջ մարդիկ, այն էլ արյունակիցներ, միմյանց չեն սպանում... Այսօր միտքս երևակայությանս առջևից ընկած վազում է... Ուզում եմ ամեն ինչ հասկանալ... Նույնիսկ այն մորը, որը կաշվից դուրս է գալիս՝ պաշտպանելու համար մեծահարուստ պարոնին, ով իր երեխայի հետ մանկապղծությամբ է զբաղվել... Ուզում եմ հասկանալ, թե ինչու է քաղաքակրթությունը սողեսող մոտենում իմ երկրին և ինչու չի ֆշշացնում խայթելուց առաջ... Ուզում եմ հասկանալ այն երգը, որը հնչելու է միմիայն տարագիր հայի շուրթերից, քանզի չկա մի մարդ արար աշխարհում, որ «դրախտավայր» կոչի այն երկիրը, ուր ինքն ապրում է... Սովորաբար «դրախտավայր» տիտղոսին արժանանում են լքված և կորսված հայրենիքները... Երբ արյունս մրսում է մարմնիս վերջույթներում, խուճապահար փախչում-լցվում է գլխիս մեջ, և խառնիխուռն մտածումներս Քրիստոսի խաչելության նոր դրվագներ են մտաբերում... Աստուծո որդին իրեն խաչողներին ասում է. «Թշվառականներ, իմացեք, որ դուք իմ կամակատարներն եք» ... Կինս իմ մտքերը ջոկջկելուց ու դասդասելուց հետո, բնականաբար, հանգելու է միակ ողջամիտ եզրակացությանը. «Սպառվում ես, սիրելիս» ... Ասենք, թե սպառվում եմ. արժի՞ թմբկահարել ճշմարտությունը... Մեռնող հիվանդին մահ գուշակելը, բժշկուհի ջան, մեղմ ասած, լավ զբաղմունք չէ... Երկրապահ Աֆոն ասում է. «Մեր գյուղում հենց մեկը տնքաց, սկսում են հողը փորել... Դրա համար մեր գյուղացիք անաղմուկ են մեռնում, որ մի քիչ երկար ապրեն» ... «Սպառվել ես» . ասում ու մի կողմ ես քաշվում... Ուզո՞ւմ ես մի գլուխկոտրուկ հորինեմ ու Նոր կտակարանի մեջ դնեմ. «Գորիսեցի որդին, որ սպանել է իր հորը, և երևանցի հայրը, որ սպանել է իր որդուն, հայտնվում են նույն բանտախցում... Ճշմարիտ և սուտ մարգարեներ, կարո՞ղ եք գուշակել, թե ինչ են խոսելու միմյանց հետ» ... Թող մարգարեները գլուխ կոտրեն, առաքյալներն էլ իրենց պատումներն արդիականացնեն, հազիվ թե նրանց մեկնությունները լոլիկի գնի թանկացումը կանխեն... Կուզե՞ս մի բանաստեղծություն հյուսեմ քեզ համար. «Մենք չենք ուզում... չենք ուզում ապրել մի երկրում, ուր պատմվածքներն անտեր-անտիրական մեռնում են զնդաններում... Իսկ գրողներն ազատության մեջ դանդաղ սպառվում են» ... Բժշկուհի ջան, այն, որ դու դանդաղ սպառվող գրողի կին ես ու նրա արատները մեկնելու թուլություն ունես, արդեն մեծ նվաճում է... Ամենևին էլ պատահական չէր, որ ընկալուչը կոպտորեն կախեցիր ու լոլիկի թանկացումը՝ որպես մտորելու հումք, ամուսնուդ պարզեցիր... Դու քո գլխին գալիքը գիտեիր... Պիղծ սպանությունների կեղեքիչ թեման այսուհետ պղտորելու է մեր տան առօրյան... Եթե սխալվես ու կինոնկար դիտելու ցանկություն հայտնես, շուրթերս հավաքելու եմ քթիս տակ ու հոգուս մեջ լցված մաղձը գույնզգույն բառերի եմ վերածելու (ով չի հավատում, թող գա վերևի, ներքևի և դրկից հարևանների բնակարաններից ունկնդրի) ... -Հայ քրիստոնյաներ, ականջ արեք. Գորիսում որդին հորն է սպանել, Երևանում հայրը՝ որդուն, իսկ իմ կինը սիրային շարժանկարի ծարավ է զգում... Ամո՜թ... ամո՜թ... ամո՜թ... -Այն երկրում, ուր գրողներն արագորեն սպառվում են, իսկ շուկայում լոլիկի գինը կրկնապատկվում է, արյունակիցները սկսելու են միմյանց սպանել, - ասելու ես դու... Ասելու ես ըմբոստ կեցվածքով, ամուսին ոչնչացնող հայացքով, պատմվածք հասկացողի ու դատափետողի վստահությամբ... Ես էլ, գիտես, սևին՝ սպիտակ, սպիտակին սև ասող սասունցու ճուտ, հո հեշտ ու հանգիստ կուլ չեմ տալու քո պարսավանքները... -Թշվառական, դու ինձ խաչում ես, որովհետև ես եմ այդպես ուզում, - արտասանելու եմ ես... -Եթե ես քեզ խաչել ուզենայի, չորրորդ մեխը լեզվիդ կխփեի, - ասելու ես դու... -Այն երկրում, ուր հիվանդները կյանք են աղերսում, իսկ բժիշկները՝ փող, ծնվում և բարգավաճում են ահավասիկ այսպիսի պնդաճակատ տանտիրուհիներ... Աստված ջան, ներիր աշխարհի բոլոր սասունցիներին, որ ամենքի համար «զարթիր լաո» երգեցին, իսկ իրենք քնով ընկան... -Ի՜նչ սասունցի, ի՜նչ բան, - ասելու ես, - ընդամենը մի ճմրթված թղթադրամ է՝ լոլիկ վաճառող գեղջկուհու գրպանում պահ տրված... Հիմա կողքից լսողը կամ ընթերցողը կմտածի, թե ձեռից գնացած ընտանիք է. իր եղած-չեղածը դուրս է տալիս ու այլոց լսողությունը բռնաբարում (միամի՜տ, խե՜ղճ ունկնդիրներ ու ընթերցողներ) ... Էնքա՜ն բան կա, որ մնում է իմ և կնոջս գաղտնարաններում... Էն, ինչ ասում-խոսում ենք, դրսի համար է... Ամենակարևոր բաները մենք չենք արտասանում... Եթե երբևէ իմ կամ կնոջս մտքով անցներ միմյանց սպանել, վստահ եղեք՝ «Հայկական ժամանակ» օրաթերթն էլ ճիշտը չի իմանա... Ասացի ու կրակն ընկա... Ի սեր Աստծո, այդպիսի բան մեր մտքով չի անցնում... Եթե անցներ, մեկ է, ոչ ոք չէր զարմանա... Եթե Երևանում հայրը՝ որդուն, իսկ Գորիսում որդին հորն է սպանում, ինչո՞ւ պետք է ամուսինները այդ մասին չմտածեն՝ հենց միայն այն բանի համար, որ հայտնվեն նույն բանտախցում և զնդանում մեռնող անտեր-անտիրական պատմվածքի գաղտնիքներին հասու դառնան... Հենց կինս քնքշանում է, սկսում է պատմվածքներս գովել (ծերունական սեքսի բազմաթիվ ձևերից մեկն է) ... Ես էլ, հասկանալի է, հաճույքից նվաղում եմ... -Միայն թե, - ասում է նա, - մի թող, որ էդ արտառոց բաները մտքիդ մեջ երկար ապրեն... Մի թող, որ կյանքից հոսող արցունքը լցվի գրվածքիդ մեջ... -Ախր ո՞նց չթողնեմ, եթե արցունքն իմ աչքերից է հոսում, - մտածում, բայց չեմ բարձրաձայնում... -Սպանելու համար երևակայություն պետք չէ... Ով սպանելու է՝ կսպանի... Դու թոքերիդ մասին մտածիր... Սովորիր շնչել, նույնիսկ եթե օդ չկա...Աստված ինձ այսպիսի կին է բաժին հանել. ուզի՝ կոչնչացնի, ուզի՝ կյանք կպարգևի... -Սասունցի ախպեր, - ասում է կինս, - մի խեղճացիր, քեզ օր են պարգևել՝ ապրիր, եթե, իհարկե, ապրելը չապրելուց զատում ես... Ուզում է Ճապոնիա գնաս, թե Ուրուգվայ, մեկ է, քո տարածքից դուրս չես գալու... Թաշկինակդ հանիր, թափ տուր օդում ու քո պարը պարիր՝ քոչարի՜... քոչարի՜... երկուս գնա, մեկ՝ արի... -Բա էլ ինչո՞ւ եք գլուխ պատռում, - սրտնեղում ես, - եթե ոչ մեկի փույթը չէ, թե ով, որտեղ և ում է սպանում... -Գնա՛ և քավի՛ր գորիսեցի որդու և երևանցի հոր մեղքը, - ասում է կինս... -Ինձ բանտախո՞ւց ես ուղարկում, տիկի՛ն... -Ինչո՞ւ ոչ, եթե դույզն-ինչ քեզ գրող ես զգում... -Հետս էնպես ես խոսում, կարծես քո հերթական անբուժելի հիվանդն եմ, - ասում եմ ու ձեռքս նրա մազերի մեջ խրում... -Ամենքս էլ անբուժելի հիվանդ ենք, - ասում է ու ձեռքս իր մազերի միջից նրբանկատորեն դուրս հրավիրում... Սուրբ գիրքն ասում է՝ մի դատիր, որ չդատվես... Այդ դեպքում ինչո՞ւ ենք զարմանում, որ Պիղատոսը ձեռքերը լվաց... -Բժշկուհի ջան, երեկ սառած տոլման տաքացրեցի ու կերա... Ճիշտ է, աղն էր պակաս ու կաղամբը՝ հում, բայց համով էր, - ասում եմ սիրասուն կնոջս փիլիսոփայության ճիրաններից փրկելու համար... -Անուշ լինի, - ասում է կինս... -Երախտապարտ եմ, - ասում եմ... -Կուզենայի, որ ամուսինս ինձ երջանկություն պարգևեր, հետո նոր՝ մահ, - նվաղկոտ ասում է կինս, - երջանկությո՜ւն... հետո մա՜հ...-Էդ քո ասած դեղից չունեմ ու չեմ էլ ունենա, - ասում եմ, - իսկ մյուս ցանկությունդ կկատարեմ հաճույքով... Քեզ քո հիվանդների դատին կհանձնեմ... Ա՜յ թե պատիժ կստացվի... -Ճիշտ ես, հիվանդներս քեզնից ավելի անողոք են... Երեք ամիս մի ջահել կին էի բուժում... Դեղորայքը իմ միջոցներով Գերմանիայից հայթայթեցի, անալիզները ամերիկյան ամենահեղինակավոր բուժհաստատությունների քննությանը ղրկեցի, կյանքիս մի մասն էլ օշարակի պես նրան խմեցրի ու մահվան ճանկերից խլեցի... Դուրս գրվելուց առաջ գիտե՞ս ինչ ասաց... Ասաց. «Բժշկուհի ջան, մայրս երազ էր տեսել. երազում Գաբրիել հրեշտակապետն էր այցելել... Ասել էր՝ Մայրանուշ (մորս անունն է), անխիղճ, գնա Խոր վիրապի եկեղեցում մոմ վառիր ու երեք անգամ Աստծո անունը տուր՝ դեռ տուն չհասած աղջիկդ կառողջանա... Աստված ինձ փրկեց» ... Էնպես որ, - ասաց կինս՝ բարձը իմ գլխատակից իրեն քաշելով, - հենց նեղը կընկնես, Աստծո անունը երեք անգամ տուր, իմ հետ գործ չունես... -Ոնց որ թե դրսում քամի է, - ասում եմ, - ինչ-որ մեկը երևի պատուհանի փեղկը բաց է թողել... -Ինչո՞ւ ես շշուկով խոսում, - ասում է կինս...-Ինձ թվում է նա մեզ լսում է... -Թող լսի, - ասում է կինս, - թող իմանա, որ դրսում քամի է... -Ի՞նչ իմանաս, - ասում եմ, - կարող է գաղտնիքներ եմ ուզում հայտնել... -Եթե գաղտնիք լիներ, վաղուց գրած կլինեիր, - ասում է նա... - Չեմ սիրում, որ տղամարդիկ շշուկով են խոսում... -Կուզե՞ս գոռամ՝ ժողովո՜ւրդ, դրսում քամի է... -Հիմա հիվանդանոցում շնկշնկոցն ընկել է, - ասում է կինս... -Հիվանդներդ կմրսեն, չարչարանքդ ջուրը կընկնի, - ասում եմ... -Քամին օտար աղմուկ ու շունչ է բերում, մեղք են հիվանդները, - շշուկով ասում է... -Շա՜տ են վախենում անկոչ հյուրերից, շա՜տ... -Ինձ ասում ես շշուկով մի խոսիր, բայց ինքդ շշնջում ես... -Ես շշնջում եմ, որովհետև կին եմ, ումից երջանկությունը երես է թեքել... -Երջանկությունը ամերիկյան բարեգործության որդնած լոբի չէ, որ քաղցածներին բաժանես, - ասում եմ ես... - Այն կա՛ կամ չկա... -Քառասուն տարվա ամուսին ենք, բայց քեզնից երբևէ երջանկություն չեմ ակնկալել... Այսօր այն այլևս ինձ պետք չէ, ուշ է, շատ ուշ է... Պարզապես վախենալու քամի է և հիշեցի, որ երջանկությունը ինձնից երես է թեքել, - ասաց կինս ու քնեց... Ինչ լավ է, որ կանայք քնելու պահը ճիշտ են ընտրում... -Քնելուց առաջ ամենքն էլ երջանկության մասին են մտածում, բայց ոչ ոք չգիտե, թե ինչ բան է, այն, - ասում եմ շշուկով և հաստատ գիտեմ, որ կինս այլևս ինձ չի լսում... Ինքս էլ արդեն ինձ չեմ լսում, հավանաբար հետևել եմ կնոջս օրինակին...Ինձ և կնոջս երբեք քնած ժամանակ չեմ դիտել և չեմ կարող պնդել, որ գեղեցիկ պատկեր է... Նրանք, ովքեր մեկ-երկու օրից մեզ հայտնաբերելու են մեր ամուսնական առագաստում, ապշելու են... Ոչ այն պատճառով, որ ավելի գեղեցիկ հանգուցյալների երբևէ չեն հանդիպել... Ինչ մի գլուխ գովելու բան է... Երևույթները հասկանալու մոլուցքով տառապող հասարակությունը մեկը մեկից տպավորիչ վարկածներ է քննելու մեր խորհրդավոր մահվան կապակցությամբ... Թունավորման միջոցով ինքնասպանություն գործելու երերուն վարկածը դիազննումից անմիջապես հետո ժխտվելու է բժիշկների կողմից... Հանցախույզ ոստիկանները մանրակրկիտ զննումից հետո բացառելու են բռնության միջոցով մեկմեկու մահ պատճառելու վարկածը (բնականաբար, նաև օտար միջամտությունների արդյունքում մահվան հասցնելու թեզը չի քննարկվում) ... Ի՞նչ անեն խեղճ բժիշկները, բռնում և մահվան թերթիկների մեջ գրում են բժշկության պրակտիկայում գրեթե չօգտագործվող մի եզրակացություն. «Միաժամանակյա հանկարծամահություն» ... Ով ով, բայց «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը չի ընդունելու արատավոր հասարակության պատկան մարմինների մոգոնած տարբերակը, նա առաջ է քաշելու իր վարկածը՝ հղում անելով ռոմանտիկ գիտնականների զարգացրած տեսության տրամաբանությունը... Այդ տեսության առաջամարտիկ-գիտնականը փորձ արեց սեփական կյանքի գնով ապացուցել իր ճշմարտացիությունը... «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը ծանուցեց. «Երևանում արտառոց դեպք է գրանցվել. գրող և բժշկուհի ամուսինները փոխադարձ համաձայնությամբ, իրականացրել են երազի միջոցով մահ փոխադրվելու իրենց մշակած ֆանտաստիկ ծրագիրը» ... Ով ինչ կգրի, կարևոր չէ... Նաև էական չէ, թե ով է ավարտելու այս հորինվածքը՝ նա, ով սկսե՞ց, թե՞ նա, ով քամու միջից լսում էր մեր շշնջոցները... Փաստն այն է, որ ես ու կինս անթերի իրագործեցինք մեր հանճարեղ մտահղացումը... Ասել եմ արդեն, որ ամենակարևոր բաները մենք չենք արտասանում... Խնդրեմ՝ Նոր կտակարանի առաքյալների համար Սուրբ գիրքը նոր երանգներով հարստացնելու ևս մեկ հնարավորություն...Եթե կինս հրաշքով աչքերը բացեր, ու ես էլ հրաշքով նրան լսելու կարողություն ունենայի, լսելու էի. «Սասունցու ճուտ, բա որ ասում էի... տեսա՞ր, որ շուկայում լոլիկի գինը եռապատկվեց» ... 
«ԱՆԴԻՆ» հանդես Մարտ 2013 
___________________________________________________
 

Վրեժ Իսրայելյան | Թանկագին հյուրը

Վրեժ Սաղաթելի Իսրայելյան, ծնվել է 1949թ. ապրիլի 2-ին Երևանում: Մահացել'2013թ. հունիսի 14-ին: Հայ արձագիր, դրամատուրգ։ ՀԳՄ Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան մրցանակի դափնեկիր։

1971-ին ավարտել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի ժուռնալիստիկայի բաժինը։ 1971-78-ին աշխատել է ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի հեռուստատեսության և ռադիոհաղորդումների պետական կոմիտեի երիտասարդական հաղորդումների խմբագրությունում որպես խմբագիր և ավագ խմբագիր։
1979-81-ին գրական աշխատող էր «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում։ 1982-ից «Սովետական Հայաստան» ամսագրի սփյուռքի բաժնի վարիչն է։ 1993-99-ին` ՀՀ ՊՆ «Հայ զինվոր» պաշտոնաթերթի խմբագիր, 1999-ից եղել է ՊՆ լրատվության և քարոզչության վարչության պետ։ Վրեժ Իսրայելյանի առաջին պատմվածքները տպագրվել են «Գարուն» ամսագրում։ 1978-ին արժանացել է ՀԼԿԵՄ Կենտկոմի «Տարվա լավագույն ստեղծագործության համար» մրցանակին։
Նրա «Միայն մի անգամ» պատմվածքը տպագրվել է «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի 1982-ի հոկտեմբերի համարում։ 1986-ի փետրվարին Երևանի հեռուստատեսությամբ ներկայացվել է նրա «Չնվաճված աշխարհամաս» պիեսը։ Հեղինակել է Արցախյան պատերազմին նվիրված վավերագրական կինոսցենարներ («Մահից առաջ և հետո», «Երկրապահը և քաղաքականությունը», «Այսպես դարձանք երկրապահ», «Մահապարտներ», «Քայլ», «Առաջին գիծ», «Անդրանիկ» և այլն) ։