Կոլյա Տեր-Հովհաննիսյան 

Ծնվել է Թավրիզում 1945 թվին: Ավարտել է տեղի հայոց միջնակարգ վարժարանը, ապա տեղափոխվել Թեհրան, ուր հեռակա կերպով մասնագիտացել է տնտեսագիտության մեջ՝ ԱՄՆ-ի Շիկագոյի Լասել համալսարանից:

 

Գրել սկսել է վաղ տարիքում, աշխատակցել է Թեհրամում հրատարակվող «Լուսաբեր» մանկապատենական ամսագրին:

 

Նրա բանաստեղծությունների առաջին հատորը «Մայթե՜ր, մայթե՜ր» խորագրով արժանացել է ՀԲՄԸ-ի Ալեք Մանուկյան «Գրական մրցանքի 1973-ի բանաստեղծության բաժնի» հիշատակության ու լույս տեսել նույն հիմնադրամի կողմից Բեյրութում:

 

Երկար տարիներ պաշտոնավարել է շվեդական միջազգային մի ընկերության մեջ՝ վերջին 12 տարիներին զբաղեցնելով ֆինանսի և ադմիրացիայի տնօրենի պաշտոնը:

 

2008 թվին Երևանում հրատարակվել է իր գրչին պատկանող «Ինեսսա» վիպակը («Աղբյուր» հրատարակչություն): Իր կարճ պատմվածքների ժողովածուն «Պղպջակ» խորագրով լույս է տեսել 2009 Երևանում («Լուսակն») հրատարակչություն):

 

Հոդվածներով ու էսսեներով աշխատակցել է Թեհրանում հրատարակվող «Ալիք» օրաթերթին և «Հույս» երկշաբաթաթերթին: Իր պատմվածքները տպագրվել են Բեյրութի «Բագին», Երևանի «Նարցիս», «Աղբյուր» հանդեսներում և Գրական Թերթում:

 

2007 թվից ի վեր հիմնադրել ու խմբագրում է Գրական Կամուրջ  կայքը, որին մասնակցում են բազմաթիվ հեղինակներ Հայաստանից և Սփյուռքից:

 

Ութերորդ աթոռը 

Վեց-մեկ-վեց 

Առիթ                                

Գուրգեն Միքայելյանը ծնվել է 1965 թվականի հունվարի 5-ին Օշական գյուղում: Միջնակարգ կրթությունն ստացել է Օշականի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան միջնակարգ դպրոցում:

1986 թ․ընդունվել, 1991 թ. ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրության ֆակուլտետի լրագրության բաժինը: Ավարտելուց հետո՝ գրեթե երեք տարի, որպես լրագրող աշխատել է տարբեր խմբագրություններում, ապա կատարել այլ աշխատանքներ։

1996 թ. տպագրվել է Գ․ Միքայելյանի բանաստեղծությունների առաջին գիրքը («Եղիցի սեր կամ Երգող շատրվաններ»): 1998 թվականին լույս է տեսել երկրորդը («Հորիզոնից այն կողմ», Երևան, «Մանկավարժ» հրատարակչություն): 

2004 թվականին տպագրվել են նրա թատերգությունները «Խաղում ենքբոլորս կամ Ներկայացում փլվող թատերաբեմի վրա» վերնագրով (Երևան, «Նահապետ» հրատարակչություն):

Գ․Միքայելյանի ստեղծագործությունները հրապարակվել են պարբերական մամուլում, գրական կայքերում ու ժողովածուներում («Գարուն», «Անդին», «Գրական կամուրջ», «Գրանիշ», «Թագլուր», «Արդի հայ գրականության ժողովածու», «Գրական անդաստան» և այլն)։

2012 թվականին սեպտեմբերի 5-ի համարներում տպագրել է Գ. Միքայելյանի «Երկնքում գերվածները», իսկ հոկտեմբերի 24-ից նոյեմբերի 7-ի համարներում՝ «Մոռացված ժամացույցի ահազանգը» պիեսները:

2012 թվականին «Նոր ծիածան» հայ-հունական թատերախումբը Աթենքում բեմադրել է Գ․ Միքայելյանի «Կատակերգություն երրորդ ուղեծրում» պիեսը:

2014 թվականին Կապանի Ալ. Շիրվանզադեի անվան պետական դրամատիկական թատրոնում բեմադրվել է «Ամերիկյան խառնաշփոթ» կատակերգությունը:

«Արմավ» հրատարակչությունն այժմ տպագրում է Գ․ Միքայելյանի «Պոեզիա» և «Թատերգություն» խորագրերը կրող՝ ստվար ծավալով երկհատորյակը (շուրջ 550 և 720 էջ), որը շուտով կլինի ընթերցողի սեղանին։

 

 Ներկայացվող «Սիրո ասպետի երգը» ստեղծագործությունը գրվել է  1990 -1993թթ., տպագրվել է հեղինակի երկրորդ գրքում, և լույս է տեսել 1998 թվականին: Սակայն այս տարբերակով մեր ընթերցողին է ներկայացվում առաջին անգամ: Այն նախորդից զգալիորեն տարբերվում է, որովհետև ստեղծագործությունը հեղինակի կողմից վերանայվել, խմբագրվել է:

 

 

Շրթունքներն են վառվում

Եվ ինձ.

- Նայիր,- ասում,-

Բոցեղեն ու մշտահմա

Սա է կինը ահա:

...Ճերմակ են կոնքերը,

Ու սև է գիշերը:

Ճերմակ են կրծքերը,

Ու սև են վարսերը:

Ճերմակ է երեսը,

Ու սև են աչքերը...

Սա է, ահա, կինը,

Որն իմ առջև կանգնել,

Հմայում է կարծես

Եվ ասում է՝ պիտի քեզ կախարդեմ հիմի,

Պիտի հրաշք գործեմ:

Եվ նա ինձ է արդեն հրաշագործ դարձնում,

Ու ես ինքս եմ արդեն իմ Աստղիկին ասում.

- Եկ, կրծկալդ կրքոտ շոյանքներով բանամ.

Ստինքներիդ վրա արեգակներ կան ալ,

Թող ինձ այրեն նրանք:

Լանջիդ վրա ճերմակ զանգակներ կան արծաթ:

Երկու բյուրեղ զանգակ՝

Լեզվակներով շիկնած:

Թեթև քայլքից անգամ տարածվում են լուսե

Ղողանջները նրանց...

Եկ, այս գիշեր լսենք ղողանջներն այդ հրաշք:

Այս գիշերը սիրո՝

Սիրո՛ տաղեր երկնենք,

Երգենք երգը սիրո:

Սիրո, որը կարծես, թե հենց ինքն է՝ կինը:

Կախարդանք է, ինչպես գեղեցկագո՛ւյն կինը:

Եկ, ուրեմն, այսօր գեղեցկությամբ հարբենք,

Վարդինեն` իր մասին

«Իմ արմատները սկիզբ են առնում հեռավոր մի բնակավայրից՝ բարձրադիր լեռների մեջ ծվարած Արցախ աշխարհից /Գանձասար/։

Ստեղծագործել սիրել եմ վաղ հասակից։ Եվ հենց դա էլ խթան հանդիսացավ ուսանելու Երևանի պետական համալսարանի ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետում։

Տարիների ընթացքում իմ գրած հոդվածները, ակնարկները և գեղարվեստական պատմվածքներն ամփոփված  են իմ անդրանիկ ժողովածուի մեջ՝ «Ցնորքից մինչև իրականություն» վերնագրով:

Գիրքը բաղկացած է ուշագրավ խորագրերից. «Ճակատագրեր» խորագրի ներքո ներկայացված ակնարկները նոր ժամանակների մարդու հոգեկան խռովքն են արտահայտում, պարզ կարոտը, սերը՝ որպես էություն, գոյության բացառիկ իմաստ, օտարումը ընտանիքից՝ որպես ցանկամոլության իրական քաոսի սկզբնավորում, մղձավանջային ցնորք: «Չբացված արշալույսներ» խորագրի ներքո ներկայացված են Արցախյան գոյապայքարին իրենց կյանքը նվիրաբերած հայորդիների հերոսապատումները, պատերազմն ապրածների հիշողությունները, հայոց եզերքի անառիկ պաշտպանությունն իրենց իրական կոչումը համարող դիրքապահ սպայի ու զինվորի առօրյայի մասին պատմող հրապարակումները։

Հեղինակն եմ հայոց ցեղասպանությունը վերապրած և հազարավոր հայ որբերի փրկությունն իր առաքելությունը համարած հերոսուհուն՝ Արշալույս (Ավրորա) Մարդիգանյանին և 1992 թվականին Մարաղա հայկական բնակավայրում ադրբեջանցիների կողմից իրագործված ցեղասպանության զոհերի հիշատակին ձոնված հոդվածների, ինչպես նաև Կիպրոսի պատմական «Մելգոնեան» վարժարանի մասին «Լույսի տաճարը» վերնագրով հոդվածի, որը պատմում է Կարապետ և Գրիգոր Մելգոնեան եղբայրների նվիրատվությամբ հիմնված Մելգոնեան կրթահամալիրի շուրջ ութ տասնամյա գործունեության, Սփյուռքում հայեցի կրթության ապահովման և վերջին տարիների խնդիրների մասին։

Վերջին շրջանում ծնված «Մեր սերունդը սիրել չհասցրեց» էսսեն հրապարակվել է Հայաստանի գրողների միության պաշտոնաթերթի՝ «Գրական թերթի» կայքէջում, իսկ «Փրկավարձը» պատմվածքը Զանգակ հրատարակչության կողմից հայտարարված մրցույթի շրջանակներում հրապարակվել է հրատարակչության կայքէջում»։

 

 

ՓՐԿԱՎԱՐՁԸ

 

«Մելգոնեան» կրթական հաստատությունը չի գործում արդեն մեկ տասնամյակ և ավելի…

 

ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի կողմից հաստատված Մայրենի լեզվի օրվան նվիրված միջոցառումները համայն հայության կողմից շարունակվում են ողջ աշխարհում՝ կարևորելով մեր ազգային ժառանգության մեծագույն գանձի՝ հայոց լեզվի, հայի ինքնության ու ազգային միաբանության առաջնային գրավականի և հայապահպանության հիմնասյան, ուծացման վտանգի դեմ զորեղ վահանի դերը սփյուռքում: Մինչդեռ մայրենի լեզվի պահպանման գործում անգնահատելի ավանդ ունեցած պատմական «Մելգոնեան» կրթական հաստատության դռները արդեն մեկ տասնամյակ և ավելի շարունակում են մնալ փակ:

 

Հայազգի բարերարներ Կարապետ և Գրիգոր Մելգոնեան եղբայրների նվիրատվությամբ 1926 թվականին Կիպրոսի մայրաքաղաք Նիկոսիայում հիմնված ՙՄելգոնյան՚ կրթական հաստատությունը շուրջ ութ տասնամյակ կրթություն և խնամք է տվել ինչպես Հայոց ցեղասպանության ընթացքում որբացած հայ մանուկներին, այնպես էլ աշխարհի տարբեր ծայրերից ժամանած հայ պատանիներին ու աղջիկներին՝ պատրաստելով նրանց միջազգային հեղինակավոր բուհերի ընդունելության քննություններին, ապա և հայապահպան առաքելության:

 

Սակայն 2004 թ. ՀԲԸՄ կենտրոնական վարչության Մելգոնեան եղբայրների կտակակատար մարմնի որոշմամբ ծախսատարության և կրթության ժամանակակից պահանջներին չհամապատասխանելու պատճառաբանությամբ կրթահամալիրը դադարեցրեց իր առաքելությունը՝ ընդվզումի մեծ ալիք բարձրացնելով հայության շրջանում:

 

Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը, փակելով վարժարանը, Կիպրոսի, ինչպես նաև աշխարհասփյուռ հայությանը զրկեց մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու հնարավորությունից: Միջազգային համաժողովների ընթացքում, որոնց հրավիրվում են գիտնականներ, հայ ձեռնարկատերեր ու մտավորականներ աշխարհի տարբեր ծայրերից, Կիպրոսի կառավարության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ ծավալվում են քննարկումներ ՄԿՀ-ի փակման խնդրի վերաբերյալ, նախկին սաներն ու ուսուցիչները մեղադրանքներ են հնչեցնում ՀԲԸՄ-ի հասցեին, մինչդեռ կրթահամալիրի զբաղեցրած 125 հազ. քմ տարածքում դեռևս ամուր ցանցապատված ամայի ու լքված շենքեր են. եռահարկ ուսումնական մասնաշենքեր, հանրակացարան, մարզահամալիր, մարզադաշտեր, բնակելի շենք, և հայ մեծերի գետնադիր քանդակները, Մելգոնյան եղբայրների դամբանը (Մեծ բարերարների աճյունները հողին են հանձնվել կրթահամալիրի բակում՝ նույն դամբանում):

 

Հայապահպանության, հայ ինքնության ու ազգային միաբանության, հայոց լեզվի պահպանման գործում անգնահատելի ավանդ ունեցած «Մելգոնեան» կրթահամալիրի երախտապարտ սաները, ովքեր ապրում են «Մելգոնեան»-ի տված ազգային դաստիարակության շնչով, կրթօջախի հիմնադրման 90-ամյակի առթիվ նախաձեռնել էին ֆիլմի նկարահանման աշխատանքներ՝ նպատակ ունենալով ներկայացնել կրթօջախի պատմությունը՝ այսպիսով գուցեև նպաստելով համալիրի փակված դռները վերաբացելուն:

 

Լիբանանահայ կինոռեժիսոր Նիկոլ Բեզջյանի «Լույսի տաճար» ֆիլմը 2016 թ., իննսունամյակի տոնակատարությունների շրջանակներում, ցուցադրվեց Բեյրութում և Նիկոսիայում, Վենետիկում, Մոնրեալում, Տորոնտոյում, Բոստոնում: 2017 թ. այն ցուցադրվեց նաև «Նարեկացի» արվեստի միության Երևանի և Շուշիի կենտրոններում:

 

Ֆիլմը նկարահանված է «Մելգոնեան» կրթական հաստատության տարածքում՝ փորձելով կրթօջախի տխուր ներկայի համապատկերում ոգեկոչել փառավոր անցյալը, ներկայացնել անհերքելի փաստերն այն մասին, որ այս լույսի տաճարը լույս է սփռել 78 տարի շարունակ, հազարավոր սաներ մկրտվել են «Մելգոնեան»-ի սուրբ ավազանում և ՙՄելգոնեան՚-ից առած լույսը սփռել ողջ սփյուռքում, փոխանցել սերնդեսերունդ: Նախկին ուսանողների տվյալների, արխիվային նյութերի և բանաստեղծական պատկերների միջոցով այս վավերագրական ֆիլմը ներկայացնում է կրթօջախի պատմությունը:

 

«Մելգոնեան» կրթական հաստատության հիմնադիրներ Գրիգոր և Կարապետ Մելգոնեան եղբայրները, իրենց ծննդավայր Կեսարիայի Գյումուշյան վարժարանում նախնական կրթություն ստանալով, սկսել են զբաղվել առևտրով: 1878 թ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո անցել են Ռումինիա և Ֆոքշանում վաճառականություն արել: Կարճ ժամանակ անց տեղափոխվել են Եգիպտոս, որտեղ հիմնել են ծխախոտի «Գ. և Կ. Մելգոնեան» ֆիրման և առաջին գործարանը: 1914 թ. այստեղ ամսական արտադրվում էր 10 միլիոն գլանակ:

 

Ավագ եղբոր մահից հետո Կարապետն ամբողջ ունեցվածքը նվիրաբերում է Հայաստանի Առաջին Հանրապետությանը, ինչի համար արժանանում է «Ազատ Հայաստանի արտասահմանյան առաջին հայ քաղաքացի» կոչմանը: 1921թ. Կարապետ Մելգոնեանն իր հարստությունն ավելացնում է եղբոր կտակին ու դրա իրագործումը հանձնում Պոլսի պատրիարքությանը: 1925թ. Ալեքսանդրիայում Կարապետ աղան կազմում է մի նոր ակտ և ամբողջ նվիրատվությունը՝ մոտ հինգ միլիոն դոլար, փոխանցում հայ ժողովրդի բացարձակ հեղինակությունը վայելող Պողոս Նուբար փաշայի ղեկավարած ՀԲԸՄ-ին: Այդ կտակով պետք է հիմնվեին դպրոցներ, կատարվեին հրատարակություններ և օժանդակություն տրամադրվեր եկեղեցուն ու տարբեր կառույցներին:

 

Բարերար հիմնադիր Կարապետ Մելգոնեանի փափագն էր, որ իր հիմնած կրթական հաստատությունները հարատևեն դարեդար, լինեն լուսավորության վառարաններ և հայ ազգին տան օգտակար և պարկեշտ նկարագրով անդամներ:

 

Առաջին իրավարար Պոլսո պատրիարքարանը 1923 թ. Նիկոսիայի մերձակայքում գնում է 187 հազ. քմ հողատարածք, և ճարտարապետ Կարո Պալյանի նախագծով սկսվում է կրթահամալիրի շինարարությունը: Կառուցվում են 15 շենքեր, խաղադաշտեր. վարժարանը բաղկացած էր մի քանի մասնաշենքերից՝ դպրոցական շենքեր, աշակերտների և ուսուցիչների համար նախատեսված կացարաններ, ճաշարան, արհեստանոցներ, տպարան, գրադարան և այլն:

 

«Մելգոնեան» կրթական հաստատությունը պաշտոնապես բացվում է 1926 թ.: Կրթահամալիրի առաջին «բնակիչների»՝ Եղեռնից մազապուրծ հայ որբերի ձեռքերով տնկված նոճիների պուրակը՝ իբրև Խաչ Ցեղասպանության զոհերի, մինչ այժմ պահպանվում է կրթահամալիրի տարածքում: Այստեղ Ցեղասպանությունից հետո հնչեցին հայ երգն ու մայրենի լեզուն: Բարերար Մելգոնեանը գրել է. «Իմ դպրոցը պետք է մեր վրեժը լուծի: Այս որբերը պետք է իրենց հայրական տունը նորեն շենացնեն, նրանցից պետք է պատրաստենք մեր ազգի նոր մեծերին»: Հատկանշական է դպրոցի բազմաբնույթ գործունեությունը՝ պարախումբ, երգչախումբ, թատերախումբ, սկաուտական ակումբ, փողերախումբ և այլն:

 

1987-89 թթ. կրթահամալիրը ենթարկվում է հիմնանորոգման, ընդլայնվում է Եվրոպայից ժամանող սաների թիվը: Ուսումնական ծրագրերն էին հումանիտար, գիտական ու տնտեսական, հայերենից ու անգլերենից բացի դասավանդվել են հունարեն, ֆրանսերեն, արաբերեն, ռուսերեն, բուլղարերեն:

 

ՙՄելգոնեան՚ կրթական հաստատության հազարավոր շրջանավարտներ առաջատարներ են մշակույթի, կրթության, գիտության, լեզվի ու ազգային ինքնության պահպանման ոլորտներում: Հիշատակենք նկարիչ Հակոբ Հակոբյանին, արձակագիր և թարգմանիչ Կարպիս Սուրենյանին, երաժիշտ Նիկողոս Թահմիզյանին, գրողներ Մուշեղ Իշխանին, Վահէ Վահեանին, Զարեհ Մելքոնեանին և այլոց: Այն միակ գիշերօթիկ, ամենօրյա դպրոցն էր Մերձավոր Արևելքում և Եվրոպայում: Նաև միակ միջազգային դպրոցն էր, որտեղ տարեկան ուսանում էին երկու տասնյակից ավելի երկրներից ժամանած շուրջ 300 հայ երեխաներ:

 

«Նարեկացի» արվեստի միության հիմնադիր նախագահ Նարեկ Հարությունյանը ևս «Մելգոնեան» հաստատության սաներից է: Նարեկը 13 տարեկան էր, երբ Բեյրույթում սկսվում է պատերազմը, Հարությունյանների ընտանիքը տեղափոխվում է Կիպրոս, և Նարեկը հաճախում է պատմական «Մելգոնեան» կրթական հաստատություն:

 

Վարժարանում ապրած օրերը ուսանելի հուշ դարձրած Նարեկ Հարությունյանի համար ողջ կյանքում մնացել են թանկ ու անմոռաց:

 

-Վարժարանում ուսանում և ապրում էին աշխարհի բոլոր ծայրերից ժամանած հայ երեխաներ: Մեծ բարերարներ Կարապետ և Գրիգոր Մելգոնեան եղբայրները, հիմնադրելով այս վարժարանը, նպատակ ունեին Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ որբ, կարիքավոր հայ երեխաներին ապաստան տրամադրելու, օգնելու հաղթահարելու դժվարությունները և մտնելու կյանքի նոր փուլ:

 

«Մելգոնեան»-ը Կիպրոսի կղզում փոքրիկ Հայաստան էր: Հային հայ պահելու գործում անգնահատելի է վարժարանի հսկայական ավանդը:

 

«Մելգոնյան»-ը ոչ միայն կրթական, այլև կյանքի դպրոց է եղել շատ հայորդիների համար:

 

Մինչդեռ, ցավալիորեն, ՀԲԸ միության կենտրոնական վարչության որոշմամբ փակվել է այն՝ առանց վերաբացվելու հեռանկարի:

 

Ուծացումն ահագնացող երևույթ է հայ ազգի համար, ուստի մայրենի լեզվի կիրառումը, ուսուցումն ու փոխանցումը պետք է դառնա առաջնային նպատակ, քանզի համընդհանուր ձուլման վտանգը սպառնում է մեր ինքնությանը, պատմությանն ու արժեքներին:

 

ՀԲԸՄ-ն դարեր շարունակ լավագույն համազգային կառույցն է եղել, ունեցել է պատվավոր նախագահներ ի դեմս Պողոս Նուբարի և Ալեք Մանուկյանի, ովքեր վիթխարի պատասխանատվությամբ ջանացել են պահպանել հայի տեսակը սփյուռքում: Մինչդեռ «Մելգոնեան»  կրթահամալիրը փակելով և չընդառաջելով վերաբացման հորդորներին՝ ավելի քան 300 հայորդի ամեն տարի զրկվում է մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու հնարավորությունից: Հատկանշական է, որ 1974թ. ներխուժելով Կիպրոս՝ թուրքական ռազմուժը ռմբակոծել է նաև Մելգոնեան կրթական հաստատությունը, որը տասնամյակներ շարունակ հայ է կրթել:

 

Ի դեպ, Կիպրոսի խորհրդարանը միաձայն որոշում է կայացրել ընդդեմ ՄԿՀ-ի փակման, Ներքին գործերի նախարարության քաղաքաշինության բաժինը կրթահամալիրի երկու պատմական շենքերը հայտարարել է «Պատմաճարտարապետական, ազգային ժառանգություն», հարակից պուրակը՝ «Կանաչ գոտի», իսկ 2007 թ. ընդունված հրամանով արգելվում է Մելգոնեան կալվածքի որևէ ձևափոխում:

 

Ողջունելի է, որ օտար պետությունն իր տարածքում գտնվող հայկական կրթօջախը պահելու հարցում նմանօրինակ նախանձախնդրություն է ցուցաբերում: Կիպրոսը, իբրև Եվրոմիության անդամ երկիր, ունի ազգային փոքրամասնությունների լեզվապահպանությանն աջակցելու պարտավորություն:

 

Ողջունելի կլիներ նաև գրեթե մեկդարյա պատմություն ունեցող «Մելգոնեան» կրթահամալիրի հայազգի երախտավորների կողմից վերափոխումը արդի չափանիշներին համապատասխանող ժամանակակից կրթօջախի՝ պահպանելով «Մեգոնյան» անվանումը և կիրառելով հայի տեսակն ուծացումից փրկելու միակ բուժարար խեժը՝ արևմտահայերենի, հայագիտական առարկաների դասավանդումը, սփյուռքում հայեցի կրթության ապահովումը:

 

Անդին 02.2018

 

Արշալույս Մարդիգանյանը արժանի է կոչվելու հայ հերոսուհի

 

«Նարեկացի»  արվեստի միությունում հուզումնառատ երեկո էր. սփյուռքահայ գրող, թարգմանիչ, բարերար Սօսի Գևոնյանը ներկայացրեց իր «Մինչ հոգիներու աճուրդը» պատկերազարդ հուշագրություն գիրքը, որի շնորհիվ աշխարհասփյուռ հայությունը բացահայտեց Արշալույս (Ավրորա) Մարդիգանյանին:

-Ասում են՝  «Ցեղասպանությունից փրկված»… Ես համամիտ չեմ այդ արտահայտության հետ, քանի որ խոսքը ֆիզիկական փրկության մասին է լոկ… Իսկ այն հոգեկան տրավման, որին ենթարկվել են Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերը, պիտի ընդմիշտ դրոշմված մնա նրանց հոգում,- ասում է Սօսի Տ. Գևոնյանը:

Ինքը լինելով Ցեղասպանությունից փրկված նախնիների հետնորդը՝  շատ անգամ է գաղթականության ցուպը ձեռքն առել ու երկրե երկիր գաղթել: Ծնվել է Սիրիայի Դամասկոս քաղաքում, հետագայում ընտանիքով գաղթել Լիբանանի Բեյրութ քաղաք, որտեղ էլ շարունակել է ուսումը՝  ստանալով ֆրանսերենի ուսուցչի դիպլոմ, և դասավանդել է ֆրանսերեն լիբանանյան դպրոցում: Երբ Բեյրութում սկսվում է պատերազմը, Գևոնյանների ընտանիքը տեղափոխվում է Իսպանիա, այնուհետ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, որտեղ էլ ծնվում է նրանց երրորդ դուստրը: Սօսի Գևոնյանը բազմաթիվ գրքերի հեղինակ է, հրատարակիչ, իրականացնում է բարեգործական ծրագրեր, օգնում մարդկանց, ովքեր դրա կարիքն ունեն:

Շուրջ երեսուն տարի բնակվելով ԱՄՆ ում՝  տիկին Սօսին մի օր պատահաբար տեղեկանում է, որ հարևանությամբ գործող Կալիֆոռնիայի ծերերի խնամքի կենտրոններից մեկում կյանքի վերջին տարիներն ապրել և, բոլորի կողմից մոռացված, 93 տարեկանում մահացել է Արշալույս (Ավրորա) Մարդիգանյանը:

Ո՞վ էր նա: 1915 թվականին Արշալույս Մարդիգանյանը 14 տարեկան էր: Նրա ընտանիքը Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդ նահանգի Չմշկածակ գյուղից էր: Ուներ չորս եղբայր և երեք քույր: Հաճախում էր Չմշկածագի Մեսրոպյան վարժարանը: Իսկ ջութակի դասերի հաճախելու նրա երազանքը մնաց անկատար:

Նա ականատեսը դարձավ դարասկզբին հայ ազգի հանդեպ իրագործված անմարդկային բարբարոսությունների: Նրա ընտանիքը գազանաբար սպանվում է իր աչքի առաջ:

Արշալույսն ու մանկահասակ այլ աղջիկներ առևանգվում են գաղթի ճանապարհին: 14-ամյա Արշալույսը դժվար տարագրության ճանապարհին խոշտանգվում ու պատվազրկվում է թուրք և քուրդ ցեղապետների հարեմներում: Մալաթիայի, Ուրֆայի և Մուշի ստրկավաճառների շուկաներում նա վաճառվում է 85 ցենտով, երկու անգամ ձերբակալվում է, փախուստի դիմում: Կրելով բազմաթիվ զրկանքներ՝  նա այնուամենայնիվ հավատափոխ չի լինում: 18 ամիս շարունակ քայլելով, հատելով Դերսիմի (Մնձուրի) լեռնաշղթան, թաքնվելով քարայրերում, սնվելով բույսերով և արմատներով՝  հյուծված, բոբիկ ու կիսամերկ նա հասնում է ռուսական զորքերի կողմից ռազմակալված Էրզրում, որտեղ էլ ի վերջո Արշալույսին իրենց հոգածության տակ են վերցնում ամերիկյան միսիոներները:

1917 թվականի գարնանը ամերիկացի բժիշկ-միսիոների օգնությամբ Արշալույսը կարողանում է հատել ռուս-թուրքական ճակատային գիծը, նրան տեղափոխում են այն ժամանակ ռուսական զորքերի գրաված Էրզրում, որտեղից զորավար Անդրանիկ Օզանյանի աջակցությամբ ուղևորվում է դեպի Սանկտ Պետերբուրգ, ապա՝  ԱՄՆ, Նյու Յորք:

«Օրօրա Մարտիկանյանը, ով մազապուրծ հասավ Ամերիկա, պատմեց Ցեղասպանության եղելությունը՝  արթնացնելով Ամերիկայի ժողովուրդի խիղճը: Խնամակալներին հայերեն պատմում է իր հետ կատարվածի մասին, նրանք գրի են առնում անգլերեն, և Ավրորայի իրական պատմության հիման վրա 1918-ին տպագրվում է «Հոշոտված Հայաստան»  («Ravished Armenia ») գիրքը, որը միանգամից վաճառվում է մեծ քանակով: Հայ ժողովրդի ողբերգության մասին պատմող այս գիրքն առաջացնում է Նյու Յորքի հասարակության բարձր խավի կարեկցանքը: «Համախմբվելով՝  Նյու Յորքի նշանավոր անձինք միություն են կազմում և կոչում «Հայ և սիրիացիների նպաստամատույց կոմիտե»: Մարդիկ, որ հայերի մասին չէին լսել, գրադարաններում, թանգարաններում ուսումնասիրություններ կատարելուց հետո որոշեցին ֆիլմ նկարել, որպեսզի գումար հավաքեն հայ ժողովրդին օգնելու համար»,- պատմում է Սոսի Գևոնյանը: 1919 թ. հունվարին էկրան է բարձրանում ամերիկյան «Մետրո Գոլդվին Մեյեր» կինոընկերությունում ռեժիսոր Օսկար Ափֆելի՝  Ավրորայի հուշագրության հիման վրա նկարահանված «Հոգիներու աճուրդը» («Auction of Souls») խաղարկային համր ֆիլմը: Այն ցուցադրվում է ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի տարբեր քաղաքներում: Ցավոք, այսօր պահպանվել է ֆիլմի մեկ տասներորդ մասը, մնացածն անհետացել է: Սոսի Գևոնյանի հավաստմամբ՝  այս ֆիլմը միջազգային հանրության վրա թողեց անջնջելի հետք: Ավրորային վիճակված էր այդ ֆիլմում մարմնավորելու իր իսկ կերպարը: Ֆիլմի նկարահանման ընթացքում Ավրորան մեծապես աջակցում է ինչպես դերասանների հագուստների և կերպարների ստեղծման, այնպես էլ տեսարանների ճշգրիտ վերարտադրման աշխատանքներին: «Եվ ցեղասպանության ականատեսի՝  Արշալույս Մարդիգանյանի հուշերի հիման վրա նկարահանված «Հոգիներու աճուրդը» («Auction of Souls») խաղարկային համր ֆիլմի ցուցադրությունից ստացվեց 117 միլիոն դոլար, որի մի մասն օգտագործվեց 114 հազար հայ երեխաների փրկության համար՝  յուրաքանչյուրի համար վճարելով մեկ դոլար և ազատելով թուրքի ստրկությունից»,-պատմեց Սօսի Գևոնյանը:

Նա իր կյանքի առաքելություններից մեկն է համարում Ավրորայի կերպարը աշխարհասփյուռ հայությանը ներկայացնելը: Դեռևս 2006 թ. նախաձեռնում է  «Մինչ հոգիներու աճուրդը» գրքի ստեղծման աշխատանքները: Այն պատկերապատում ժանրով է գրված, հրատարակվել է հայերեն ու անգլերեն և ներկայացվել է Ժնևում, Լոս Անջելեսում, Բեյրութում, Կարիբյան կղզիներում, Հայաստանի մի շարք մարզերում և Երևանի բազմաթիվ գիտակրթական հաստատություններում: «Գրքում մի շարք դրվագներ, որ իրականում եղել են, ներկայացված են ողջ դաժանությամբ: Սա մեր պատմության իրական արտապատկերումն է: Այն ճշմարտությունը, որով անցել ենք մենք: Ավրորա Մարդիգանյանի պատմությունը պետք էր մոռացումից փրկել, որովհետեւ այս աղջիկը ողջ Ամերիկայի զարմանքն էր առաջացրել: Ազգերն ու ողջ ժողովուրդը Հայոց ցեղասպանությանը ծանոթացել են առաջինը հենց այս աղջկա պատմության միջոցով»- ասում է Սոսի Գևոնյանը:

Տիկին Սօսիին, սակայն, բախտ չվիճակվեց կենդանության օրոք հանդիպել Ավրորա Մարդիգանյանի հետ:

«Ես ցավում եմ, որ այդպես էլ չհաջողվեց հանդիպել այս մեծ հայուհուն, ով իր կատարած գործերով հիրավի արժանի է կոչվելու հայ հերոսուհի: Մինչդեռ նա, կյանքի վերջին տարիներն ապրելով ծերերի խնամքի կենտրոնում, մահացել է կատարյալ անուշադրության մատնված:

Ցեղասպանության սարսափները վերապրելով, թուրք և քուրդ ցեղապետների հարեմներում պատվազրկվելով՝  Ավրորա Մարդիգանյանը երկար տարիներ չէր կարողանում ամուսնանալ, նա վախենում էր, որ ինչ-որ մեկը հպվի իրեն: 29 տարեկանում ամուսնանում է, ունենում մեկ որդի: Որդին, սակայն, մորը հանձնում է ծերանոց, այլազգի հարսն արգելում է թոռանն այցելել տատիկին: Ավրորան հիվանդանում է ու մահանում անտերության մեջ: Որդին անգամ չի գալիս մոր դին տանելու: Ավրորայի մարմինը վառում են ու մոխիրը պահում: Երեք տարի ոչ ոք չի հայտնվում մոխիրը տանելու, և տասնյակ անտեր մոխիրների հետ միասին մեծ հայուհու մոխիրը ևս թաղում են մեկ ընդհանուր փոսում»,- ցավով պատմում է Սօսի Գևոնյանը: «Այս ճակատագրի կրողը շատ հեռու Ամերիկայում է թաղված, բայց ամեն անգամ Ծիծեռնակաբերդ գնալիս այնտեղ պետք է հիշել այսպիսի ճակատագրեր կրողներին ու ծաղիկ դնել նաև նրանց հոգու հանգստության համար»:

Ավրորա Մարդիգանյանի բարեհոգությունը՝  հարյուրավոր հայ որբերի փրկության ու խնամքի, հիրավի արժանի է գնահատանքի՝  «100 lives»  նախաձեռնության մաս կազմող մրցանակի Ավրորա անվանակոչմամբ:

2016 թվականից սկսած՝  Հայաստանում շնորհվում է «Ավրորա» համաշխարհային մարդասիրական մրցանակը՝  խրախուսելու և աջակցելու այն բացառիկ անհատներին, ովքեր սեփական կյանքը վտանգի ենթարկելով՝  հնարավորություն են տալիս գոյատևել ուրիշներին:

Արշալույս Մարդիգանյանը (1901-1994 թթ. ), ով իր կյանքն ապրել է՝  հաղթահարելով ողբերգական հիշողությունները և ուժ գտնելով իր մեջ հարյուրավոր հայ որբերին օգնելու համար, արժանի է կոչվելու հայ հերոսուհի:

Անդին 9.2017

---------------

    Նարեկը    

 

Ինքնաթիռի պատուհանի մոտ նստած թխամորթ երիտասարդի աչքերը

խունացած էին։ Մյուս ուղևորները երկարատև թռիչքի ընթացքում քնել էին, իսկ Նարեկն անքթիթ դեպի երկինք էր նայում։ Հեռվում թողնելով շուրջ երկու տասնամյակ ապրած իր կյանքի մանր մունր չարաճճի հիշողությունները, մեծ ու փառավոր ակնթարթները, սիրո տխուր պատմությունը, Նարեկը մեկնում էր միացյալ նահանգներ մորեղբոր մոտ լավ աշխատանք ու բարեկեցիկ կյանք ունենալու երազանքով։ Թռիչքի անվերջանալի թվացող ժամերը նրա համար մտորելու, ամեն բան ծանրութեթև անելու հնարավորություն էին։ Վերջին օրերին մարդկանց հոսքը չէր դադարում իրենց տանը, բոլորը գալիս էին հրաժեշտ տալու, բոլորի հայացքում տխրություն կար։ Նարեկը նայում էր հյուրերին ու իրեն բնորոշ հմայիչ ժպիտով, տխրության դրդապատճառները խնամքով թաքցնելով՝ ասում.

-Ամեն ինչ լավ կլինի, ոչ մի արցունք։ Ժպիտով հրաժեշտ տվեք ինձ,

հաջորդ տարի գալու եմ...

Ասում էր ու ինքն իր ասածին չէր հավատում։ Գիտեր, որ էլ չի գա, ոչ մյուս տարի, ոչ էլ դրան հաջորդող տարիներին։ Հայրենիքում որքան փառքի ու ճանաչման արժանացավ, նույնքան էլ արդիական խնդիրների բախվեց։ Տեսավ սոսկալին, հանդիպեց մահվան հետ դեմ հանդիման և գերբնական բնազդով սեղմեց ձգանը։ Սեղմեց ու հաջորդ պահին սարսափեց. «Բա որ մեր ուղղաթիռը խփած լինեմ»։ Օդում սոսկալի շաչյուն լսվեց, ռազմական հարվածային ուղղաթիռը հռնդյունով ընկավ դաշտում։ Պայթյունի ուժգին ալիքից Նարեկն ու ծառայակից ընկերը շպրտվեցին մի քանի մետր հեռու... Աչքերը բացեց դիրքի ավագի ձայնից.«Նարեկ, Նարեկ, ո՞ղջ ես»։ Աչքերը բացեց ու կապույտ երկնքի խաղաղ լազուրին նայելով՝ չուզեց հավատալ, որ այն ամենը ինչ կատարվեց, երազ չէր, իրականություն էր, որի արարողն ինքն էր։ Հազիվ լսելի ձայնով Արմանին հարցրեց. «Արման, ինձ կդատե՞ն։ Մե՞ր ուղղաթիռն եմ խփել»։

Լսվեց դիրքապահ դասակի տղաների գոռոցը։  «Փախչում են, տղերք, կրակեք»։

Արայիկը նշան բռնեց հակառակորդի ուղղությամբ ու կրակեց։ Մայորն ընկավ գետնին։ Նարեկը սթափվեց կրակոցի ձայնից և հասցրեց վերցնել կողքին ընկած նռնականետը և մնացած երկրորդ փամփուշտով նշան բռնել դեպի իրենց ուղղությամբ կրակող թշնամուն։ Հակառակորդը խոցվեց։ Դիրքի տղաները վազեցին դեպի ածխացած ուղղաթիռը։ Ուղղաթիռում գտան մոխրացած դիակ, մետաղական չհրկիզվող տուփի մեջ խնամքով թաքցրած քարտեզների մի մեծ փաթեթ։

«Դուք գիտե՞ք, զինվո՛ր, որ փրկել եք մի ողջ ճակատ, մի քանի դիրքերի տասնյակ զինվորների կյանքեր ու մեր դիրքերը, գրողը տանի։ Ըստ ուղղաթիռում եղած քարտեզների վրա կատարված գծանշումների, հակառակորդը պատրաստվում էր ևս երկու ուղղաթիռով գրոհել, այնուհետ տանկերով գրավել մեր դիրքերը»,- զինվորական խստագույն տոնով ասաց պատերազմի փառավոր ուղի անցած գեներալը։ Նարեկը շիկնեց և շփոթված նայեց ներկաների դեմքերին։ «Այո, Նարեկ, դուք այս պատերազմի ընթացքը մի ճակատում կարողացանք մեր օգտին փոխել։ Հակառակորդը թերևս նախապես իրականացրած գաղտնի հետախուզության միջոցով համոզվել էր, որ այդ դիրքերում հակաօդային պաշտպանության կայաններ չունենք տեղադրած, բայց ձեր հարվածից հետո սարսափել էր հաջորդ ուղղաթիռներն ուղարկել։ Կեցցես, զինվո՛ր։ Լավ, ինչպե՞ս է մտքովդ անցել տանկ խոցելու համար նախատեսված նռնականետով ուղղաթիռ խոցել»,- կատակեց գեներալն ու հայրաբար թփթփացրեց ամրակազմ զինվորի ուսին։

Պատկառազդու գեներալի խոսքերը դեռ հնչում էին Նարեկի ականջներում, կարծես երեկ լիներ։ Տարիներ են անցել, բայց ամեն անգամ խոնավ եղանակը զգացնել է տալիս ոտնաթաթին ստացած բեկորային վիրավորման ցավը, և նա վերստին վերապրում է ճակատագրական այդ օրը, ակնթարթը, որը փոխեց իր ողջ կյանքը։ Աշխույժ տղան դպրոցում վատ էր սովորում և ամեն անգամ ուսուցչուհի մայրը շիկնում էր, երբ դասղեկը պատմում էր որդու հերթական չարաճճիության մասին։

-Դե բավական է էլի Նարեկ, նստիր դասերդ սովորիր, որտեղի՞ց ես գալիս։

-Ռազմագիտության դասին տարել էին կրակելու, մամ։

-Քանի՞ ժամ ես կրակում Նարեկ, դասի ժամը վաղուց է ավարտվել...

-Մամ, դե ինձ համար նախատեսված փամփուշտները ընդամենը երկուսն էին, ես էլ ուզում էի էլի փորձել ու միացա բարձր դասարանցիներին, որ նրանց հետ էլ կրակեմ...

Մայրը խորը հոգոց էր հանում, մոտենում համբուրում արևից սևացած որդու ճակատը ու գիրկն առնում անհնազանդ պատանուն։

-Նրա դեմն առնել չի լինի, շուտով բանակ գնալու տարիքն է, բա որ առաջնագիծ տանեն,-երեկոյան մայրը մտահոգ ասում էր ամուսնուն,- զգուշությունը չգիտի ինչ բան է, մինչև ծառայի գա, կես մարդ կդառնանք...

Գարնանային զորակոչի օրը չուշացավ։ Նարեկն առաջին անգամ էր լսում այն տեղանունը, որը գրված էր վիճակահանությամբ իրեն բաժին հասած թղթի վրա։

-էդ որտե՞ղ է,- հարցրեց կողքին կանգնած նորակոչիկին։

- Երեք երկրների սահմանին, նորակոչի՛կ,- պատասխանեց հեռվում կանգնած մայորը։ Նարեկը հետաքրքրությամբ սպասում էր դիրքեր գնալու օրերին։

-Նռնականետ եմ կրակելու,-ամիսներ անց հեռազանգելով՝ ուրախ տրամադրությամբ ասաց հորը,-դա ընտրեցի, մի քիչ ծանր զենք է, բայց տանկ խփել կսովորեմ։

-Զգույշ կլինես տղա ջան,-հուզմունքից արտասվելով ասաց մայրը։

Սահմանային դիրքերը հրաշալի բնապատկեր ունեին, Արաքսի ափով մեկ ձգվող կանաչ դաշտերը Նարեկը շատ սիրեց։ Ծառայակից տղաների հետ արագ ընկերացավ և հակառակորդի դիտակետից բխող վտանգը չհաշված, դիրքապահի օրերն անցնում էին ուրախ, հումորով լի պատմություններով։ Նարեկը հաճախ էր նայում ցասումով շառաչող գետին և մտածում.« Ինչո՞ւ է Արաքսը միշտ պղտոր»։ Արայիկը, որ դպրոցում ավելի լավ էր սովորել, պատասխանում էր. «Քանի որ յուր զավակները անվերջ կմնան պանդուխտ, Արաքսը չի հանդարտվի, մռնչալու է, սևափրփուր ջրերով փախչի իր ափերից...»։

Ծառայության քսան ամիսների ընթացքում հակառակորդի որևէ հարձակում կամ դիվերսիոն ներթափանցման փորձ չեղավ։ Վերջին ամիսներին աննախադեպ լռություն էր, կրակոցները հազվադեպ էին դարձել։ Մոտենում էր Նարեկի ծննդյան օրը, որոշեցին դիրքեր բարձրանալուն պես սեղան գցել և ծառայակիցների հետ վերջին տարեդարձը նշել, երկու ամսից զորացրվում էին...

-Նարե՛կ, տորթ ունես, արի վերցրու,- ձայնեց պահակակետի հերթապահը։

-Մամ ջան, խի՞ ես նեղություն քաշել ախր,- ասաց մորը հեռազանգելով։

-Ի՞նչ նեղություն, Նարեկ ջան, բա ծնունդդ է, մի տորթ չուղարկե՞ի։

-Հենց ծննդյանս օրը բարձրանում ենք դիրքեր, մամ, տղերքի հետ կուտենք, ծնունդս կնշենք, ապրես մամ ջան։ Դեռ չէին ավարտել ծննդյան օրվա շնորհավորանքները, կապ տվեցին.

-Շնորհավոր տարեդարձդ, զինվո՛ր, քեզ բարի վերադարձ հայրենի օջախ:

-Համեցեք պարոն հրամանատար, անգամ տորթ ունենք դիրքերում՝ ծննդյան օրվա իսկական տորթ, մայրս է թխել:

-Դրա ժամանակը չի, անուշ արեք, դիրքի ավագ, ուշադիր ինձ լսեք... Զգոն եղեք, հակառակորդի տանկեր են նկատվել մոտակայքում, հնարավոր է դեպի ձեր դիրք գան: Նարեկը սթափվեց, զգաց՝ ինչպես արյունը տաք շիթով հոսեց երակներում։ Առաջին անգամ պետք է իրեն կցագրված զենքով կրակեր։ Նա նռնականետը հավաքեց և պատրաստ պահեց: ժամերն անցան, տանկեր չհայտնվեցին։ Նարեկը հերթափոխը հանձնեց և իջավ գետնատնակ հանգստանալու։ Դեռ չէր հասցրել պառկել, երբ ինչ որ հուժկու ձայն լսեց, զենքը վերցրեց և դուրս թռավ գետնափոր տնակից։ Չհասցրեց կոշիկ հագնել, էլ ուր մնաց զրահաբաճկոն։ Տանկ չտեսավ, գլխավերևում հարվածային ուղղաթիռն էր և հարևան դիրքի վրա նետած արկի պայթյունից երկինք բարձրացող ծուխը։ Նարեկը նայեց օդային մետաղե հսկային դեպի իրենց դիրք շարժվելիս և բնազդով զենքն ուղղեց դեպի վերև... Ձգանը քաշեց, մեծ ճնշումը թափահարեց նրան, ապա լսվեց հուժկու պայթյուն։ Ուղղաթիռը պտույտ գործեց օդում ու վայր ընկավ...

«Զինվոր, դուք կողմնորոշվել եք արագ, գործել եք անվարան, կրակել անվրեպ»,- լսեց հրամանատարի ձայնը։

«Այո՛, ամեն վայրկյանը կարող էր ճակատագրական լինել, եթե գեթ մեկ ակնթարթ երկմտեիք, հապաղեիք կամ վախենայիք, մենք կկորցնեինք այս ուղղության դիրքերը ևս»:

«Բա չեք խոսում զենքի մասին, պարոն գնդապետ… Զենքն էլ ոչ այլ ինչ էր, քան հակատանկային նռնականետ՝ նախատեսված տանկերի համար:

Դրանով ուղղաթիռ խոցե՞լ… Դա չլսված բան էր»,- սպայակազմը շարունակում էր քննարկումները, իսկ Նարեկին տեղափոխեցին հոսպիտալ։ Նա գնալով վատանում էր, դեմքն առավել գունատ էր, ուղղաթիռի բեկորից ոտնաթաթի վիրավորում էր ստացել։ Տեղի հոսպիտալում նրա հետ պառկած էին նաև մարտական գործողությունների մասնակից սպաներ, զինվորներ։ Քննարկումները պարզորոշ պատկերացում տվեցին՝ ինչ էր կատարվել հարևան դիրքերում։ Լայնածավալ հարձակում հակառակորդն իրականացրել էր ճակատի ողջ երկայնքով, իրենց դիրքերը մնացել էին անձեռնմխելի։

-Որոշ դիրքեր թշնամին գրավեց, տասնութ զինվոր ու սպա գերեվարված են, թե զոհված, դեռևս հայտնի չէ,-պատմում էր հրամանատարական դիտակետի վիրավոր զինվորը, ում կարողացել էին հասցնել բլրի հետևում սպասող շտապ օգնության մեքենա։

-Մի քանի դիրքերում սպաներն ու զինվորները ուղղակի մոխրացել են հարվածային անօդաչուի պայթյունից... Նարեկը տեղեկացավ, որ պաշտպանական գծի մյուս հատվածում ևս զինվորը հրթիռ է արձակել և խոցել մարտական դիրքերի ուղղությամբ հրթիռներ արձակողհակառակորդի ուղղաթիռը։ Հպարտության անթաքույց զգացումը կրծքի տակ փոթորկում էր։

Երկու ամիս անց զորացրվեց և վերադարձավ տուն։ Գրեթե ամեն օր հարցազրույցների էր մասնակցում, նկարահանումների։ «Գիտեի, որ նռնականետը նախատեսված չէ օդային նշանակետ վերացնելու համար, բայց այդ պահին, եթե ձեռքիս ինքնաձիգ էլ լիներ՝ կրակելու էի, մտածելու ժամանակ չկար, վախենալու ժամանակ չկար: Գործելու ժամանակն էր»,- ամոթխած ժպիտով պատասխանում էր նա։ Նրանց տունը միշտ բազմամարդ էր, ծնողները հաճախ էին հյուրընկալում լրագրողների, ծանոթ անծանոթ մարդկանց, պատմում որդու սխրանքի մասին, ցույց տալիս նրա մանկության, պատանեկության լուսանկարները, Նարեկի՝ հինգերորդ դասարանում նկարած նկարը՝ տանկեր և ուղղաթիռ, և գրած շարադրությունը. «Ես ատում եմ պատերազմը, քանի որ պատերազմի ընթացքում շատ անմեղ զինվորներ են զոհվում, ես ուզում եմ միշտ խաղաղություն լինի»: Պապը հպարտությամբ էր պատմում թոռան սխրանքի մասին և շեշտում, որ Նարեկն իր դաստիարակության արժանի կրողն է։ Օրերը գլխապտույտ առաջացնող իրադարձություններով էին լի, մինչդեռ որոշ ժամանակ անց Նարեկը բախվեց աշխատանք չգտնելու խնդրին։ Բարձրագույն կրթություն չուներ, մասնագիտացում ևս, միակ հստակ նպատակը բանակում ծառայությունը շարունակելու մղումն էր։ Դյուրին չէր այդ ճանապարհը ևս, մասնագիտացավ, սպայական կոչում ստացավ, անցավ ծառայության հետախուզության խմբում։ Ծառայակիցներից ամենաերիտասարդն էր, շատերը սրտաբաց ընդունեցին նրան, հարցեր էին տալիս մարտական գործողությունների մասնակցին, հետաքրքրությամբ ունկնդրում նրա պատմությունը։ Որոշ ծառայակիցներ այդպես էլ չընդունեցին քսան տարեկանում ճանաչում ձեռք բերած երիտասարդին իրենց շարքերում։ Կյանքն ամենևին էլ այն մեծարանքի ու փառքի ակնթարթները չէին, որ ցուցաբերում էին մարտական գործողությունների մասնակիցների հանդեպ տոնական օրերին։ Իրական կյանքն այստեղ էր՝ սպայական ուսադիրներով շարահրապարակում կանգնած՝ ենթակա անձնակազմի համար պատասխանատվութուն կրելիս, դիրքերում՝ մարտական հերթապահություն իրականացնելիս, որպես հետախույզ բարդ առաջադրանքներ կատարելիս, հակառակորդի դիրքերից մի քանի մետր հեռավորությամբ մահվան հետ հանդիպելիս։ Նարեկը դիրքերից իջնում էր հոգնած, մաքուր անկողնու ու տաք լոգանքի կարոտած։ Մայրը նայում էր որդու հոգնատանջ տեսքին, աչքերը լցվում էին։ Նարեկը բավարար վաստակում էր, օգնում ընտանիքին, երեկոյան զվարճանում աղջիկների հետ։ Ազատ կենսակերպը զերծ էր պահում նրան պարտավորություններից մինչ այն օրը, երբ սիրահարվեց։ Փոքր էր Լենան, խոշոր աչքերով, երկար խոպոպներով։ Նա կուչ էր գալիս Նարեկիթևերի տակ ու տղան ակամա պատասխանատվություն էր կրում նրա համար։ Նարեկին դուր չէին գալիս առաջնորդ կանայք, նա քնքշություն ու սեր էր փնտրում։ Այժմ նրա երազանքներն այլ երանգներ ունեին։ Փոքրիկ Լենան հնազանդ էր, մինչդեռ Լենայի մայրը փորձում էր դստեր կյանքը վերահսկել...

«Բոլոր ժամանակների ղեկավարները անհնազանդներին դժկամությամբ են հանդուրժում յուր հրամանատարության ներքո, հատկապես եթե կրտսեր սպան ավելի հարուստ մարտական ուղի ունի անցած»,- մտահոգ ասաց գեներալը՝ կարդալով Նարեկի՝ զորացրելու վերաբերյալ հրամանը։ «Ամբողջ կյանքդ վայրկյանների ընթացքում անցնում է աչքիդ դեմով մահվան աչքերին դեմ առ դեմ նայելով ու սկսում ես արժևորել ամեն ինչ, որովհետև եթե ես չխփեի, մեզ էին խփելու, բոլորս մեռնելու էինք... 

Կյանքն ինձ համար հիմա այլ քաղցրություն ունի»,-պատմում էր Նարեկը հարևանությամբ նստած ուղևորին։ Սրտի խորքում հիասթափությունն էր թևածում, սերը, որին հավատում էր ու որը այլևս չկար։ Սև սաթի նման խիտ հոնքերը խոժոռել էին հայացքը, բայց ժպտացող աչքերի խորքում հրաշքով փրկված ու ապրելու մի ողջ կյանք կար։ Աղոտ լույսերը փարատում էին ինքնաթիռի սրահում թևածող մթությունը։ Նարեկը, փակ աչքերով հատելով երազների սահմանը, ցատկեց մեքենայի թափքից, ուսապարկը վերցրեց, դարուփոս ճանապարհով քայլերն ուղղեց դեպի հեռավոր սարերը, հասավ անծայրածիր, արևոտ դաշտերը, տեսավ հայրենի եզերքի անդորրը հսկող դիրքապահներին։ Հեռվից նրան են ժպտում դիրքի ավագը, Արայիկը, Արմանը ու կանչում իրենց մոտ...

Ինքնաթիռի անիվները մեծ թափով հպվեցին գետնին, Նարեկը վեր թռավ քնից։ Նա վերցրեց արտագաղթի ծանր ճամպրուկն ու քայլեց նոր ու անհայտ երկրի ասֆալտ ճանապարհով։ Հեռվից ժպտալով նրան էր նայում ամերիկաբնակ մորեղբայրը ...

ՄԵԼԱՆՅԱ ՏԵԼԵՄԱԿԻ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑ- ծնվել է 1952 թ., մարտի 23-ին, Երևանում: 1969 թ. ավարտել է Երևանի Մուրացանի անվ. թիվ 18 միջն. դպրոցը, ընդունվել Խ.Աբովյանի անվ. Մանկավարժական ինստիտուտի բանասիրական ֆակ-ը: 1973-ին ավարտել է ինստիտուտը, որպես հայոց լեզվի, գրականության ուսուցչուհի նշանակվել Ապարանի շրջան: 1984 թ-ից անցել է ժուռնալիստական աշխատանքի Ապարանի շրջանային «Ապարան» թերթում: 1998 թ. աշխատանքի է անցել ՀՀ ՊՆ ԶՍՊ վարչությունում: Ստեղծագործում է, հրատարակել է գրքեր: Նրա պատմվածքները մեծ հետաքրքրությամբ ու «մեկ շնչով» են կարդացվում: Ներոհիշյալ երեք պատմվածքները մեր գրական հավելվածում հրապարակվում են առաջին անգամ: Տիկին Մելանյան այժմ թոշակառու է: Ամուսնացած է, ունի 3 երեխա, 8 թոռ: ՀՀ ժուռնալիստների միության անդամ է: Անկուսակցական է:

 

 

 Որպես հիվանդապահուհի, նոր էի աշխատանքի անցել Չիկագոյի ծերանոցներից մեկում։ Խնամքիս տակ պետք է գտնվեին մի քանի ծերեր։ Բուժքույրը ինձ ներկայացրեց նրանցից երեքին։ Առանձնապես հիվանդներ չէին․ երկուսը կին, մեկը տղամարդ էր, ուղղակի ծեր մարդիկ էին, որոնց պետք է օգնեի հագնվելիս, լվացվելիս, մյուս մանր-մունր հարցերում, հատկապես շատ կարևորեց նրանց հետ զրուցելը։ Այս երեքը ընթրում, ճաշում էին ընդհանուր ճաշարանում, բացի չորրորդից։ Նախքան չորրորդի մոտ մտնելը, զգուշացրեց, որ ծերունին վաղուց ԱՄՆ-ում ապրող թուրք է, հարազատները շատ ուշադիր են, հաճախ են նրան այցելում։ Ծերունին, թեև առողջ էր, խնդիր չուներ, բայց հազվադեպ էր քայլում, միշտ պառկած էր, իսկ տարօրինակն այն է, որ ձեռքերը միշտ թաքցնում էր ծածկոցի տակ ու երբեք ինքն իր ձեռքով չէր ուտում, չէր ճաշում, նրան ես պետք է կերակրեի, բերանը մաքրեի։ Առաջին պահ, ներսումս մի տեսակ տհաճ զգացում բարձրացավ, որ թուրք էր, բայց դե, ի՞նչ կարող էի անել, բուժքրոջ հետևից լուռ սենյակ մտա։ Մռայլ, բայց փառահեղ ծերունի էր։ Զգացվում էր, որ երիտասարդ ժամանակ բավականին թիկնեղ, հետաքրքիր տղամարդ էր եղել։ Բուժքույրը ինձ ներկայացրեց, ինչ պետք էր, հանձնարարություն տվեց ու դուրս եկավ։

Վարագույրները քաշեցի, պատուհանը բաց արեցի, մաքուր , գարնանային օդը ներս խուժեց։ Ծերունին փակեց աչքերը, խորը շունչ քաշեց․

- Լավ է։

Ճաշարանից սկուտեղի վրա բերեցի ընթրիքը։ Ծերունին պառկած տեղից քիչ վեր ձգվեց, հարմար հենվեց բարձին, բայց ձեռքերը շարունակեց ծածկոցի տակ պահել։ Մի երկու գդալ ուտելուց, թեյը խմելուց հետո, փակեց աչքերը․

- Բավական է, հեռացրու։

Երբ սկուտեղը ձեռքիս, պատրաստվում էի դուրս գալ, հարցրեց․

- Ի՞նչ ազգ ես։

- Հայ եմ,- պատասխանեցի կտրուկ։

- Հայ,- կրկնեց ու աչքերում անհանգիստ բան տեսա։

- Դժգո՞հ եք,- հեգնանքով հարցրեցի,- ես հայ եմ, դուք՝ թուրք, բայց ես ընդամենը կատարում եմ իմ աշխատանքը։

Ինձ թվաց, որ ծերունին ուր որէ կբղավի, ներս կմտնի բուժքույրն, ինձ դուրս կհրավիրի սենյակից, ու ես կկորցնեմ աշխատանքս։ Բայց նման բան տեղի չունեցավ։

- Անունդ ի՞նչ է,- հարցրեց։

- Սեդա,-պատասխանեցի, բայց զգացի, որ ձայնիս մեջ ընդգծված հեգնանք կար։

- Սեդա,- կրկնեց ծերունին, քիչ լռելուց հետո շարունակեց,- հորս երկրորդ կնոջ անունն էլ Սեդա էր։

- Հա՞յ էր։

- Հայ էր, ես ատում էի նրան ու նրանից ծնված եղբորս։

Ես հետ դարձա, սկուտեղը դրեցի փոքրիկ սեղանին։

- Ատում էիր, որովհետև հա՞յ էին։

- Ոչ,- հայացքը պատուհանից դուրս ուղղեց ծերունին։

Նույն պահին ներս մտավ բուժքույրը։ Ես վերցրեցի սկուտեղն ու արագ դուրս եկա։ Մինչև հաջորդ օրվա իմ հերթապահության ժամը, մտքերով թուրք ծերունու հետ էի։ Հետաքրքիր էր, կխոսե՞ր, կասե՞ր իր ատելության պատճառը։

Հաջորդ օրվա իմ հերթապահությունը համընկավ ճաշի ժամին։ Երբ մտա ծերունու սենյակ, թվաց, որ նա էլ սպասելիս է եղել ինձ։ Դեմքը գունատ էր, լարված, շրթունքները դողդողում էին։ Անխոս կերավ ճաշը, խմեց, բայց երբ ցանկացա սկուտեղը վերցնել, աչքերով սաստեց․

- Թող, թող առայժմ մնա, իսկ դու նստիր։

Հասկացա, խոսել էր ուզում:

Նստեցի։

- Երեկ դուք ասացիք, որ ատում էիք Ձեր հոր երկրորդ կնոջը, բայց ոչ նրա համար, որ նա հայ էր։

- Այո,- քիչ լռելուց հետո, սկսեց ծերունին,- ես այդ ժամանակ շատ փոքր էի, հազիվ 4-5 տարեկան, չգիտեի՝ հայն ո՞վ է, թուրքն ո՞վ է, իսկ Սեդայից ծնված եղբայրս ինձանից մի տարով փոքր էր։

- Ուրեմն՝ ո՞րն էր ատելության պատճառը,- հետաքրքրվեցի ես։

- Հայրս իր երկրորդ կնոջն ու նրանից ծնված տղային ավելի շատ էր սիրում, քան ինձ ու մորս, ինչն էլ պատճառ էր դարձել մորս տանջանքին, արցունքներին ու խանդին։Մայրս դարձել էր չար ու մռայլ, նա ամեն օր աղոթում էր, որ գյավուր Սեդան ու իր տղան մեռնեն, բնականաբար այդ ատելությունը նաև ինձ էր անցել։ Մենք մեծացանք, տարիների հետ մեծացավ նաև այդ ատելությունը։ Հայրս միշտ գովասանքի խոսքեր էր ասում դպրոցում լավ սովորող եղբորս հասցեին, իսկ ինձ միշտ խիստ դիտողություններ էին բաժին հասնում, Սեդայի հետ միշտ հանգիստ ու մեղմաձայն էր խոսում, նրան փող տալիս, իսկ մորս միշտ խեթում էր, կոպտում, հրում։ Մի խոսքով՝ ես ատում էի իմ արյունակից եղբորը։ Դպրոցից հետո հայրս նրան ուղարկեց եվրոպա՝ ուսումը շարունակելու, իսկ ես դարձա զինվորական, ամուսնացա, երեխաներ ունեցա։ Եվ ահա, այն օրերն էին, երբ մեր՝ թուրքական կառավարությունը որոշել էր հայերին վտարել, Թուրքիան մաքրել այդ խառնակիչ, դավաճան գյավուրներից։ Լուր եկավ, որ Պոլսի հայկական թաղերից մեկում Պողոս աղա անունով մեծահարուստը հրաժարվում է թողնել իր տունն ու ունեցվածը, հեռանալ Պոլսից։ Ես մի քանի ասկյարների հետ շտապեցի հայկական թաղամաս։

Ծերունին լռեց, քանի որ ներս եկավ բուժքույրն ու ես, վերցնելով սկուտեղը, արագ դուրս եկա, որ վերջինս չնկատի հուզմունքից արագացած իմ շնչառությունն ու կարմրատակած աչքերը։

Դուրս եկա։ Մինչև աշխատանքի ավարտն ու իմ տուն հասնելը, ինձ մի դար թվաց։ Հասա տուն ու անմիջապես հեռաձայնեցի մորս։

- Մայրիկ, դու պատմում էիր, որ քո մոր հայրական տունը Պոլսում եղել է հայկական թաղամասում, պապդ էլ եղել է մեծահարուստ Պողոս աղան։

- Այո, աղջիկս, պապս եղել է մեծահարուստ Պողոս աղան, բազմաթիվ խանութներ, նույնիսկ կարի արտել է ունեցել։ Մայրս ամուսնու ընտանիքի հետ ամերիկյան նավով հեռացել, փրկվել են, բայց հայրական ընտանիքի ճակատագրից այդպես էլ անտեղյակ է մնացել, մինչև կյանքի վերջին օրերը փնտրում էր եղբայրներին, բայց այդպես էլ, ոչ մի լուր չառավ նրանց մասին։

Հաջորդ երկու օրերը իմ հանդստյան օրերն էին, ես ծերանոց չգնացի։ Երրորդ օրը, երբ մտա թուրք ծերունու սենյակը, զգացի, որ ծերունին էլի սպասում էր ինձ։

- Ես գիտեմ, հասկացա, որ դու հենց այնպես չես հայտնվել այստեղ,- ուտելուց հետո ինձ դիմեց ծերունին,- քեզ Ալլահն է ուղարկել, որ մահից առաջ ես կարողանամ մաքրվել վերջապես այս արյունից։

Ես պապանձվել էի, ոչինչ չհարցրեցի, միայն լուռ նստեցի նրա կողքի աթոռին, աչքս ընկավ ծածկոցի տակ դողդղացող նրա ձեռքերին։

Ծերունին շարունակեց կիսատ թողած իր պատմությունը։

- Ասացի, որ մի քանի ասկյարների հետ շտապեցի հայկական թաղամաս։ Իրոք, Պողոս աղան իր երեք տղաների հետ փակվել էր մեծ, քարե տան առաջին հարկում գտնվող խանութում ու զենքով դիմադրություն էին ցույց տալիս մեր ասկյարներին։ Երեկոյան կողմը ներսից եկող կրակոցները պակասեցին։ Մենք որոշեցինք գրոհել։ Կոտրեցինք ծանր, փայտե դուռն ու ներս մտանք։ Պողոս աղայի ու երկու որդիների դիակները փռված էին գետնին, բայց երրորդ, վիրավոր որդին դեռ կենդանի էր։ Աչքս ընկավ այդ գյավուրի երեսին, ու ես ցնցվեցի։ Տղան շատ նման էր եղբորս՝ Սեդայի տղային։ Անսպասելի բարձրացավ, կոկորդիս հասավ եղբորս դեմ հավաքված ողջ ատելությունը, արհամարհանքը, ու ես ասացի ասկյարին․

- Մորթիր դրան, ես պիտի խմեմ էս գյավուրի արյունը։

Ասկյարը բռնեց չոքած տղայի մազերից, գլուխը հետ գցեց ու հաջորդ պահին նրա կտրված կոկորդից արյունը շատրվանի պես ցայտեց։ Ես ձեռքերս բուռ սարքեցի, պահեցի արյան տաք շիթի տակ, ագահորեն խմեցի այն, հետո արնոտ ձեռերս քսեցի դեմքիս ու․․․հանգստացա։ Հանգստացա՞, չէ, ես դեռ չգիտեի, որ հենց այդ պահից սկսվեց իմ կյանքի դաժանությունը, ինչն ուղեկցում է մինչ այս պահը, կշարունակվի ու միայն երևի գերեզմանում թերևս կհանգստանամ։

Լռեց։ ես քարացել, պապանձվել էի, բայց ծերունին շարունակեց, նա ուզում էր անպայման պատմել, վերջացնել իր պատմությունը, ավելի ճիշտ, նա շտապում էր՝ րոպե առաջ ազատվել իրեն տանջող պատմությունից, հավանաբար այդ պատճառով էր, անընդհատ աչքը դռանը պահում, որ հանկարծ բուժքույրը չհայտնվի։ Ոչ էլ նկատում էր, որ ես դողում էի ողջ մարմնով, արցունքները առվակի նման հոսում էին այտերովս ցած։

- Երեկոյան, երբ տուն գնացի, ողջ ընտանիքը հավաքված էր հացի սեղանի շուրջը։ Մայրս տեղից վեր թռավ, եկավ, համբուրեց ինձ, ասաց, որ արդեն լսել են, թե Պողոս աղայի տղայի հետ ինչ հաշվեհարդար եմ տեսել, ուրախ բացականչեց․  «գյավուրի արյունն է խմել, արյունը», ինձ ուղեկցեց սեղանի մոտ։ Սեղանի մյուս կողմում նստած Սեդան թեթևակի դարձավ մորս կողմն ու հեգնանքով նետեց․ «իմացանք, հրեն, ձեռքերը դեռ արյունոտ են»։ Այդ պահին ես ձեռքս մեկնել էի՝ հաց վերցնելու, անկախ ինձանից, աչքս ընկավ ձեռքիս ու ․․․օ՜, սարսափ, ես տեսա, որ ձեռքս արյունոտ էր, նայեցի, մյուս ձեռքս էլ էր արյունոտ։ Բայց չէ՞ որ ես խնամքով լվացվել էի, ինչպե՞ս կարող էր նման բան լինել։ Արագ վեր կացա սեղանից, գնացի, նորից երկար ու խնամքով լվացվեցի։ Վերադարձա սեղանի մոտ, ձեռքս պարզեցի հացին, ու նորից ձեռքս արյունոտ էր։ Էլ ի՞նչ ասեմ, ահա, այդ պահից սկսվեցին իմ տառապանքները, ես չէի կարողանում դիպչել ուտելիքի, իմ աչքին ձեռքերս դառնում էին արյան մեջ թաթախված, ճիշտ այն օրվա պես, երբ ես խմեցի Պողոս աղայի տղայի արյունը։ Սկզբում տանեցիներից թաքցնում էի այդ երևույթը, բայց շուտով բոլորն իմացան, զարմացան, որովհետև իրենք չէին տեսնում այդ արյունը, նույնիսկ մտածեցին, որ ես խելագարվել եմ, թեև այդ միտքը ինձ էլ էր հաճախ այցելում։ Դիմեցի բժշկի։ սկզբում նա ինձ խորհուրդ տվեց՝ ճաշելիս ձեռնոց հագնել։ Ես այդպես էլ արեցի, բայց ավելի վատ, ձեռնոցի տակից դուրս էին գալիս արյան կաթիլներն ու կաթում իմ վերցրած հացի վրա։ Հետո բժիշկն ինձ ուղարկեց հոգեբույժի մոտ։ Պատմությունը լսելուց հետո, հոգեբույժը խորհուրդ տվեց՝ հեռանալ երկրից, գնալ օտար միջավայր, օտար երկիր, մոռանալ տեղի ունեցածը։ Ես հավաքեցի ընտանիքս ու եկա Ամերիկա։ Արդեն 35 տարի է, ապրում եմ Ամերիկայում, շփվել եմ տարբեր ազգի մարդկանց հետ, տարբեր աշխատանքներ կատարել, լավ գումար վաստակել, բիզնես դրել, որդիներ, թոռներ ամուսնացրել, և այդ բոլորը՝ արյունոտ ձեռքերով։ Մի քանի տարի առաջ, մետրոյի անցումում մի հնդկացի մուրացկան կին էր նստած։ Մոտեցա, հինգ դոլլարանոց դրեցի նրա թասի մեջ, անցա։ Հանկարծ կինը հետևիցս ձայն տվեց։ Հետ գնացի։ Հնդկացին ինձ մեկնեց իմ տված հինգ դոլլարանոցը, թե՝ հետ վերցրու, արյունոտ ձեռքից ինձ օգնություն պետք չէ։ Ես երկար, շփոթված ու քարացած կանգնել էի նրա դիմաց։ Կինը երևի հոգնեց իմ լուռ ներկայությունից, ասաց, թե՝ գնա, քեզ վրա անեծք կա, արդար անեծք, դու պետք է տառապես, հեռացիր իմ կողքից։

Այո, այդ հորս երկրորդ կնոջ՝ հայուհի Սեդայի անեծքն էր, ես միայն այդ պահին հիշեցի ու հասկացա դա։ Ահա, իմ ազգի վրա էլ մի ողջ հայ ժողովրդի անեծքն է ծանրացած, արդար անեծքը։ Ալլահը տեսել է իմ ժողովրդի արածը, նա չի ներում մեզ։

2.

Երեք օր անց, ծերունին մահացավ։ Մինչ մահանալը, երեք օր շարունակ, ես նրա ուտելիքին խառնում էի իմ աղի արտասուքը, իմ խեղճ քեռիների, իմ ընտանիքի, իմ ողջ հայ ազգի դառնությունը, տանջանքն ու տառապանքը, լացն ու կականը, գդալ առ գդալ կերակրում էի թուրք ծերունուն։ Նա չդիմացավ, մահացավ։

 

 

Արթնացավ պատուհանագոգին կաթիլների տկտկոցից ու գուշակեց, որ անձրևը ողջ գիշեր չէր դադարել: Ձգվեց դեպի պատուհանը: Երկինքը գորշ էր, մռայլ: Մի տհաճ զգացում անցավ մարմնով: Հիշեց, որ երեկոյան թուրք հարևանի կինն էր մահացել: Երիտասարդ կին էր՝ միշտ գլխաշորով: Մի երկու անգամ հանդիպել էին վերելակում, գլխով թեթևակի իրար բարևել: Նրանք վերջերս էին տեղափոխվել այս բնակարան, ոչ ոքի հետ չէին շփվում: Ներսից եկող երաժշտությունից, նաև միջանցքում երբեմն եղած խոսակցությունից էր գուշակել, որ թուրքեր են: Ամուսնուն երբեք չէր տեսել, միայն ձայնն էր լսել, իսկ երեխաներ կարծես, թե չկային:

Ալարկոտ հագնվեց, պետք է խանութ գնար: Չհարմարվեց այս ամերիկյան ապրելակերպին, առանց հացի յոլա չի գնում: Միջանցքում մի քանի անծանոթ տղամարդիկ ծխում էին, հարևանի դուռը բաց էր: Երևի մահացածի հարազատներն են: Առանց նրանց կողմը նայելու՝ արագ իջավ աստիճաններով: Երբ վերադարձավ, միջանցքը դատարկ էր, հարևանի դուռը՝ փակ: Մի թուրք էլ հեռացավ աշխարհից՝ անցավ մտքով ու մոռացավ հարևանին:

Շատ օրեր ձգվող անձրևը արդեն ազդում էր նյարդերին: Հիշեց, որ այն սկսվել էր հարևանի կնոջ մահվան օրը: Մեկ ամսից ավելի է անցել, ու անձրևը շարունակում է գալ: Երեկոյան հրավիրված է ընկերուհու տուն: Հարկավոր է պատրաստվել, այնտեղ ուրիշ հյուրեր էլ են լինելու, բացի այդ, ընկերուհին ասաց, որ անակնկալ ունի: Դռան թակոցը կտրեց մտքերից: Ոչ ոքի չէր սպասում: Հավանաբար, մյուս հարևաններից մեկն է կամ շենքի իսպանացի լիազորը, որը ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ, թե այս հայաստանցի կինը ինչու չի ցանկանում մշտական բնակություն հաստատել Ամերիկայի նման դրախտային երկրում և օրերն է հաշվում, թե՝ երբ պիտի լրանա պայմանագրի ժամկետը, որ ինքը վերադառնա իր Հայաստանը: Բայց ոչ ծանոթ հարևաններից մեկն էր, ոչ էլ իսպանացի լիազորը, անծանոթ մի մարդ էր:

-ներեցեք, ես ձեր դիմացի հարևանն եմ, կարելի՞ է մի բան խնդրել, - անգլերենի շեշտված առոգանությամբ ասաց տղամարդը:

Մահացած կնոջ թուրք ամուսինն է, իսկույն անցավ մտքով:

-Ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել:

-Կարելի՞ է խնդրել ձեր արդուկը, ես կարևոր հանդիպում ունեմ, բայց մեր արդուկը չեմ գտնում, կնոջս մահից հետո ամեն ինչ տակնուվրա է եղել:

-Սպասեք, հիմա կբերեմ, - հետո ավելացրեց, - բայց խնդրում եմ, շուտ վերադարձրեք, որովհետև ինձ նույնպես պետք է:

Երբ տղամարդը վերադարձրեց, անկախ իրենից, հոտ քաշեց արդուկից: Չէ, թուրքի հոտ չէր գալիս, քթի տակ արածի վրա ծիծաղեց:

Ընկերուհու տունը այնքան էլ հեռու չէր, ընդամենը երկու փողոց այն կողմ: Ընկերուհին ուրախացավ իր տարած ծաղիկների ու կոնֆետների համար, խնդրեց խոհանոցում իրեն օգնել, մինչև մյուս հյուրերի գալը:

- Այդ ի՞նչ անակնկալ ես պատրաստել, - չհամբերեց ու հարցրեց:

- Օ՜, իսկապես հետաքրքիր անակնկալ է, հիմա չեմ ասի, կհավաքվենք նոր:

Էլ չստիպեց, թող այդպես լինի: Քիչ հետո եկան ծանոթ ամուսինները, որոնք մի քանի օր առաջ էին վերադարձել Երևանից: Ինքը այդ ամուսիններին այնքան էլ չէր հավանում, տանել չէր կարողանում նրանց քաղքենի պահվածքը, կեղծ հայրենասիրական վերամբարձ ճառերը: Այ, հիմա էլ, փոքրիկ տոպրակ հանեցին, երկյուղածորեն բացեցին, ու ամուսինը պաթետիկ ձայնով դարձավ իրեն.

- Համեցեք, խոնարվեցեք, համբուրեցեք: Հայրենիքից մի բուռ սուրբ հող եմ բերել:

Հազիվ իրեն զսպեց, որ չասի՝ տո, այ սուտ հայրենասեր, հայրենիքիդ հողը սրբացնող էիր, չգայիր ամերիկյան դատարանում հայրենիքիդ դեմ դատ բացեիր՝ կեղծ վկայություններով, հոգիդ վաճառելով՝ ամերիկյան քաղաքացիություն չստանայիր: Հիմա եկել, էս ի՜նչ թատրոն ես խաղում, թե՝ հայրենիքից մի բուռ սուրբ հող եմ բերել: Սրտնեղված նայեց ընկերուհու կողմը՝ ա՞յս էր քո անակնկալը: Նույն պահին էլ հնչեց դռան զանգը: Ընկերուհին բաց արեց դուռն ու անգլերենով ուրախ բացականչեց.

- Ահա և Սայիդն էլ եկավ: Համեցիր Սայիդ, Ներս արի և ծանոթացիր իմ ու նաև՝ արդեն քո բարեկամների հետ:

Աչքերի առջև մի պահ մշուշվեց, թվաց, լավ չի տեսնում իրեն մոտեցող տղամարդուն: Աստված իմ, իր թուրք հարևանն է, որ առավոտյան արդուկ խնդրեց:

- Դու՞ք, - ոչ պակաս շփոթվեց նաև թուրք հարևանը:

- Դուք իրար գիտե՞ք, - ուրախ զարմանքով բացականչեց ընկերուհին:

Ինքը շփոթված կանգնել ու չի նկատում հարևանի պարզած ձեռքը:

- Կներեք, ես կարծես վատ եմ զգում, գնամ ջուր խմեմ, - ասաց ու գնաց խոհանոց:

- Քեզ ի՞նչ պատահեց, - հետևից եկավ ընկերուհին, - դու Սայիդին ճանաչու՞մ ես:

Զարմացած նայեց ընկերուհու երեսին:

- Բայց նա իմ թուրք հարևանն է, որի կինը վերջերս մահացել էր, ես քեզ ասել էի այդ մասին: Իմ թուրք հարևանն է, թուրք հարևանը, - կրկնեվ նյարդացած:

Բայց այս ի՞նչ է, ընկերուհին ժպտում է, հիմարի տե՞ղ է իրեն դրել, ինչ է:

- Ա՜յ, հենց այս էլ այն անակնկալն է, որի մասին ասել եմ քեզ, - ասաց ու ձեռքից քաշելով՝ իրեն սենյակ տարավ:

- Բարեկամներ, Սայիդը թուրք չէ, նա ընդամենը վերջերս է իմացել, որ ինքը հայ է: Այդքան տարիներ ծնողները ապրելով թուրքիայի Բուրսա քաղաքում, շրջապատից խնամքով թաքցրել են իրենց հայ լինելը: Սայիդի հայրը մեռնելուց առաջ Բուրսայից նամակ է ուղարկել որդուն, որտեղ մանրամասն գրել է իրենց արմատների մասին, որ իրենց պապը Բուրսա է տեղափոխվել Մշո գավառի Գվարս գյուղից: Խնդրել է որդուն՝ քրիստոնեություն ընդունել և վերադառնալ իր արմատներին, այլևս երբեք չվերադառնալ Թուրքիա: Նամակը ստացել է Սայիդի թուրք կինը և երկու տարի ամուսնուց թաքցրել է այն, վախենալով, որ Սայիդը երբ իմանա ճշմարտությունը, կհեռանա իրենից: Բայց մահվանից առաջ, խղճի խայթ զգալով, տվել է նամակը ամուսնուն, խնդրել՝ ներել իրեն:

Ընկերուհու ձայնը կարծես հեռվից է հասնում ականջներին, տեր աստված, այս ի՜նչ պատմություն է, ինչ ողբերգություն:

- Հիմա Սայիդը որոշել է հայերեն սովորել և նոր միայն քրիստոնեություն ընդունել, որպեսզի Հայր Մերը կարողանա մայրենի լեզվով ասել: - Շարունակեց ընկերուհին՝ փարվելով իրեն, - ահա ես էլ որոշեցի Սայիդին ծանոթացնել Հայաստանից Նյու Յորքի հայկական կիրակնօրյա դպրոց գործուղված, իմ սիրելի ընկերուհի, քեզ հետ, և միասին խնդրել քեզ, որ նրան հայերեն խոսել սովորեցնես, Մայրենի լեզու պարապես, որ կատարվի Սայիդի հոր կտակը ու երազանքը՝ Սայիդը իսկական ՀԱՅ դառնա:

 

 

 

 

ՏԱՏԻՍ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԻՑ

Վաաայ, դու չգիտե՞ս մեր Կապուտ ախպրի տեղը։ Հիմի ես քեզ կասեմ։ Ուրեմն՝ Կոշ գյուղը գիտե՞ս, էն որ Թալինի, Գյումրվա ճամփին ա, հա, հենց էդ Կոշ գյուղի միջով կթեքվես աջ, ուղիղ կեթաս դեպի Ալագյազ։ Կոշա վանքը կանցնես, Կոշա բերդը կանցնես, կմտնես ձորը, ձորով կեթաս։ Հա, թե գարուն վախտ կեթաս, ճամփեն ծաղիկ-ծաղկունքով ա, շուշան-սմբուլով ա, թռչունների երգ ու տաղով ա, ճամփեն ընենց կանցնես, խաբար չես էղնի։ Թե ամառ վախտով կեթաս, ճամփեն քար ու քռա ա, փուշ ու տատասկ ա, օձ ու կարիճ ա։ Մանավանդ, էն Յոթ դռնանի զաղի (քարանձավ) մոտ շաաաատ զգուշ կեթաս, զաղեն լիքը օձ կա։ Ձորով կեթաս-կեթաս, ձախի վրա իրար կողքի մի քանի պստիկ զաղեք կան։ Կմտնես էդ զաղեքը, տես, իմացի, որ մի քառասուն պորտ առաջ, էդտեղ հայ ա ապրե։ Զաղա, էն էլ՝ ինչ զաղա, պատերը տաշած, սվաղած, հա, բա ո՞նց, սվաղած, զաղի մեջտեղում էլ թունդիրը, ճիշտ ա, հողով հիմի լցրած ա, բայց էդ հողը, թե հանվի, մաքրվի, թունդիրում էսօր էլ կարաս լավաշ թխես, հա, հա, բալա ջան, էսօր էլ կարաս կրակ անես, լավաշ թխես։ Զաղեքը տեսա՞ր, դե, գնա առաջ։ Քիչ էլ, որ կեթաս, Կուզ մամեի քարը կտենաս։ Ի՞նչ ասեմ, բալա, Կուզ մամեն մեեեեծ քար ա, հեռվից նայես, կասես՝ կռացած, մեջքին կուզ դրած պառավ ա, ժողովուրդն էլ էդ նմանությամբ քարի անունը դրել ա Կուզ մամե։ Է՜, բալա, մեր վախտով, որ ջահել տղու սիրտը աղջկա վրեն ճղփար, աղջկան կկանչեր Կուզ մամեի մոտ՝ թաքուն խոսալու։ Մեր գյուղի սաղ ջահելների գաղտնիքները Կուզ մամեն գիտեր, ու էդ գաղտնիքները իրա մեջ կպահեր, մարդ չէր իմանա։ Հե՜յ գիդի, հունձ անելուց, կեսօրվա ճաշի ժամին, ինչքա՜ն ենք նստե Կուզ մամեի հովին, մածնաբրդոշ կերե, հետո երգերի շարան սկսե, գյովընդ բռնե։ Գյովընդի գլոխ միշտ Նազիկն էր, շատ սիրուն էր Նազիկը, շա՜տ, շիմշատ բոյ ուներ, լուսե՝ աչք-ունք, էրկու հուսերը կիջնեին մինչև կրունկները, Դավոն ի՞նչ աներ, ո՞նց դիմանար, որ չսիրահարվեր, Նազիկի սիրուց չխելռեր։ Չէ, բալա, ես Կուզ մամեի մոտ սեր-սեր չեմ խաղացե, բայց իմ պսիկ քուր խաղացել ա, իրա մուրազին էլ հասել ա։

* Հենց հասար Կուզ մամեին, մեր գյուղը կերևա։ Հաա-հա, Արագածոտնի Ավան գյուղը, ուր արդեն իրեք պորտ ա, որ մշեցիներ ու գվարսեցիներ են ապրում, մի երկու դաշտադեմցի ընտանիք էլ կան։ Քիչ էլ կեթաս, բայց գյուղ չես մտնի, ձախի վրա մի կանաչ, ծաղկավոր իզ կտենաս, իզը կբռնես ու կեթաս, իզը քեզ կտանի, կհասցնի մեր Կապուտ ախբրին։ Պահ, պահ, պահ, հըլա ասա՝ Կապուտ ախպուր։ Չէ՜, աշխարհի վրա էլ ուրիշ տեղ չկա Կապուտ ախպուր, չկա ըտենց սառը, համով, անմահական ջուր, որ համ էլ հիվանդի դեղ ու բալասան ա, ծարավ, կարոտ, սիրող սրտի հովանք ա, աշուղների երգ ու տաղի ախպուր ա։ Բլթբլթալով ջուրը կելնի գետնի տակից, քարերի արանքով կթափվի իրա բացած գուռը։ Ձմեռվա ցրտին, որ չորս բոլորը ձունը ծածկի, քարերից սառցի լուլեքը կկախվեն, ջրի համար հեչ, էլի բխկալով գետնից դուս կգա։ Ամառը, որ արտ ու արոտ արևից կխանձվեն, կվառեն-կթափեն, չորս բոլորը կամայանա, կծածկվի փուշ ու տատասկով, Կապուտ ախպրի չորս բոլորը թավիշ կանաչ կմնա, ծաղիկ-ծաղկունք կմնա, հազար գույնի թիթեռ կխաղա էդ ծաղիկ-ծաղկունքի մեջ։ Հա, էն կեսօրվա շոգին իմ ափոյի կնիկ Սալբին իրանց կտուրից ձեն կտար՝ ախչի, Արեգնազ, ափոդ ասում ա՝ մի էս կուժը տար խփի Կապուտ ախպրի գլխին, արի, ծարավ մեռանք։ Ես ափոյիս կնկա ձեռից վերցնում էի ջրի կուժը, ոտաբոբիկ վազում Կապուտ ախպուր։ Կուժը դնում էի ախպրի ակի տակ, որ լա՜վ սառի, ես մտնում էի ջուրը, ձեռքերս սեղմած, սկսում էի հաշվել՝ մեկ, էրկու, իրեք, չորս, հինգ․․․․ Մինչև տասը դիմանում էի սառը ջրի մեջ ու դուրս թռնում, բայց իմ դասարանցի Վարսոն ու Նոյեմը յոթից էին դուրս թռնում, տասին չէին հասնում։ Բա, էդ սառը ջրին դիմանալ կլինի՞։ Ախպրից տուն կգայի, իմ Շուշան մերը հենց կնայեր ճաքճքած ոտերիս, կբարկանար, թե՝ ախչի, դու էլի՞ ես մտել Կապուտ աղբրի սառը ջրերը։ Իմ մեր Շուշանն ասում էր՝ Էս Կապուտ աղբրի անունը գվարսեցիներն են իրանց հետ էրգրից բերել, էնտեղ էլ ճիշտ սրա նման ախպուր ա եղել իրանց գյուղի տակը, անունն էլ՝ Կապուտ ախպուր, բայց էն Կապուտ ախպուրը խռովեց, դարդից չորացավ, ցամաքեց։ Հիմի ասեմ, թե ինչի։

Թուրքերը կլցվեն Գվարս, կեթան գյուղի ռեսի՝ իմ ափո Կարոյի մոտ, թե մեզի էսքան զինվորացու էլի պիտի տաս։ Ափոս կասի՝ գեղը զինվորացու չի մնացե, էն մատղաշ տղեքին էլ տարել եք, թուրքերը, թե՝ չէ, Կարո, խաբար ենք առե, որ դու քո գեղի տղեքին աղջկա շոր կհագցնես, կպահես մեր աչքից, գեղիդ սաղ աղջկերքին բեր, շարի մեր դեմ, ստուգենք։ Ափո Կարոս կհասկանա սրանց մտքինը, նշան կանի պուճուր ախպորը, էս թուրքերին հենց օթախի մեջ կսպանեն, գիշերը կհանեն, կտանեն բախչի գլխին կհորեն, որ մարդ չիմանա։ Ի՞նչ մարդ չիմանա, տան քուրդ հոտաղը՝ լալ ու կյառ Հասոն, կտենա, կեթա Մուշ, խաբարը կհասցնի թուրքի գլխավորին։ Էրկու օր հետո, թուրքի գլխավորը զորքով կգա Գվարս, հանել կտա սպանված թուրքերի լեշերը, իմ ափո Կարոյին ու գեղի էլի էրկու տղամարդու մորթել կտա հենց Կապուտ ախպրի ջրի վրեն, արունները կխառնվի ախպրի ջրին, կեթա, կեթա, թուրքն էլ կկռանա, իրա արնոտ ձեռները կլվա ախպրի ջրով։ Խեղճ Կապուտ ախպուր, էլ ո՞նց կդիմանար, դարդից ներս քաշեց իրա ջրերը, աշխարհքից խռովեց, ցամաքեց, գնաց, կորավ։

***Իմ հեր Ռուբենին 1937 թվին սրտամեռ Ստալինի հրամանով գնդակահարեցին, գյուղում սկսեցին քչփչալ, թե Ռուբենի կնկան՝ Շուշանին ու իրա վեցը էրեխեքին կաքսորեն Սիբիր։ Մերս մի օր մոմ ճարեց, մեզ էլ գցեց առաջն ու էդ ձմեռվա բուք-բորանին, գնացինք Կապուտ ախպուր։ Ամեն մեկիս ձեռը մի-մի մոմ տվեց, վառեցինք, կպցրեցինք Կապուտ ախպրի մեծ քարին։ Մերս խնդրանք-աղաչանք արեց, որ Կապուտ ախպուրը պահապան դառնա, իրա վեց մանդր հացակերներին չաքսորեն Սիբիր։ Մորս աղաչանքը տեղ հասավ, մեզ Սիբիր չաքսորեցին, ու էդ օրվանից, մերս ամեն տարի, մինչև մեռնելը, ձունը կտրում, հասնում էր, Կապուտ ախպրի քարին մոմ վառում։ Բա, բալա, Կապուտ ախպուրը զորավոր ա, մեռնեմ իրա զորությանը։

Դե, գնացեք, իմ ասած ճամփով գնացեք։ Հետներդ, չմոռանաք, մոմ կտանեք, կվառեք, ջուր կխմեք, մուրազ կպահեք, կգաք։

Կապուտ ախպուրը թող տա ձեր մուրազ։

Օդապարուկը պարելով բարձրանում է երկինք, բարձրանում, հասնում է իր նման գունզգույն կաչաղակին ու սկսում է պոչի պես թափահարել իր սիրուն ժապավենները: 

-Վա՛յ, էս ի՞նչ թռչուն է, -վեր է թռչում կաչաղակը:- Հե՜յ, ձայն հանիր, դու ո՞վ ես:  

Օդապարուկը չի պատասխանում, հանգիստ օրորվում է օդում: Կաչաղակը բարկանում է.   

 

ՄՈԼՈՐՎԱԾ ԼՈՒՍԻՆԸ

Նկար՝ Նառա Մուրադյանի

 

 

ՄԿՐԱՏԸ

Արձակագիր, ՀԳՄ անդամ 1998թ. 
Ծնվել է 1950թ. օգոստոսի 10-ին, Ալավերդիում (այժմ՝ ՀՀ Լոռու մարզ)։ 
Ավարտել է ԵՊՀ տնտեսագիտական ֆակուլտետը։ Տպագրվել է 1965 թվականից։ Մասնակցել է Արցախյան ազատամարտին, խմբագրել բանակային «Զինավոր» թերթը։ Նրա նովելները, պատմվածքները թարգմանվել են ռուսերեն, անգլերեն, ‎ֆրանսերեն, պարսկերեն, վրացերեն, ադրբեջաներեն, ուկրաիներեն, արաբերեն, որոնք տպագրվել են ԱՄՆ-ում, Լեհաստանում, Վրաստանում, Ռուսաստանում։ 
ԵՐԿԵՐ 
1. Կարմիր խնձորներ 60-րդ հորիզոնականից, Եր., 2010։ 
2. Հանդարտ պատմվածքներ, Եր., 2003։ 
3. Ռազմավար պատմվածքներ, Եր., 2001։ 
4. Մահկանացուներ, Եր., 1995։ 
5. Տապան, Եր., 1991։ 
ՊԱՐԳԵՎՆԵՐ 
1. 2010 թ. «Գարնանային թեթև պատմություն» պատմվածքն արժանացել է «Համահայկական պատմվածք» մրցանակի։ 
2. 2001թ. «Ռազմավար պատմվածքներ» ժողովածուն արժանացել է ՀԳՄ «Տարվա լավագույն արձակ» մրցանակի։ 
3. 2001թ. «Էկզոտիկ պատմություն» («Բագատել») նովելը, իսկ 2008 թ. «Հետախուզում մարտով» պատմվածքն արժանացել են գրողների միջազգային ՊԷՆ ընկերակցության հանրապետական մրցանակի։ 
4. 1996թ. արժանացել է «Հայ գրականության բարեկամներ» և ՀԳՄ Գրիգոր Զոհրապի անվան մրցանակի։ 
 

 

 

 

ԷԿԶՈՏԻԿ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

 

(Բագատել)

 

Նա' փարիզաբնակ այդ ֆրանսուհին, Կոնկորդ հրապարակի բացօթյա սրճարանում երկար տխրել էր մեքենաների աղմուկի մեջ, երկար նայել էր Կարնավալեի հնաբույր պատի աննկատ ճաքին, որ ինչ իմանաս որ դարում աչքի պես բացվել էր ու, անթարթ, աշխարհի անցուդարձին էր նայում ու Փարիզին, որտեղ այլեւս ոչ ասպետներ կային, ոչ թագավորներ եւ վաղուց ոչ մի հերոսական բան չէր կատարվում, հետո քայլել էր Ռիվոլի փողոցով մինչեւ Սիտե, Նոտր-Դամում մոմ էր վառել, ապա Արվեստների կամրջից շատ երկար նայել էր Սենայի ջրերին, այնքան երկար, որ միտքն ամբողջացել էր եւ Սենայի մանրախիտ ալիքների մեջ ցոլացող խճանկարից բռնել էր Էյֆելյան աշտարակի պատկերն ու այդ պատկերն ամբողջացնելով-ամբողջացնելով, հայացքը դեմ էր ընկել դիք աշտարակին, որ Մարսյան դաշտերում կանգնած էր ընձուղտի պես գլուխն ամպերում, ապա հապճեպ, երկու րոպեով մտել էր խմբագրատուն' գործուղումը ձեւակերպելու եւ... Փարիզից հայացքը մտապահել էր վերջին պատկերը

 Էյֆելյան աշտարակը ընձուղտի պես վեհասքանչ ու անշնորհք ու հիմա, ահավասիկ, ինքը կանգնած էր "հաղթանակած լեռնականների" քաղաքային հրապարակում "խրամատի տղաների" մեջ' ոտքերը քշտած, կարմիր թաշկինակի մեջ մազերը հավաք կապած  լրագրողական հսկա պայուսակը բարալիկ մարմնով պահում էր սալարկից մի մետր բարձրության վրա, իսկ "խրամատի տղաները" մինչ այդ Կարեւոր Դարպասները պահել էին, Հին Մեծ Քաղաքն ազատագրել էին, Հուսո Ճանապարհին տեր էին կանգնել ու ամաչում էին, որ հաղթանակած էին ու հպարտ Փարիզից եկած այդ փխրուն էակի մոտ, որը, պարզվում է, նաեւ լրագրող է ու նաեւ, որ դարձյալ Փարիզ է գնալու... եւ ամաչելուց թաքուն իրար հրմշտում էին ուսերով ու միմյանցից գաղտնի իրար աչքերի մեջ էին նայում ու շարունակում էին ամաչել, իսկ նա' Փարիզից եկած աղջիկը, իրեն այնպես էր պահում, ասես հարեւան բակում լվացք անելը նոր թողել, մի րոպեով դուրս էր թռել փողոց' հերոսների շքերթը բաց չթողնելու գայթակղությամբ ու կարող է հիմա ծկլթուն հրճվանքով ետ փախչի բակ, որովհետեւ այդ հերոսները, ճիշտ է, Հին Մեծ Քաղաքն են գրավել, բայց դե տղամարդ են հաստ բեղերով ու կարող է Հին Մեծ Քաղաքը գրավելուց բացի, մանավանդ դրանից հետո, ուրիշ թաքուն միտք էլ ունենան, իսկ խրամատից եկած տղաներն իրար հրմշտում, իրար առաջ էին գցում, մաքուր մաքրած սալարկի վրա ու արեւը շողշողում էր, իսկ աղջկա տուտերը փորի վրա կապած կապույտ վերնաշապիկի տակից պորտիկը մերթ ընդ մերթ արեւին աչքով էր անում ու տղաներն աչքները կկոցում էին արեւից ու ամաչում էին եւ այդ ամենի

 վրա աղջիկն այնպե՜ս զարմացած էր դեմքի բաց ու հրճվալի իր ժպիտի մասին մոռացել էր ու այնպե՜ս դուրեկան էր այդ զարմանքը, որ պետք չէր ընդհատվեր եւ տղաները չգիտեին է'լ ինչ անեն, աշխարհ տեսած այդ խելացի աչքերից զարմանքը չփախչի. դե, Հին Մեծ Քաղաքն էլ արդեն գրավել էին, թե նորից գրավեն, իրենց հետ որքան էլ նա խնդրում-պահանջում էր, առաջին գիծ աղջկան տանելն էլ երբեք չէին տանի, որովհետեւ վտանգալի էր ու, բացի այդ, հարմարություն-բան չկար, ու, բացի այդ, ի՞նչն էին ցույց տալու. հրացաննե՞րը, նռնակնե՞րը ' ցույց տալու բան չկար, իսկ աղջկա հիացական բերանը կիսաբաց էր ու մանրաճերմակ ատամնաշարը կարմիր շուրթերի միջից երեւում էր ճաքած նուռի հատիկների նման ու մի տեսակ նռան գինու արբեցում կար, թեեւ գինին պակասում էր... այսինքն այդ պահին ու այդտեղ էր պակասում, իսկ տանը կար մառանի կարասում եփվել-նստել էր ու, այնուհետեւ, մինչ տղաներն իրարից առաջ ընկնելով, աղջկան աթոռ էին առաջարկում, աղջիկը լրագրողի պայուսակը միակ մահճակալ-թախտին իր նկարչա-ձայնագրական սարքերի ողջ ծանրությամբ հարմար դրել էր վերջապես ու զարմանում էր գինու կարմիր թափանցիկության վրա ու գավաթների մեծության վրա ու տղաների կարողության վրա, որ այդքան խմում են ու դիք-դիք նստած են Զատկի կղզու իմաստունների պես... ու իր կարողության վրա էր զարմանում, որ մեծ, շատ մեծ բաժակով հավասար խմում է ու փոխանակ արբենա, ավելի է զարմանում այս տարօրինակ աշխարհի , այս գինու ու այս տղաների կարողության վրա եւ դա կարող է այս տարաշխարհիկ օդից, այս գինու թափանցիկ կարմրությունից ու այս տղաների ամաչկոտությունից էր ու անկարելիորեն հրաշալի էր ամեն ինչ- եւ այդ ամեն ինչի, պատերազմող երկրի այդ մութ ու խորհրդավոր գիշերվա, այդ միհարկանի ու գյուղական տան մեջ խրամատի այդ հերոս, կոպիտ ու իրենց հրաշալի լինելուն անտեղյակ տղաները ու տղաներից առաջին հերթին շեկ կապուտաչյան, որի մի շաբաթվա չսափրած, վարազի մեջքի պես ցից խոզանակն այնպես զինաթափող, ապահովություն ներշնչող, դուրեկան կոշտություն ուներ... ու նաեւ մյուսը տասնութ տարեկանը, որ հասցրել էր իր այդ կարճ կյանքում, ով իմանա, ինչքան թշնամի, սակայն այնուամենայնիվ, մարդ էր սպանել առանց աչքը խփելու, բայց դեռ որեւէ կնոջ համ տեսած չկար առաջին անգամն էր ու աչքերը փակել էր ու մշմշում էր, որպես մոր ծծին ընկած երեխա... եւ աղջիկը գլուխը շոյում էր հոգատար ու նրա տղամարդ դառնալու ժամանակի ընթացքն իր համար շոշափելի էր, ինչպես արեւի շողը փոշոտ նկուղում... ու նաեւ հաջորդը'' գերմաներենի գյուղական դասատուն, որ ողջ կյանքում գործը, փաստորեն, Եվրոպայի հետ էր եղել, բայց եվրոպական ոչնչի հետ գործնականում չէր առնչվել, բայց մեծ փափագ ուներ շփվելու եւ սա առաջին կենդանի շփումն էր ' գեղարվեստին մոտեցող կիրթ, պարտաճանաչ քաղաքավարությամբ... եւ Կոստյան' վերջինը, որ խռոված անկյուն էր քաշվել, մոտ չէր գալիս, բայց դա ջոկողություն կլիներ եւ խորթության պես մի բան էր ստացվում, սակայն համառում էր, մինչեւ տղաները "խրամատային ախպերության" փաստարկով նրա չեմուչումը կոտրեցին... եւ մահն ամեն օր աչքի առաջ ունեցող հերոս ու առնական այդ տղաների հոգին ու կերպն զգալու թունդ ապրումից ու նրանց պիտանի լինելու քնքույշ զգացումից աղջիկը երջանիկ էր ու երջանկությունից շաշվել էր եւ նրա անպարագիծ ծիծաղը թախտին ճխում-բոցկլտում էր, ինչպես կրակը այրվող փայտի վրա... եւ Կոստյան համտեսելու այդ շքերթը եզրափակեց վերջապես... բայց եզրափակելն էն բառը չի, որովհետեւ տղաները իրենք խմում էին' նա իր գործին, նրանք խմում էին' Կոստյան... Կոստյայի բաժակը չէր դատարկվում, սեղանին լիքը դրած էր, մինչեւ տղաները թախտից զոռով պոկեցին, տարան իր բաժակի մոտ- բայց դարձյալ չէր խմում, տղաները խմում էին' նա չէր խմում, ասես աթոռին քանդակած- երբեմն միայն ծուռ ժպիտով նայում էր թախտին կուչ եկած' ինչպես երեխան մոր արգանդում, մուշ-մուշ քնած աղջկան, որ մեկեն քնել էր երանության վերջին թառանչը կիսատ, հիացական զարմանքը կիսաբաց բերանին թառած, իսկ Կոստյան, ուրեմն, այդպես չխմեց-չխմեց ու մեկ էլ հայտարարեց ' ես իրա հետ ամուսնանալու եմ… ու կռիվ գցեց տղաների հետ, որ համարձակվել էին իրենց այդպես խոզավարի պահել իր ընտրյալի հետ եւ այնքան կռվեց, մինչեւ տղաներն ակնարկեցին, թե էս մեր պատերազմից ու կռվից վայթե գլուխը պրծացնել, Փարիզ գնալն է մտքինը, որ դավաճանության պես մի բան է, բայց Կոստյան ելքը գտավ, լուրջ ու գործնական վճռելով ու վճռի մասին հայտարարելով, թե կտանի իրենց գյուղը ֆրանսերենի դասատու... բայց դե տղաներն էլ աշխարհի գործից անտեղյակ հիմար չէին- կասկածեցին, որ Կոստյան, երեւում է, կտանի, բայց... աղջիկը վայթե չմնա... ու այդքանի հետ միասին նաեւ ձեռք էին առնում, բայց ձեռք առնելը դեռ ոչինչ, ուժեղը փաստարկն էր, որ իրոք, աղջիկը... ու Կոստյան ուռա՜վ... ուռավ-ուռավ ու նորից պայթեց, թե էդ բանը տղերքը պիտի չանեին, բայց միեւնույն է, ինքը հետն ամուսնանալու է... եւ այնքան ասավ-վիճեց, վիճեց-ասավ, որ տղաները սրան էլ տարան պառկեցրին' քնացրին թախտի մյուս ծայրին ոտնիծոց... իսկ գիշերը համարյա անցել էր, լուսանալու էր, բայց արեւը դեռ չծիկրակած, արեւից ու լույսից ծածուկ, միմյանցից հայացք թաքցնելով, վրիպումն արած խախուտ պառավի պես սուս ու փուս, կորան-գնացին կոշտ ու կոպիտ ու վտանգալի, անօծանելիք իրենց անտեր կյանքին տեր կանգնելու, ուր ոչ Էյֆելյան աշտարակ կար, ոչ "Կոմեդի Ֆրանսեզ". մահն աչքի առաջ ունենալով, բայց թաքուն բախտավորված ու այդ բախտին իրենց անարժան համարելուց մի քիչ նեղվելով, թեեւ ճիշտը որ խոսենք, ֆրանսուհին մի բանի համառ ակնկալիքն ուներ' թունդ ու էկզոտիկ, իրենք էլ մահվան դռնից արձակուրդ եկած տղերք' հո ջութակ չէին նվագելու... ու բացի այդ, եթե արդար լինենք, քսաներորդ դարավերջի այդ փափուկ տաքությունից մի բան էլ իրենց էր երեւի հասնում, թեեւ հասածը կարող է իրենցը չէր, կարող է իրենցն էր ո՞վ է դատավորը... խրամատները գնացին տղաները մեկը շեկ ու կապուտաչյա, մեկը հազիվ տասնութ տարեկան, մյուսը գերմաներենի գյուղական ուսուցիչ ու նաեւ Կոստյան. գնացին, աղջկան թողնելով մենակ եւ աղջիկը- արդեն հորիզոնից մետրաչափ բարձրացած արեւի շողերում լողում էր, ինչպես փետուրները հարդարող հավիկը մոխրի մեջ մտքի ծայրով վերականգնում էր իրականություն դարձած էկզոտիկ այս պատմության խճանկարը, որ ստեղծվեց մի շնչում վարդակակաչների, հիրիկների ու վարդերի մեջ կանգնած զարմանահրաշ "Բագատել"* պալատի պես... ու ճմլկոտում էր ձիգ ու նրա հիասքանչ հորանջը լողում էր ու մնում, ինչպես ստվերը Սենայի հանդարտ ալիքների վրա-Էյֆելյա'ն աշտարակի ստվերը-սքանչելի ու վեհապանծ. ինչպես ընձուղտ, որ վերեւից է նայում աշխարհին ու աշխարհի վրայի այս ամեն ինչին…

 

--------------------------

 

*Բագատել- պալատ Բուլոնյան անտառում, որ կառուցվել է բարձրաշխարհիկ մի գրազի արդյունքում' վաթսուներկու օրվա ընթացքում:

 

ԱՆՊԱՃՈՒՅՃ ՊԱՏՄՎԱԾՔ  

 

Այն ժամանակներից, ինչ ջրի մեջ առաջին անգամ քար գցողն արդեն քարը գցել էր և սկիզբ առած պատմության մեջ գալարները գնալով ահագնագլորում էին համընդգրկուն անկառավարելիությունը… և, դրանից հետո, որ տիեզերական խառնաշփոթը սուր անկյուններն ու կոշտ կողերը մաշելով–մաշվելով հասել էր հավասարակշռված համակարգի, ահա, այդ ժամանակներից ու դրանից էլ հետո, երբ արդեն բանը համաչափություններից ձանձրանալու անկանխատեսելի գործընթացին էր թեքվում ու այդպես մինչև, երբ չափուկ – ձևուկ օրացույցային իր օրն սկսած Քեռին աշխատանքի գնալու առավոտյան քսաներկուրոպեանոց իր գլուխկախ ճանապարհն էր գնում ու, սատանի թե հրեշտակի գործ էր, գլուխը բարձրացրեց… գլուխը բարձրացրեց և ուշ քնած-կանուխ ելած, տուն առնելու դրամը տակավին նպատակ, առայժմ վաթսուն դոլար ամսեվարձ տվող ու պակասող դոլարներից հերթականի հետևից հերթական անգամ տասվեցժամանոց աշխատանքի գնացող ներամփոփ մարդու ինքնըստինքյան իր գնացքն իր իսկ համար անսպասելի ընդհատեց… ընդհատեց, ասաց… ահա, մինչ այդ ասելը, մինչև այդ ասելուն նախորդող պահն ընկած պատմական անչափելի միջանցքում ոչ ոք դեռ չեր տեսել այն, ինչ երևի առաջին անգամն էր և ինչը, չգիտես գլուխն ինչու բարձրացնելով, տեսավ Քեռին ոսկեգանգուր աղջկա հպանցիկ, ինքնանվեր հայացքում, ոսկեջրած ակնոցի ապակիների մեջ ու բարակաշուրթ բերանի վար ծռած անկյունում, այո, Քեռին տեսավ ու տեսածը և հեգնանք էր և աղերսանք և էլի, դրանց հետ խաղաղ գոյակցող մի բան, որ ինքնին այնքան էլ խաղաղ չէր, հստակ տեսանելի էր, թեև անունը դեռ չդրած, անանուն, քանզի առաջին անգամն էր երևի ու առաջին անգամ երևի ինքն էր հայտնաբերում ու այդ բոլորը' ծաղրը, թախծաթախանձն ու այն մյուսը' մի ուրիշ բանը, որ դեմքի լուսուստվերում թպրտում էր հերոսաբար, անվարժ ոտքերին ամուր կանգնել փորձող խիզախ ճուտիկի հանգույն, որ անզոր, բայց զորեղ համառությամբ ինքնահաստատվելով, զավեշտորեն լուրջ, թպրտում է, թպրտում է ու կա… այդպես թպրտում էր ու կար և որի անունն ինքը պիտի դներ երևի առաջինի իրավունքով, բայց ոչ այդպես հանկարծակի, մտածելու բան էր ու ծոծրակը քոր էր գալիս… այդ երեքը…երեքն էլ միևնույն երանգի մեջ էին, նույն գույնով, ինչպես սպիտակով սպիտակի վրա նկար անես բայց նկատելի լինի, երեքն էլ կային ու իրարից այնպես անպոկելի, ինչպես ստվերը պատից ' այդպես ու ինչպես արևի ճառագայթը հայելիով ուղղես արևի վրա ու արևի վրա այդ ճառագայթը երևա այդպես, երեքն էլ ոսկէ գանգուրներով շրջանակված կլոր դեմքին տեսանելի էին, կային ու կայծկլտում էին ոսկեջրած ակնոցի ապակու փայլի պես և բարակաշուրթ–խռովկան բերանի վար ծռված անկյունից ծորում էին… ու վետվետում էին, ինչպես լույսը օրվա նոր կանաչող սաղարթների մեջ ու շիկնած այտերին թրթռում, դողում էին ոտնափախ պատրաստ' ականջը օտար շնչի ձայնին եղնիկի պես. որսորդը շունչն ինչքա՞ն պիտի պահի:

 

Եվ Քեռին ասաց այն, ինչ ասաց.

 

- Մի բան պիտի արվի…

 

Երևի մի խելառ բան, քանզի խելոք բաներն անում են, չեն ասում բան պիտի արվի. բան է' պիտի արվի:

 

Այս անգամ, սակայն, նշանակալից, Քեռին ասաց.

 

- Մի բան պիտի արվի:

 

Հետո, երբ մայթին անմիտ ցցվածի իր տեսքն ակնհայտորեն ուշադրության առարկա էր դառնում, ծոծրակ քորելը թողեց, տանը խռոված–հանդում մոշից հրաժարվողի ինքնազոհ վճռականությամբ ասաց.

 

-էսօր գործի չեմ գնում:

 

Ու չգնաց: Այդ օրը:

 

…Այդպես երբեք չէր եղել:

 

.

 

ՃԻԿ

 

(Бабье лето)

 

...Արեւն արդեն դուր է գալիս, ուրեմն թուլանում է, այո, կամաց թուլանում է ու ամառվանից մայթեզրին դուդուկ նվագողի մոտով անցուդարձողները, անցուդարձողներից ' ամառվա ծեքծեքուն բոցաբացներն օրն-օրի ավելացվող հանդերձի մեջ կրակն անթեղում են արդեն, թեեւ ուշադիր որ նայում ես... Որ նայում ես ուշադիր ու հետո, աչքերդ որ փակում ես...

 

Չշտապող այն մեկն, ահա, որ այնպես է ոտքը զգույշ-հիմնավոր դնում, ասես թաքուն միտք ունի երկրագունդը հրելու է կամ բարակ կրունկով ծակելու է փուչիկի պես... Ճտքապատ ոտքի թաթը, թաթի ելուստը ճկույթի արատից է. երեւի մորուց ճկույթն աջ փախած է, աղջիկ-երեխա' ինչքան են հոգու հետ խաղացել, դեմքին այդ արտահայտությունը - ինձնից ձեռք քաշեք - հոգնած ժպիտի տեսքով դեռ կա, ձեռքով ճանճ քշելու պես: Հիմա տուն որ հասավ, տանը, խոհանոցում, սեղանի առջեւ բոբիկ, իր գործի վրա ճիգ անելիս այդ ճկույթը բացվելու է բարձր ճյուղին ձգվող ուլի կճղակի պես զավեշտական ճիգով, անճոռնի սիրուն...

 

Մյուսը. առավոտ ճիշտ ժամին արթնացել է, թեյնիկը դրել է, սենյակներն օդափոխել է, հարդարանք-բան, հետո դուռը խնամքով կողպել է, բանալին դրսից դրել է շեմքի ոտաշորի տակ ապահով, ամեն ինչը տեղը-տեղին, ամեն ինչին ձեռքը հասցրած ու հիմա պատահական հանդիպած գալիս է ու բերանը կիսաբաց, աչքերը կիսախուփ ժպտում է հոգատար-հասկացող' ես գիտեմ քեզ ինչ է պետք - քեզ պետք է, առանց կամքդ հարցնելու, բռնեմ տկլորեմ, մտցնեմ տաշտակը, օճառն աչքերիդ, լա՜վ տրորեմ, ոսկորներդ գցեմ տեղը մանրամասն, փափկացնեմ-կարմրացնեմ' արյունդ խաղա ու ճերմակ, խշխշան անկողնու մեջ ծածկեմ վերմակը մինչեւ բկատակդ ու... մինչեւ դու պլշած կնայես վերմակի տակից, մինչեւ գալս, հասցնես մտածել' ճիշտ որ - օձը տաքացնողին է կծում...

 

Գուցե օձի համբույրն էլ դա է:

 

Համբույրը: Շրթունքներ կան... Բալենու տերեւի նման, տերեւի թաքցրած բալի պես համբույրը վրան, ինքնանվեր հուշում են' լեզվով վերցրու... Հասել է ու քանի չի կաթել' շտապ մեկին տալու է, քանի համը տեղն է, պիտի տա - պարզ երեւում է, վառեկի պես խուճապահար, առաջին անգամն է, ձուն չգիտի որտեղ է դնելու, բայց աչքերն ասում են' էլ ի՞նչ կուզեիր... Ուզածդ գիտի, բայց, ահա, խույս է տալիս, ահա, անցնում է ու քայլքից նկատելի է, եռանդը մեջը քլթքլթում է, կրակ ունի ու այդ կրակից շորերի նեղվածքի մեջ հետույքի խնձորակները վեր ու վար են անում երկտակտանի մխոցի նման, ասես կաշկանդող այդ նեղվածքից դուրս պրծնել է ջանում, հիմա դուրս կպրծնի-չի հաջողվում... Համենայնդեպս, մինչեւ տեսադաշտից կորչելը ջանքն արդյունք չի տալիս: Կասկած չկա սակայն, գլուխ է բերելու ու շորերից ազատագրված մորեմերկ, անտեղյակ, որ նայող կա, կանգնելու է մեծ հայելու առջեւ  լայնաշունչ, անկաշկանդ-ձեռքերով շեկ վարսերը հավաքելու է ծոծրակին ու վեր գնացած արմունկներին հետամուտ կրծքերը ձգվելու են վեր, պտուկները մի գծի վրա հարթաչափի աչքերի պես աջ-ձախ տարուբերելով-անփույթ, լղոզուն կարմիր, ասես երեխայի նկարած, տռուզ պտուկները... Ահա այդպես: Այնինչ... անցավ ու այդ ամենն այլեւս կամ լինելու է, կամ չի լինելու. խնձորաձեւ հետույքի թշերի պես սիրտդ վեր ու վար անող հուշը' հիշատակ:

 

Դուդուկ նվագողի գործը լավ է: Դուդուկ նվագողն իր դուդուկն է նվագում ու դուդուկ նվագելով տարված, շուրջը ոչինչ չի տեսնում ու սիրտը խաղաղ է եւ խիղճը հանգիստ, քանզի ուրիշի կնոջ ոչ աչքերի մեջն է նայում, ոչ քամակին. մի տեսակ, ոչ մեկի մտքով դեռ չի անցել որեւէ կնոջ քամակին նայելով դուդուկ փչել: Այնինչ մեր այս դուդուկ փչողն իզուր չի նայում. եթե նայեր, անպայման կնկատեր - երկու քայլի վրա աշխույժ զրույցի բռնված կանանցից մեջքով իրեն կանգնածի հետույքը ճիշտ դրված տանձի ձեւ ունի. Մի՞թե տանձի ձեւը վատ ձեւ է, որ հայացքդ դարձնես: Ընդհակառակն, ամուր, պինդ նստող ձեւ է: Զրույցով տարված, կինը շարժումներ է անում ու բոլոր այդ շարժումները տանձի շուրջն են. տանձն, այնինչ, խարիսխի պես հիմնավոր է ու անշարժ:

 

Ընկերուհին շատ բան իմացողի տեսք ունի - ասա այդքան բանն ինչիդ է պետք, որ իմացել ես - գիտի ու հիմա պահն է, բայց բերանը չի բացում, ասելիքն եկել, դեմ է առել սեղմած շուրթերին, թշերը փքվել են ու դրանից աչքերն այնքան են սեղմվել-սրվել, ասում ես հայացքով երկաթ կկտրի: Բայց սիրվելու իր ձեւն ունի անկասկած. երեւի դիմանա-համբերի-դիմանա ու պայթի: Կարող է չկպած ' պայթի-բոլոր գծերը մի տեսակ ուռած կլորավուն են. հոնքերը բարակ-բարակացրել է' կոպերն ուռուցիկ են թվում, կիպ փեշը կարճ է ազդրերն ուռուցիկ երեւում են, շրթներկը հաստ ու կլոր է տարել' շուրթերն ասես մանդարինի երկու թմբլիկ շերտ իրար վրա, թելագծերն էլ նշմարելի են սեւին միտող մուգ կարմիր... Սվիտերն այնքան սեղմ է, կրծքերը... Կրծքերն, իրոք, փարթամ են: Բարակ մեջքի վրա այնքան փարթամ են, ասում ես' հետույքն ու ուսերը ետ թողած, մեջքն անխիղճ բարձված ձագ ավանակի պես ճկվել է ու հիմա փորը գետնին կտա, բայց դիմացկուն է ձագ ավանակի պես ու փորը գետնով չի տալիս, իր բաժին տանելիքը կրում է հպարտորեն ի ցույց, որպես կուսության հավաստիք կարմիր խնձորը:

 

Երեւի վերջին մոդան իրենց հագածն է: Զրուցում են անցնող հայացքներին անտարբեր, մնացյալ աշխարհին անհաղորդ, ասես նորաձեւության սրահի ցուցափեղկում' շրջապատից բարձր ու բարձրաշխարհիկ:

 

Բոլորը...

 

Բոլորի մեջ կրակ կա ու կրակի լեզվակները ներսից բարձրանում, երբեմն հասնում են աչքերին ու աչքերի մեջ խաղում են երբեմն-երբեմն - շեկ թե մրահոն, խրտնչող թե գործնական, կարճափեշ, երկարամազ, շուտ նեղացկոտ, ոտքը դուրս, ակնոցավոր, ծիծաղկոտ, աչքաբաց, պարզասիրտ, խոչընդոտ չճանաչող, սիրառատ, կապույտ երազը թարթիչներից կախ, քիթը ցից, հնազանդ, մանկապարտեզի վարիչ թե ջութակ նվագող, ինքնամատույց թե անմատչելի... բոլորը, բոլորը' լրիվ ու ամեն մեկն առանձին-առանձին, անթեղած կրակ ունեն... ու, որ մտածում ես, այդքան տարատեսակ, այդքան անհամար ու մարդուս կյանքն այսքան կարճ, որ մտածում ես' ախր կարող էր, չէ՞... Բայց ոչ, դրանցից ոչ մեկի բոցը դու չես բորբոքելու - ահավոր բան է, որ մտածում ես - այդքանից ոչ մի լուցկու հատիկ, վստահորեն, դու չես վառելու եւ բռնկվելուց առաջ այն չի ապշի.

 

- Ճի՞կ...

 

Զրուցող կանանց ավելի մոտ, դուդուկ նվագողը, չգիտես ինչու, սառավ մնաց, դեմերես կանգնած փարթամը, սակայն, մի հատիկ այդ բառից ' ճիկ, կրակն այտերին առավ ու բռնկվում էր արդեն, թեեւ աչքերը պաղ էին ու կլորացած ու հստակ, ցրտեր գուժող պարզկա լուսնի պես, ընկերուհուն ասաց.- Տեսա՞ր դրան...

 

Մյուսի, ընկերուհու հոնքերի մեջ շինծու գորովանքով կատվի հոգու հետ խաղալու փնջիկի պես մի բանի սաղմ էր խլրտում, որ դեռ չգիտեր ծիծա՞ղ ծնվի, թե՞ քամահրանք, ասաց.- Ո՞րն էր, դուդուկ նվագո՞ղը...

 

- Չէ,- ասաց արագ կողմնորոշվածը,- մյուսը, էն, պատի տակ վեր ընկած փսլնքոտ ապուշը. ասես մարդու չիր լինի,- ու մատով ցույց է տալիս ու մատի ծայրին արյան թարմ կաթիլի պես ներկը փայլում է սուր եղունգի վրա:- Երազում կորեկ է տեսել ճնճղուկը:

 

Այդպես էլ ասաց, ասֆալտ հարթող գլդոնների նման կրծքերին ծանր նստած հայացքով դանդաղ անցնելով:

 

...Իսկ արեւն, այնուամենայնիվ, մի օր մարելու է ու թեկուզ լինես այս աշխարհի ամեն ինչին ձեռնահաս հզոր, մի օր գալու է համատարած ցուրտը... արդեն գալիս է: Ու փրկություն չէ կուչ գալը, որպես աշխարհից քո հասանելիքն ամփոփող գլխարկիդ մոտ կծկված մի բուռ մուրացկան, ահա, որ համարձակություն ունեցավ, բայց երեւի պիտի չասեր' ճիկ:

 

 

ԵՐԵՔ ՊԱՐՊՎԱԾ ՇԻՇ

 

Նեղ փողոցի մի կողմում պուրակն էր, մյուսում խանութը ու մթերային այդ խանութի մայթին խշխշան տոպրակը թևատակած, աչքերն անհանգիստ ման ածող կինը ու երբ կորամեջք մեկն ու մյուսը կախքիթ` երկուսով խանութից ելած, առաջացած տարիքի հետ չհաշտվածի իրենց եռանդուն քթքթաքայլով անցնում էին, իրենցից մեկն ասաց` կա բոզ ու կա շա՜տ բոզ… չբռնած ձկան չափը ցույց տվող պարծենկոտ ձկնորսի հանգույն ձեռքերը տարածեց ու մինչև փողոցն անցնելը չափը գնալով մեծանում էր ու արդեն շա՜տ շատ մեծ էր, Կորամեջքի թևերն իրենից ետ էին մնում արդեն ու ասես թռչնաճախրի էր պատրաստվում և քայլերն ավելի լայն ու անհամաչափ էին ստացվում, մինչև պուրակի մայթը. մայթեզրին պիտի գայթեր ու հավասարակշռությունը պահելու համար ձեռքերի տարածած վիճակը շատ հարմար էր, բայց մի ոտքի վրա կիսապտույտ այնուամենայնիվ արեց` Կախքիթը գալիս էր ու դահուկորդի պես գարեջրի շշերը բռնած ձեռքերի մեջ մանր ծիծաղում էր` հի°-հի°-հի° … ու ծիծաղի մեջ ջահելությունից հիշվող իր կարողությունների մնացորդային ողջ պաշարն էր` մտածված խախտումից էժան պրծածի ինքնահավան բավականությունը, պատշաճության համար ամոթի զգացումով թափանցիկ շղարշած, թեպետ ձևական այդ քողարկումն իրեն ակնհայտորեն պետք չէր, ինչպես վարտիքը կրկեսի կապիկին… բայց ընկերոջ ձեռնահարած թեման սովորույթի ուժով այդպիսի արձագանք պիտի ունենար, առաջներում այդպես էր ու իմաստ ուներ, հիմա պարապ կապկումն էր ի դեմս տոպրակավոր կնոջ, որ ա՜յ քեզ բան, մայթից իջել, գալիս էր պատշաճ հեռավորության վրա~ չես ասի հաստատ քո հետևից է գալիս, բայց գալիս է ու կանգնես` երևի տա-անցնի, մի հնարավորություն, որ արդեն պուրակում ուներ` նստարանի մոտ երբ Կորամեջքն ու Կախքիթը կանգնեցին… բայց չօգտագործեց, պատշաճ հեռավորության վրա, ոտքը կախ, շորորում էր և Կորամեչքի հաստակնոցավոր աչքերը փայլում էին անկարելի մեծ խաղալիքին դեմ ընկած երեխայի պես` խաղալիք է, լավ է, բայց խաղալու հարմար չէ, իրեն չի վերաբերում, այնուամենայնիվ լավ է, որ կա այդպիսի խաղալիք ու որ նայես` կասես խաղալու համար է, այդքանը… Իրենց ծրագրում հիմա դա չկար, Կախքթի տենդագին ամուր բռնած շշերի գարեջուրն էր ամբողջ ծրագիրը, որ պիտի խմվեր աչքից հեռու, ամոթից խուսափուկ մի տեղ, ուստի ավելի խորացան պուրակի ստվերներում, ուր վերջապես կարելի լիներ շշերը բացել, մնում էր բացիչի հարցը, որ հարց չէր, նստարանի պռունկը փորձած միջոց` ունեին… բայց պարզվեց տոպրակով կինը դեռ կա ու ծառի բնին հենված, չնայելով նայում է նույն պատշաճ հեռավորությունից… Դա խանգարող հանգամանք էր. մի շիշ գարեջուր պիտի խմեին ընդամենը` հասել էին պուրակի վերջին, քիչ էլ գնային` զուգահեռ փողոց էին ելնելու, Կորամեչքն ասաց` կրակն ընկանք, ախր շա՜տ… ու ձեռքերն այդպես թռչնաթևերի պես վերստին տարածելով, պարտադրված ծիծաղն իրենց բեռ արած, պտույտ տվեցին ծառերի հետևով, թփերի տակ ծկլթածիծաղ խլրտացողներին հազիվ չտրորելով, շարժվող ստվերներին քսվելով, թփերը շրջանցելով…

 

Լուսավորված ծառուղի որ պիտի ելնեին` երեկոյան լույսերից քիչ հեռու կինը կանգնած էր, տոպրակն էլ թևատակին… ու անթաքույց տագնապ ուներ թե բարկություն, նայում էր ու ակնհայտ նայելով էր նայում և Կախքիթն ասաց` մի բան անենք դրան… Դրանից Կորամեջքն առավել կորացավ, թեև ցուցադրական իր ծիծաղն ավելի ցցուն հնչեց ու անկապ ծիծաղից էր, թե սպասողական լարումից… փախավ: Եվ որովհետև գարեջուրն իր ձեռքին էր, վերցրել էր բացի` բացելն իր գործն էր սովորույթի համաձայն, գարեջուրն առած փախավ և Կախքթին բան չէր մնում քան գարեջրի շշերն առած փախչող ընկերոջը հետևել, որ ևս մի պտույտ բոլորեց, մինչև հարմար տեղ գտան. տեղը գտան թավուտ թփերի մեջ շատ հարմար, թեև առանց նստարանի… Նստարան չկար, բայց աչքից հեռու հանգիստ տեղ էր ու գարեջուրն էլ մեկական շիշ… Երկար չտևեց: Կորամեջքն ասաց` բայց լա¯վ պոկվեցինք… ու ասածը ընկերոջ գոհունակությանն արժանացավ` հի°- հի°… ստացվել էր, գարեջուրն էլ խմել էին ու խմած գարեջուրը մի պստլիկ արկածի գնալու համարձակություն ու մղում տալիս էր, Կորամեջքն ասաց` մեկ էլ փորձենք… Կախքիթը կյանքից կշտացածի իր ծիծաղը ծիծաղելով, ասաց` քաշենք թփերի մեջ… փախչենք: Ինչ- ինչ, փախչելը մի անգամ հաջողվել էր. հնարավոր բանը ինչու՞ մեկ էլ չանեին, մանավանդ ուրիշ ի՞նչ էին անելու` պարապ էին ու գարեջուրը արդեն խմած…

 

Դե ծիտը որտե՞ղ պիտի լինի` բնին մոտ… ու իրոք, կինը դարձյալ մթերայինի իր մայթին էր ու իրենց հայտնվելուց դեմքին դառնություն նկարվեց: Դա շատ ծիծաղելի թվաց ու երբ մոտովն անցնում էին, Կորամեջքն ասաց` ախր շա՜տ… Եվ որովհետև շատ ակնհայտ էր կնոջ աչքերին նայում, կնոջը թվաց խոսքի կեսը չի լսել, սպասեց հարցական-ուշադիր, մինչև Կորամեջքն ասաց` շա՜տ մեծ… պուրակ է… Ու կինը կարծես համաձայն էր, միայն թե, դատարկ տոպրակը թափահարելով, ասաց` երկու շիշ գարեջուր էր ունեցածներդ, մոտիկ մի տեղ խմեիք… հիմա դատարկ շշերը ի՞նչ իմանամ ուր եք գցել…

 

Ու մայթի վրա երեքով կանգնած էին ու անելիք չկար, պարապ կանգնած էին:

Գրիգոր Գուրզադյան

 

Ինտուիցիա. Ին՞չ է դա…

 

Հայտնի է ինտուիցիայի հսկայական դերը մարդկության գործունեության բոլոր - բոլոր ասպարեզներում: Հայերեն նախազգացում բառը այն չէ, նա չի տալիս ինտուիցիայի լիակատար իմաստը: ՙԻնտուիցիան՚ ակնհայտորեն համապարփակ է ու շատ ավելի խորը, քան թվում է առաջին հայացքից: Կարելի է պնդել, որ մարդկության պատմության խոշոևրագույն իրադարձությունները, ու նաև գրեթե բոլոր հայտնագործությունները, եղել են ամենից առաջ ինտուիցիայի արդյունք: Ինտուիցիան մտքի, գաղափարի սերմը նետողն է… Ինտուիցիան սովորաբար մեկնաբանվում է որպես կանխազգացում փաստերի կամ տվյալների գրեթե իսպառ բացակայության պայմաններում: Այս մոտեցմամբ բացառիկ է ինտուիցիայի դերը գիտության մեջ: Օրինակները շատ են: Գիտության պատմությունը ըստ էության մի հսկա շարան է ինտուիցիայի ուժով հարուցված մտքերի, կանխազգացումների, որոնք, մի փոքր տեղից շարժելով ու տրամաբանական ընթացք տալով, դառնում են միտք, գաղափար, կերպարանք են ձեռք բերում ու դառնում հայտնագործություն: Մի կայծից կարելի է վիթխարի ուժի հրդեհ հարուցել: Օրինակները շատ են: Հզոր ինտուիցիայի արդյուն է Ֆարադեյի հայտնագործությունը. այն, որ մագնիսական դաշտում պտտվող լարի մեջ պիտի առաջանա էլեկտրական հոսանք: Այսօր` Ֆարադեյից հարյուր հիսուն տարի հետո, աշխարհի բոլոր էլեկտրակայանները գործում են ու էլեկտրական հոսանք են արտադրում միայն ու միայն այդ սկզբունքով` պտտեցնելով մետաղալարը մագնիսական դաշտում: Ինտուիցիայի արդյունք էր աստղագետ Ջինսի կանխազգացումը, որ գալակտիկաների սպիրալները պետք է բաղկացած լինեն աստղերից, և դա հաստատվեց շատ հետո միայն, երբ երևացին գիգանտ տելեսկոպները: Արեգակնային սիստեմի կառուցվածքը` կենտրոնում` ծանր Արեգակը և նրա շուրջը պտտվող թեթև մոլորակները, հուշեց ատոմային ֆիզիկայի հիմնադիրներից մեկին` Բորին, այդ միտքը, որ ատոմի կենտրոնում պիտի լինի ծանր պրոտոնը, որի շուրջը պիտի պտտվեն թեթև էլեկտրոնները: Չեխ բուսաբան Վեյսմանը, դեռ այն հեռավոր ժամանակներում ուշադիր դիտելով բույսերի ծաղկափոշու վարքագիծը, զգաց ինչ – որ ձևով, որ պիտի գոյություն ունենա ժառանգական հատկությունները սերնդեսերունդ փոխանցող ինչ – որ կենտրոն, ագենտ, ինչ - որ միկրոսկոպիկ սիստեմ, որին նա անուն տվեց` գեն: Վեյսմանից հարյուր տարի հետո այդ գենը հայտնագործվեց, դա նշանավորվեց Նոբելյան մրցանակով: Ավելի մոտ ժամանակներում ֆրանսիացի ֆիզիկոս դը Բրոյլի ինտուիցիան հուշեց այն միտքը, որ նյութը, տարրական մասնիկը, էլեկտրոնը` օրինակ, կարող է լինել և՛ նյութ, և՛ ալիք… Ոչ ոք չհավատաց… Բայց մեկ տարի էլ չէր անցել, գերմանացի ֆիզիկոս - էքսպերիմենտատորները հայտնաբերեցին էլեկտրոնի դիֆրակցիան, էլեկտրոնը մասնիկ է, իսկ դիֆրակցիան հնարավոր է միայն ալիքի դեպքում, նշանակում է, որ էլեկտրոնը, իրոք, և՛ մասնիկ է, և՛ ալիք… Ցնցվել կարելի է, մեկ տարվա մեջ այսպիսի դարագլուխ բացող հայտնագործություն… Ե՛վ դը Բրոյլը, և՛ գերամանացի ֆիզիկոս - էքսպերիմենտատորները արժանացան Նոբելյան մրցանակի… Նույն տարիներին` քսանական թվականների կեսերին, մի ուրիշ ֆիզիկոս – տեսաբան` գերմանացի Հայզենբերգը, հանգիստը կորցրել էր այն մտքից` իր մտածողության մի անկյունում հանկարծ փայլատակած, որ միաժամանակ չափել տարրական մասնիկի և՛ արագությունը, և՛ կոորդինատները անհնար է… Դրան էլ չհավատացին, բայց ապշեցնելու չափ արագ դա հաստատվեց էքսպերիմենտներով, այդխպես ծնվեց ՙանորոշության սկզբունք՚ կոչված գաղափարը, և դրա վրա հիմնված մի հսկա գիտություն, որը կոչվեց քվանտային մեխանիկա: Այս շարքը կարելի է շարունակել երկար… Քսաներորդ դարը դարձավ միայն ու միայն ինտուցիայի կայծից ծնված գիտությունների դար…

 

 

 

Հզոր ինտուիցիայով էր օժտված իտալացի ֆիզիկոս Ֆերմին: Նա կանխատեսեց, ավելի ճիշտ կանխազգաց մի երևույթ, որը ոչ մի կերպ չէր տեղավորվում ատոմի միջուկների մասին ֆիզիկոսների ունեցած պատկերացումներում և ոչ մի կերպ չէին կարողանում հասկանալ նրա` Ֆերմիի տաղանդավորագույն աշակերտներն անգամ այն, ինչ, հետո, շատ հետո կոչվեց ՙշղթայական ռեակցիա՚: Դա, իրոք, դժվարահասկանալի, ավելի ճիշտ` բոլորովին անհասկանալի երևույթ էր, այն է` երբ ուրանի կամ ռադիումի միջուկի մեջ է մտնում մեկ նեյտրոն, դրան ի պատասխան նույն միջուկից դուրս է նետվում երկու նեյտրոն, որոնցից յուրաքանչյուրը անում է նույնը` միջուկի մեջ մտնելուց հետո դուրս նետել երկու նեյտրոն ու այսպես անընդհատ… Բոլո՞րը գիտեն, արդյոք, որ այսօրվա աշխարհի բոլոր - բոլոր ատոմային էլեկտրակայանները գործում են միայն ու միայն այս` շղթայական ռեակցիայի սկզբունքով… Եվ որ նույն սկզբունքով են գործում բոլոր ատոմային ռումբերը… Ֆերմիի ինտուիցիան աշխարհ ստեղծեց… Ֆերմին դրանով բացահայտեց խոշորագույն գաղտնիքներից մեկը տիեզերքի, այն, որ մի տարրական մասնիկ կարող է ծնել իր նման երկու մասնիկ ևս… Իսկ հեռավոր անցյալներում… Հզոր, պարզապես տիեզերական ինտուիցիայով է եղել օժտված Նյուտոնը: Նրա ինտուիցիան հուշեց, որ երկնային մարմինների շարժումների պրոբլեմը չի կարող լուծվել առանց հզոր մաթեմատիկայի: Այդ մաթեմատիկան չկար, ու նա ստեղծեց դա, բոլորովին նոր մաթեմատիկա, ու այդ կերպ նա լուծեց երկնային մեխանիկայի, մոլորակների ու նրանց արբանյակների շարժումների պրոբլեմը, ինչպես գտնել, վերականգնել նրանց անցյալը ու ինչպես կանխատեսել նրանց ապագան: Ծնվեց բոլորովին նոր գիտություն` երկնային մեխանիկան:

 

 

 

Զարամանալի է եղել ինտուիցիան Մարիա Կյուրիի, նա անբացատրելի, անհասկանալի մղումներով զգացել է, կանխատեսել անհայտ, անծանոթ հատկությունները նոր – նոր հայտնագործված ռադիոակտիվ էլեմենտների` ուրանի , ռադիումի: Այդ նույն ինտուիցիայով նա հայտնագործեց բոլորովին նոր, անհայտ, անծանոթ ռադիոակտիվ էլեմենտ, որին ինքն էլ շնորհեց այդ անունը` պոլոնիում, անունը իր հայրենիքի… Ավելի հեռավոր անցյալներից իմ ապշանքն է եղել, մի՛շտ, Արքիմեդը, ՙխելագար հանճար՚, միայն լծակի օրենքը նրա մի տիեզերք արժի, նրա հայտնի խոսքը. ՙՏվե՛ք ինձ հենարանը, երկրագունդը շուռ տամ…՚: Ապա նավը ջրի երեսին մնալու օրենքը… Այդ օրենքը խախտող նավը խորտակվում է, իսկույն… Օրինակների այս շարքը կարող է շարունակվել երկար… Հետաքրքիր է նաև ինտուիցիայի հանդեպ եղած վերաբերմունքը: Ամենից բնորոշը, ինտուիցիայի մասին ընդունված չի եղել խոսել որպես մեթոդ գիտական մտածողության: Համենայն դեպս, ոչ ոք չի ունեցել քաջություն բացեիբաց խոստովանելու, որ իր հայտնագործությունը եղել է արդյունք ինտուիցիայի, որ փաստարկները կամ ապացույցները նա ներկայացրել է հետին թվով… Այն, որ հայտնագործությունը եղել է ինտուիցիայի արդյունք, այդ մասին նա կարող էր անել խոստովանություն միայն իր շատ մտերիմ մարդուն, վստահ, որ նա դրան չի պատասխանի երկիմաստ ժպիտով… Ի՞նչ է դա` լռությունը, ինտուիցիայի կարևորության հանդեպ գիտական կոկետությու՞ն, կեցվա՞ծք, թե՞ պարզապես վախ… վերջին դեպքում, որ մարդիկ կարող են ոչ լրջորեն, ոչ վստահությամբ վերաբերվել իրենց հայտնագործությանը… Հավանորեն այս վերջինը` վախը, տագնապը, ավելի մոտ է իրականությանը… Ոչ ոք իր հայտնագործությունըչի ներկայացնում որպես արդյունք ինտուիցիայի… Անգամ Էյնշտեյնը չի գնացել դրան… Խոշոր իրադարձություններ, խաշաոր հայտնագործություններ առանց ինտուիցիայի՞… Եղել են, այն էլ ոչ քիչ թվով, ինտուիցիայից զուրկ էր Կոլումբոսը, որը Ամերիկա մայրցամաքի վրա ոտք դնելուց հետո անգամ չհասկացավ, թե ինչ վիթխարի հայտնագործություն է արել… Միայն արևմուտք նավարկեոլվ ինչ – ինչ հայտնագործություններ անելը դեռևս ինտուիցիա չէ… Ինտուիցիայից զուրկ էր նույնիսկ Ռենտգենը, որն իր հայտնագործած ճառագայթման ինչ լինելը այդպես էլ չհսակացավ. նա դա համարում էր ոչ թե ալիքներ, ինչպես իր օրոք հաստատեցին ուրիշները, այլ բարձր էներգիայի տարրական մասնիկներ… Թեպետ նրա այդ հայտնագործոթւյունը, որն այդ անունով էթլ մտավ պատմության մեջ` ռենտգենյան ճառագայթում, հավերժացվեց Նոբելյան մրցանակով: Ինտուիցիան հասցրեց Ամունդսենին Հարավայի բևեռ, նա միշտ ընտրեց մարշրուտը և կերպը իր երթի… դժբախտ Սկոտից, ակներևաբար զուրկ ինտուիցիայից, ընդամենը մեկ ամիս առաջ… Սկոտը դեռ հեռվից տեսավ քամուց թափահարվող նորվեգական դրոշակը Հարավային բևեռում… Սկոտը ապրեց տրագեդիան շեքսպիրյան ուժի…

 

Հաննիբալը… Այդ առասպելական կարթագենցին… Նրա քսանհինգ հազարանոց զորքի անցումը շվեյցարական Ալպերով, աֆրիկական փղերն էլ հետը: Տասնյոթ տարվա ընթացքում տվեց 400 ճակատամարտ Իտալիայի ողջ տարածքով մեկ` ծայր հյուսիսից ծայր հարավ, ու մնաց ողջ: Իր վիթխարի զորքը հասցրեց Հռոմի պատերի տակ, պաշարեց այս հավերժական քաղաքը ու վերջին պահին հրաժարվեց քաղաքը գրավելու մտքից… Թե ինչու, չհասկացավ ոչ ոք… Քսանհինգ տարի նրա ինտուիցիան գործել էր անսխալ… Նա սխալվեց միայն մեկ անգամ, սխալվեց այնտեղ` Կարթագենում, Ջամալի հռչակավոր ճակատամարտի օրը, նա, նրա ինտուիցիան չէր նախատեսել վերջին պահին սրընթաց արշավով հակառակորդի հեծելազորի երևալը… Կարթագենն ընկավ… Կարթագենը, ինչպես որոշել էր հռոմեական սենատը, հողին հավասարեցվեց, վարեցին լայնքով, երկայնքով, նրանից չմնաց ոչ մի հետք… Այս հանճարը, աստվածներից մերժված, սրի մի հարվածով վերջ տվեց իր կյանքին հեռ՜ու – հեռու օտարության մեջ… Սկիպիոն Կրտսերը` Հաննիբալին հաղթող հռոմեական զորավարը, խոնարհվեց, ծնկաչոք բոլոր ժամանակների այս խոշորագույն զորավարի, հանճարեղ ստրատեգի առաջ… Նա Հռոմի սենատում հրաժարվեց Հաննիբալին հաղթողի փառքից… Ինտուիցիան աստվածատուր ձիրք է…

 

 

 

***

 

Բացառիկ ինտուիցիայով է եղել օժտված Նապոլեոնը… հատկապես երիտասարդ տարիներին: Աուստեռլիցի ճակատամարտի նախօրեին նա զգաց, ինտուիցիան իրեն հուշեց. այդ ճակատամարտը լինելու է բախտորոշ, որ դրա ելքից է կախված Ֆրանսիայի ապագան: Եվրոպայի ապագան: Եվ իր ապագան: Կայծակնային արագությամբ նա գալիս է ա՛յդ մտքին. պիտի շահել ճակատամարտը ինչ գնով ուզում է լինի: Ու շահեց: Փոխվեց ամեն ինչ` Ֆրանսիան, Եվրոպան… Իսկ ամենաշատը փոխվեց ինքը` Նապոլեոնը. դարձավ իմպերատոր… ինտուիցիայի ուժով… Հետագայում Նապոլեոնը ունեցավ շատ ու շատ առիթներ իր անսխալ ինտոիցիայի դրսևորման, բայց գիտական գումարտակի ստեղծման գաղափարը, այսպես կոչված, եգիպտական ռազմական էքսպեդիցիայի կազմում պիտի համարել, անկասկած, խոշորագույն իրադարձությունը այն հեռավոր ժամանակների, Նապոլերոնը հղացավ այդ, ժամանակի և էպոխայի հարկադրանքով ստիպված էր գնալ դրան` ռազմական էքսպեդիցիա դեպի Եգիպտոս: Ըստ էության դա ուղղված էր Ֆրանսիայի այն ժամանակվա ամենամեծ թշնամու` Անգլիայի դեմ… Ըստ երևույթին ինքը` Նապոլեոնը, չուներ մեծ սպասելիքներ այդ էքսպեդիցիայից, այսօրվա բնորոշմամբ` այդ ավանտյուրայից, ու բոլորի համար անսպասելիորեն հղանում է այդ գաղափարը` ունենալ զորքի կազմում նաև գիտական գումարտակ: Թե ինչպիսի կարոևրություն էր նա տվել այդ միջոցառմանը, հետևում է ահա այս իրադարձությունից, նա` Նապոլեոնը, ելույթ է ունենում Ֆրանսիայի գիտոթւյունների ակադեմիայում մի ընդարձակ զեկուցմամբ` գրեթե երկու ժամ տևող, որտեղ նա հարց է հարուցում փարավոնների էպոխայի Եգիպտոսի հիմնավոր ուսումնասիրման առթիվ, ուսումնասիրություններ, որոնք իրենց ոլորտի մեջ վերջն են այդ էպոխայի երկրի հեռավոր անցյալի պատմության, կյանքի, ճարտարապետության, հնագիտության, լեզվի, գրականության, կուլտուրայի, կերպարվեստի, քանդակագործության մասին, նրանց բուրգերի, դամբարանների, խորհրդավոր տաճարների, անթիվ, անհամար քանդակների ու կոթողների մասին… Նրանց անվերծանելի, անըմբռնելի հիերոգլիֆների մասին… Փարավոնների եկած, գնացած էպոխաների մասին… Ակադեմիկոսները ապշած էին, նրանք գիտեին, իհարկե, Նապոլեոնի այդ նոր ձեռնարկման` դեպի Եգիիպտոս զինված էքսպեդիցիայի մասին, բայց նրանց մտքով անգամ չէր անցնում, օգտվելով այդ խիստ բարենպաստ հնարավորությունից, այդ խորհրդավոր երկիրը գիտական ուսումնասիրության խնդիր դարձնելու… Ակադեմիկոսները իրար էին նայում… Գիտական էքսպեդիցիան ակադեմիայի կողմից ստեղծվում է, դա լինում է մի պատկառելի կազմ` մոտ երկու հարյուր մարդ, զուտ գիտությունից` պատմաբաններ, լեզվաբաններ, հնագետներ, ճարտարապետներ, աշխարհագրագետներ, երկրաբաններ, հողագետներ և այլն, և այլն… Այդ կազմում լինում են և արվեստի բնագավառից` նկարիչներ, քանդակագործներ, խեցեգործներ. գլխավորում էր այդ խումբը այն ժամանակվա նշանավոր նկարիչներից մեկը` Դենոնը, ինքն էլ ակադեմիկոս: Նոր դարագլխից` 1800 թվականից, երկու տարի առաջ Եգիպտական էքսպեդիցիան ֆրանսիական նավերի վրա Նապոլեոնի գլխավորությամբ Միջերկրականով լողում է դեպի արևելք` Եգիպտոս: Հասան Եգիպտոս, նավերը շարվեցին ափերին, զորքը դուրս եկավ ավազոտ անապատի վրա… Եգիպտոսի դիմադրությունը անսպասելի չէր, բայց սպասածից ավելի էր, Նապոլեոնը հասկացավ, որ փարավոնների այս երկիրը նվաճվելիք երկիր չէ, ու հազիվ մի տարի անց զորքը սկսեց քաշվել դեպի նավերը… Այս անգամ դեպի արևմուտք լողալու համար…

Շարունակելի...

 

 

ՄՆԱՑԱԾ ԿՅԱՆՔԻ ՀԱՄԱՐ

Ստվերները սահելով արտաքսվում են մութ հադես։

Նրանք լքել են մարդկանց և իրերին անանուն,

- Գլխիվայր են արտածում - և՛ ամոթույք, և՛ երես։

 

Բաց դոներում Հադեսի - կրակներից կուրանում՝

Նրանք թողնում են հավերժ իմ պատկերը իրական

Եվ վիհերում հանդեսի մահվան հետ են նույնանում։

 

Նրանց հասու են խառնակ գաղտնիքները սրտերի,

ՄՏքի ընթացքը թաքուն - որ արարքի չգործված,

Եվ մնացյալ իմ կյանքի ուղին՝ անհայտ ու թերի։

 

Հար ու նման են նրանք հուրիաներին չարաշուք,

Օր ետևում են միշտ մեգ վրիժառու մոլուցքով –

Ու կրում են իմ հոգու հոգնած պատկերը անշուք։

 

Հրմշտելով իրարու՝ ահագնանում են, հորդում

Ստվերները պահերի ամիսների ու տարվա,

Ստվերները դարերի, կյանքի֊ - մահվան, ու՝ մարդու։

 

Ստվերներից ամպերի կյանքն է դաոնում-֊ հոսանու՛տ,

Որ այլակերպ տեսքերով վանում է ինձ -ինձանից,

Եվ տեսիլքները իմ վեհ - Ստիքսի մեջ պարտակում։

 

 

Եվ կեսօրն է բզկտում մարդկանց արտերը -հիմա՛,

Եվ արևները դաժան հրահույլեր են նետում։

-Անշեջ հրդեհ կլինի, հրո ավեր ֊ հրե մահ։

 

Աստվածային մեծ Սիրո ստվերն է լոկ հապաղում՝

Ոգու շարժումը ծածկած լայն թևերով իր բացված,

Կյանքի համար մնացած - բացված դուռն է սքողում։

 

Աստվածային Արարման Լույսը ալիք առ ալիք

Աչքից հեռա է պահում - Սիրո Տեսիլքը լուսե

Ու սուրում է դեպի սոսկ իրեն հայտնի մի Գալիք։

 

Ստվերները սահելով արտաքսվում են Մութ Հադես,-

Նրանք լքել են մարդկանց և իրերը բազմանուն՝

Դարձել՝ կյանքից - քարավան,

մահվան թափոր ու հանդես։

 

ՁՈՆ

 

Ես կանգ չառա երբեք,

Ես կանգ չառա–

Ո՛չ մահի դեմ իմ անհեթեթ,

Ոչ կյանքիս դեմ՝ սառած։

 

Չեղավ ուղեկիցս՝ Սերը իմ Մեծ,

Սակայն թևեցի՛ ես իր մեծ հետքով,

Սարմինս կեղծ եղավ, Սիրտս՝ անեղծ,

Կյանքը էսպես անցավ։ Հենց իմ կողքով։

Ես կանգ չառա երբեք, ես կանգ չառա՛,

Մահի-կյանքի առջև իմ անհեթեթ –

Կապրե՛մ մյուս կյանքում,– Ապրե՛մ եթե,

Ովքեր պիտի իմ Սիրուց կառչեն։

 

ԵՐԿՈՒՍՏԵՔ

 

1

Հայրենիքս պատուհա՜ս է,

Զավակն եմ իր - ու տհա՜ս եմ,–

Չենք հանդիպում մենք իրարու –

Մենք անհա՜ս ենք։

 

2

Ես՝ իմ երկրի ելևէջի՜ն –

Թիթեռի պես։

Գամված էջին –

Խաչյս՜լ եմ, Տե՜ր։

 

Ես զավակն եմ հիմա վերջին,

Ով հլու՜  է իր հասկ կանչին։

Հիսուսիդ պես

Խոոչյա՜լ եմ, Տե՜ր։

 

Խաչյա՜լ եմ, ես

Հիսուսիդ պես։

 

Միջուկային անձրև

 

Մեր թախիծն է թոթափում և իր ձայնը - տանիքին –

Անչափ ծանոթ անձրևի ծանոթ ձեռքը ծերացած,

Եվ մենք քայլում ենք նորից, և մեր ընթացքը կրկին

Այս անձրևի կապույտից ու թացից է բաղկացած։

 

Տանիքների ձայնն է - արդ - ուղեղներին ուղղված –

Սլաքները անձրևի խոցոտում են սիրտը մեր,

Ինչ է ուզում ջուրն էլի - և ում կողմից է հղված –

Գիտենք  - քայլում ենք սակայն - փնտրտելով

Սեր ու Տեր։

 

Պոետ չենք մենք - (երկուսով) - չենք վիճարկում

կյանքն էլի,

Չենք որոնում ինձ ու քեզ - մանանաներ, որ չկան –

Այս են - ջրերը աղի -  և ջրերն այս՝ անալի ֊

Որ եղել են անցյալում ու դեռ նորից պիտի գան։

 

Ի՞նչ են ուզում մեզանից այս տարերքները ծանոթ,

Մա՞հ են բերում, թե՞ շիջման բերկրանքներ են անտեղի,

- Ե՜կ մերկանանք նորից - նոր, նորից լինենք անամոթ,

Թող մարմինները մեր մերկ ա՛յս անձրևը աղտեղի։

 

Մարմիններիս վրա նուրբ - լույսն է շիջած - Աստծու,

Նրա պատգամը վերին (օ՜, կաթիլներ սրբազան) –

Անձրևի դեմ արձակված մարմիններս են թևածում –

Եկվոր Ադամ ու Եվա -  մարգարիտներ բյուրհազար։

 

Մեր թախիծն է թոթափում և իր թույնը– տանիքին –

Անչափ ծանոթ անձրևի ծանոթ ձեռքը ծերացած,

Շոշափուկնե՜ր երկարող - Ավերումի կարիքի,

Եվ նիզակնե՛ր բյուրհամար - որ հակվում են՝

Ցա՛ծ, Ցա՛ծ, Ցա՛ծ։

 

Աղոթք Մորս համար

Սայրս աղոթեց,

Եվ եկեղեցին խոսեց Սորս ձայնով_։

 

Պահպանիր լույսերի մեջ

Մորս հոգին,

Սո՜ւրբ Տիրամայր,

Լույսերիդ մե՜ջ պահպանիր,

Քանզի

Երբ չարչրկում էր կյանքը խավարում –

Մարմինը իր,– Մարիամներիդ նման,

Քո լույսը նրա աչքերի մեջ

չմարեց;

Պահպանի՜ր մորս հոգին

Լույսերիդ մեջ,

Սու՜րբ Աստվածածին,–

Միջնորդ եղիր Որդուդ՝

Տիրոջ առջև,

Որ քեզ երկինք առավ։

…Եվ երբ հնչի կանչը վերջին,

Թալ որ հա՜ռնի մարմինն իր խոնջ

Լուսե ա՛յն պատկերով,

Որ տեսլանում է երազներիս...

Եվ օրհնյա՜լ լինես դու, բարի՜ Տիրամայր.

Որ կա՜ս հավերժորեն

 Տիրոջ կողքին –

Եվ Տիրոջ լույսերի մեջ։

Հանուն Հոր

Եվ Որդու

Եվ Սուրբ Հոգու...

Պահպանիր լույսերի մեջ

Մորս հոգին

Լույսերիդ մեջ պահպանիր,

Մա՜յր մեր – Աստվածածին, -

Խաչով - առանց խաչի։

 

 

ՀՈՐՍ

 

1. ՀՈՐՍ ՇԻՐՄԱՔԱՐԻ ԱՌՋԵՎ

 

Վերը երկինք է,

Քիչ ցած՝ բարդին,

Նրա տակ՝ շիրմաքար ննջող,

Կանգնել եմ՝

Աչքերիս մեջ ցող,

Վերը երկինք է,

Քիչ ցած՝ բարդին։

 

Հուրհրում է

Ալը վարդի,

Եվ թափում է Արևը՝

Շո՛ղ,

Վերը երկինք է,

Քիչ ցած՝ բարդին,

Նրա տակ՝ շիրմաքար ննջող։

                       1961 թ.

 

2. ԳԻՇԵՐ

(Տրիպտիխ հորս հիշատակին)

 

1. Աղմկի՛ր, ի՛մ գիշեր,

0՜, մեղմի՜ր հուշերս

Ամեհի։

Բացասի՛ր լռության

Բռնությունն ու սաստի՛ր

Քո մահին։

 

Աղմկի՛ր, հի՛ն գիշեր,

Ւ՛մ գիշեր

Ամեհի։

 

2. Վայրընթաց-վերընթաց՝

Գնու՜մ եմ գիշերով,-

Սև երակ կա բացված

Սև տրոփ՝ գիշերում։

 

3.Այրվու՜մ են հուշերը,

Խաոնվու՜մ գիշերին–

-Չի± վառվի գիշերս,

Կսփոփվի՞ գիշերով:

 

Հեռացում

Գնել Շահնազարյանին

 

Խանդաղատանքն անանձնական

Ելավ ելման - փոխվե±ց մի բան,

Փոխե±ց մի կյանք։ - Մի հարցական

Խաղաղվեց մի պատասխանով։

 

Քո դեմ - ծովն է մակընթացվում

(Ընդերքն այնպե՛ս եշտ է բացվում),

Ո՞ւմ է անհուն խորխորատում

Ահագնացող ալիքն ուզում...

 

Եկ հեռանանք այս ջրերից,

Հողն է կայուն ու կարեկից -

Դատարկ բան է հուզումնալից

Պահը, որ չի տևում կյանքում։

 

Այս ջրերից - այս բիրտ քամուց

Պատգամ չկա։ - Կա մի պտղունց

Պահաբաժին:– Հոգնած մի կուրծք,

Եվ պատրանք, որ էլ չի հուզում։

 

Հարալեզներն հիշողության –

Խարխափում են վիհում մթան. –

Ջրահեղձնե՜ր սառած ու թաց

Խեղդված մռայլ հուշածովում։

 

 

Լռություն

 

Մեծ լռությունը բույսն է գիշատիչ,

Որ ներծծում է էությունս պարզ -

Եվ հագենում է պատիճ աո պատիճ։

 

Նրա թերթերի ստվերների մեջ

Եվ առէջքների աչքերում կանաչ –

Չեմ պահվի երկար - չեմ մնա անվերջ։

 

Լռությունն ահա ինձանով է լի,

Եվ հաշտ - սահում են ավիշները - վեր,

Այնտեղ, ուր մեկ են անցյալ ու գալիք։

 

Լռությունը իմ բույսն է գիշատիչ –

Նրա թերթերը պոկում եմ մեկ - մեկ,

Որ էությունս - հապաղի մի քիչ։

 

24-Ի ՀԱՐՑԵՐ

 

Ես վշտակիր չեմ եղել ֊ ու բոցեղեն բնույթ –

Ու հղել եմ իմ ցեղին - բառեր անդեմ - աննյութ։

Ես իմ վշտերն եմ կրել - բայց՝ ծվարած հույսեր­ -  

Ե՛վ ուղեղում իմ ջահել, և՛ սրտիս մեջ ծեր։

Ես դոներ չե՛մ բախելու - այս ի՞նչ դուռ է իմ դեմ,

Ո՞ւր է վայրը անանուն, որ չի՛ կոչվի եդեմ։

Ո՞վ անուններ հնարեց - և աշխարհներ - բառե,

Մինչնարեկյան ի՞նչ Նարեկ ոգեկոչեց - բառեր։

Ի՞նչ է անունը նրա - կա՞ր - և կգա՞ նորից –

Մի միածին, մի միակ - որ չի՛ ծնվի - մորից։

Միջօրեի պահ

 

Լոաահետքե՛ր, սաղարթների ստվերում սև,

Խայտե՜ր զվարթ, նշանակնե՜ր պատգամների,

Միջօրեի ա՜րևն է ձեր ցանցը հյուսել,

Որ մեղսավոր հույզեր գերի։

 

Նույնացե՛լ են չորս ծագերը մեռյալ պահի,

Սևեռվե՜լ են տիեզերքի սրտի վրա.

Տաք ծառերի լռության մեջ ամառային

Պա՛հը պիտի հսկի նրանց։

 

Թեթև մի հև՛ք, թևաբախման ջերմի՛ն հպում,

Հավաստում են՝ վաղանցիկ չե՛ն Կարոտ ու Սեր

Եվ ափսոսանք, որ Անմահներն են սոսկ ապրում՝

Սաղարթների ստվերներում - լոաահետքե՜ր...

 

 

ԱԼԱՎԵՐԴԻ

(էքսպրոմտ ասված Երևանում)

Ես կգնամ Սանտ-Յագո դե Կուրա...

ԼՈՐԿԱ

 

Ախ, գործերս վատ են, Աստվա՜ծ,

Թողնեմ, գնամ Ալավերդի...

Ու ըսպասեմ էնտեղ, կամաց,

Իմ երկրային հետին հերթին։

 

Ու հենց հասա Ալավերդի՝

Կլավանա՜ կյանքս,

Գիտեմ՝

Կպոկվե՜մ իմ դաժան հերթից.

Ալավերդաց

Ուղիղ

Եդեմ։

 

 

Մենք միասին ենք քայլում

 

Ծխնելույզների ուրվագծերը

Հսկա ռետինով մեկը մաքրել է գորշ ձյուներից։

Ջրհորդանները գրկել են կարմիր գույնը սառույցի։

Տրորում ենք մենք

Հին ստվերները ծխնելույզների,

Ու իրար սեղմված

Քայլում ենք գորշ ձյան ճանապարհներով։

 

Գորշ ձյուն,

Հոգնած ձյուն,

Գորշ ձյուն,

Գորշ, գորշ ձյուն։

 

Երբ մեր մեջ մեռավ արևի ոգին,

ու երբ չմեռանք նրա հետ մեկտեղ,

Մենք չհնչեցրինք

Այդ երկու բոթը գուժող մի հնչյուն.

Սեղմվեցինք իրար,

Մի վերջին անգամ սեղմվեցինք իրար

Ու լուռ քայլեցինք

Գորշ ձյան հոգնաբեկ ճանապարհներով։

 

Գորշ ձյուն,

Հոգնած ձյուն,

Գորշ ձյուն,

Գորշ, գորշ ձյուն։

 

Եվ երբ մենք մի պահ խղճացինք իրար,

Ցրտից չորացած ուղեղները մեր

Խուլ տրտնջացին։

 

Ջրհորդաններից կարմիր` սառույցի կտորներ ընկան։

Մենք խոնարհեցինք գլուխները մեր

Ու իրար սեղմված

Քայլեցինք գորշ ձյան ճանապարհներով։

 

Գորշ ձյան,

Հոգնած ձյուն,

Գորշ ձյուն,

Գորշ, գորշ ձյուն։

 

 

ԳԵՂԵՑԻԿ

 

Գեղեցիկ եք, վարդե՛ր, գեղեցի՛կ ես, ի՛մ կյանք

Գեղեցիկ ես, արդեն, օ՜, մեծ սիրո պատրանք,

Ի՛նչ հրաշք է, Աստված, ի՛նչ հրաշք է, որ կանք –

Մենք այս գիշեր…

 

Գեղեցի՛կ եք, մարդի՛կ, մնացե՛ք ձեր հեռվում,

Գեղեցի՛կ եք, ասաղե՛ր, որ անփույթ եք վառվում,

Գեղեցի՛կ եք, հուշե՛ր, որ մեռնում, չե՛ք հառնում –

Հենց ա՛յս գիշեր։

 

Գեղեցի՛կ ես և դու, իմ մենություն, հիմա՛,

Գեղեցի՛կ ես, տեսի՜լք, որ թվում ես անմա՛հ,

Գեղեցիկ ես և դու֊, օ՜, հեռավոր իմ մահ –

Օ, ա՛յս գիշեր։

 

 

 

 

 

 

 

Պտտահողմ

 

... Մարդու քանի՞ սերունդ կանի –

Մի հրաժեշտն աստեղային...

ՀՈՎՀ. ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ

 

Կգա՛ իմ պահն աստեղային։–

Գետնած սքեմն աբեղայի,

Չվող թոչնի ճիչով անփույթ՝

Կհամբառնեմ երկինքն իմ մութ։

 

Դաշնության մեջ, այս ճահճադեմ

Իմ հլության մահճից ելած –

Ես իմ դիմա՛կը կաղճաաեմ

Եվ դիակս - տեսլահարված։

 

Պատրանք չկա՛, չկա՛ ցնորք –

Կա ծանակում - ծպտյալ Չարի։

Դժոխային մի անցումով

Կմերձենամ ես հանճարին։

 

Ես ասուպ չեմ։–– չեմ նայի ետ։

Ես չե՛մ լինի։ – Ոգիացած

Ես կթռչեմ իմ աստղի հետ,

Ծաղկավիժի եթե հանկարծ։

 

Աստեղային հեծվորի պես

Կապավինեմ ընկնող նավին։–

Ահա այսպես, ահա այսպես

Ես կդառնամ քաջքաքամի։

 

Թե ծիածան անգամ չկա,

Ու թե չկան - չար ու բարի –

 Կա շողշողու՛՛ն, հազարաչյա՛

Բռնակալս - քաջքաքամին։

 

Էլ, ուրեմն - ի՞նչ կա - ոչի՛նչ,

Վերջը մեկ է – դա՜րձ է դարի։

Եվ աննկատ անցումը ջինջ –

Լուռ մերձեցումն է - հանճարի։

 

 

ԳՈՀԱՐԻԿ

 

Ասի՝ աղջի, ասավ` համմե՜...

ԳՈՒՍԱՆԱԿԱՆ

 

Աղջի՜կ, դու նման ես

Գարնան խաղողի տերևի,–

Քեզ շա՜տ կսիրեմ երևի,

Հենց մեծանաս։

 

Աղջի՜կ,

Ես գարունիդ հասած

Խաշամ եմ,

Չե՛սցքրի դու սրտիս

Աշունը,

Քեզ կփախցնեն երևի,

Հենց մեծանաս։

 

 

***

 

Բանաստեղծ

ԳԱԳԻԿ ՍԱՀԻՆ3ԱՆԻ հիշատակին

 

1

Իմ կյանքի ելմաններին

Ես իջա - էջվոր մի մարդ,

Գիտեի, իմ նմաններին

Չի հասնում երկրային դատ։

 

Իմ կյանքի ելմաններից

Հոգի՜ս է ճախրում ի վեր,

Չիմանա՞մ, էս իմ երկրից

էջվորին - կընդունե՞ս, Տե՜ր։

 

 

 

ԴԻՄԱԿՆԵՐ

2

 

Դիմակի դեմքին դիմա՜կն է եղել,

-Ի՞նչ կա մթան մեջ, դիմակի ներսում,–

Քրմերի ձեռքով սրբազնագործված –

Հանված աչքերը սեր են աղերսում։

 

Դարն անցողիկ է։ Ես ես չե՛մ - չկամ,

Հիշողություն եմ դարի մեջ թևող,

Իմ հիշողության թևերի վրա

Դու - իրողություն քնքշորեն տևող։

 

Էլ քուրմ չի լինի, չի՛ եղել, չկա՛,

Դիմակներն էլի սե՜ր են աղերսու՛մ,

Եվ տիեզերքի մի ներհուն ներսում

Քո ձայնն է պահված, ձայնդ իրական։

 

 

***

 

3

 

Մահացած վերքեր չկա՛ն-չկա՜ն,

Կան մահացու՜ վերքեր,

 Մահացած երգեր չկա՛ն - չկա՜ն,

Կան մահացու՜ երգեր,

Կյանք ու մահ մեկտե՜ղ են –

ասված է,

Մահացած հերկեր չկա՛ն-չկա՜ն,

Մեկ հերկ կա միայն -

Աստծու՜ց է։

 

 

ՀՈՒՇԱՊԱՏՈՒՄ

 

Ո՞նց չիմացա ես անունը այն աղջկա,

Որ ծնվել էր Օլիմպոսի փրփուրներից.

Ո՞նց չիմացա՝ աղջնակն այդ կա՞, թե՞ չկա,

Տեսա՞ նրան, ինքն ինձ տեսա՞վ հեռուներից։

 

Ե՛ս եմ՝ հեռու՛, ե՛ս` Մասիսի ձյունե տապան,

Բայց նա՛ հյուսեց ճակատագիրն իմ մսրդեղեն: -

Կա՞ր, թե՞ չկար։ Ես կամ։– Այսքան

Հարց ու կարոտ ո՞վ հղեց ինձ։–

 

Ես՝ գլխաբա՛ց– մահից անդին։

Ես` գլխահակ - կյանքից անդին: -

Ո՞նց չիմացա լուսե անունն այն աղջկա,

Որ ծնվել էր Օլիմպոսի փրփուրներից։

 

 

***

 

1

 

Սարսուռնե՜րս - նրանք ճախրում են հիմա

Վրաններին այգի, որպես նվագներ։

Ե՞րբ էր - Այգը հուսահատ էր ու ամա,

Տրտում էին ծնծղաները ու անսեր։

 

Լի ու արբշիռ շառագույնի երազով –

Ալանների դստերն, ահա, գերեվար՝

Նավազներս են նավը դրած բերում ծով,

Արևներ են բերում, Լույսերն իմ վարար։

 

Լույսի անվերջ խրախճանքներ են ահա

Ուրախության շքամուտքերն արևի,

Սարսուռներս - նրանք ճախրում են հիմա

Իմաստնության ոլորտներում ու գոյի։

 

Նավազնե՜ր իմ, բացե՛ք ընթացքը նավի,

Ես մեկնում եմ գիրկն հեթանոս արևի։

 

2

 

Սանդալներն հանեցին աստվածներն հեթանոս,

Վայելքները վերին մոռացան,

Երկրներ ճախրեցին - երկրներ բարբարոս,

Տեսան մեղկ ստվերներ ցիրուցան։

 

Աղմուկով բարձրացան շքամուտքը երկրի,

Լույսերից ոսկրերի կուրացան,

Ու դողդոջ քայլերով մահամերձ ծերուկի

Սահեցին, սահեցին - ու անցան։

 

Իմ բարի, իմ բարի, իմ բարի ծերուկներ,

Նավազները անժամ մահացան,

Երկնքից չեն ծորում հեթանոս նվագներ

Եվ երկիրն է թվում մահարձան։

 

Լուսաբացը, երբ շրջեց լույս երեսը ինձից,

Ու մարեց աստղաբույլն իմ – Ջրհոս,

Յոթնաբույր աստղալու՜յս թեքվեց իմ հնձանից –

Սանդալներն հանեցին աստվածներն հեթանոս։

 

3

 

-Սիրու՞մ եք տափաստանը,– ասում եմ,–

Վարգեցեք, ուրեմն, ինչպես ձի։

Ես հիմա, իմ հեռվից դեռ լսում եմ

 Տրոփյունը, խրխինջը ձեր ձիգ։

 

Ասում եմ.– վայրի՞ է մորմոքը,

Լսու՞մ եք կանչերը վերձիգ,

Ուրեմն սուրացեք, և ի՞նչ հոգ, թե

Սահանք է, կամ վտառ է մաղձի։

 

-Իզուր են,– ասում եմ,– ձեր կանչերը,

Նվաստ են ձեր աչքերը անծիր,

Երր թվում է, թե մեկը խաչվել է –

Մարսելով վայելքները վարձի։

 

Ու իզուր են հիմա իմ ձեռքերը

Թրատում ճամփաները դարձի։

 

 

4

 

Սա հուշ չէ արդեն։ Ես անվերջ ուզում եմ լսել

Քո անունը։

Վարագույրը հուշի պատռված է, ինչպես հնացած

առագաստ։

Քամին մոլեգնում է, սակայն խարսխված է

հմայված նավը -

Ես լսում եմ Քո անունը - որ աստղային ուժով

խարսխել է հոգիս։

Տուր ինձ լեգենդի սրինգը։ Ես ուզում եմ լսել

հեքիաթների կղզու          

երգը–

Առավոտյան, երբ նավազները սկսում են

կարկատել ուռկանները,

Եվ երեկոյան, երր լույսերը լքում են ձկների

աչքերը։

 

Ամռան երգը

 

5

 

ԱՌԱՎՈՏ

 

Քամի՛,

Բե՛ր քո թևերին իմ ամառը։

Թալ քո ափերը լայնանան

Ինչպես հովիտներ

Կամ ինչպես բիբ։

Ես տեսնում եմ արդեն։

Քո հպումից փշաքաղվում են

Բոլոր ծաղիկները,

Եվ աղջիկները ստինքներն են

Բացում քո դեմ։

Քամի՛,

Բե՛ր քո թևերին իմ ամառը։

 

ԿԵՍՕՐ

 

Օրը չի վախճանվի տերևների գրկում,

Ստվերների շարժումը չի դանդաղի

Հիմա։

ժամանակի՛ ոգի,

Մենք հակվել ենք

Քո հին, բարի խանձարուրին,

Ու երկնքից ճերմակ ծաղիկներ են թափվում։

 

 

ԵՐԵԿՈ

 

Եվ բա՛ց քո աչքերը, ժամանակի՛ ոգի.

Եվ երկնքից թափվող ճերմակ ծաղիկները

Թող մեզ օծեն հիմա -

Դեռ աշնան ոսկին չժողոված,

Դեո աշնան ոսկին չժողոված։

 

6

 

Այս առավոտ լույսի շողը սահեց մայթերն

ի վար,

Այս առավոտ լույսի շողը սահեց մայթերն

ի վեր.

Ու բարություն իջավ հոգնած հողին,

Որ պահել էր շունչը։

 

Որ պահել էր շունչը

Մի ոտքի վրա թռչկոտող

Աղջնակի թևերի խաղին հնազանդ։

 

Մի բարություն իջավ,

Որ աղջնակի թևերին նման էր...

 

Այս առավոտ ես լսեցի քո քայլերի ձայնը,

Որ գալիս էր հեռու ու մոտ երկրներից -

Եվ իմացա, որ արդեն մոտենում ես։

Այս առավոտ բոլոր արձանները

Խնդրեցին վայր բերել իրենց պատվանդանից՝

Եվ ես ասացի՝ իջե՛ք, պահն է։

 

Այս առավոտ լույսի շողը սահեց մայթերն

ի վար,

Այս առավոտ լույսի շողը սահեց մայթերն

ի վեր,

Ու բարություն իջավ հոգնած հողին։

Մի բարություն իջավ,

Որ աղջնակի թևերի նման էր։

 

Արքմենիկ Նիկողոսյան (ծ. 1979, նոյեմբերի 14), հայ գրականագետ, խմբագիր, բանասիրական գիտությունների թեկնածու (2008), ՀԳՄ անդամ 2007-ից, ՀԳՄ երիտասարդական բաժանմունքի նախագահ 2006-ից։

 

Ծնվել է Գեղարքունիքի մարզի (Վարդենիսի շրջան) Ծովակ գյուղում։ Սովորել է տեղի միջնակարգ դպրոցում, որն ավարտելուց հետո ընդունվել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետը։ 2001-ին ավարտել է բակալավրիատը, 2003-ին՝ մագիստրատուրան, նույն թվականին ընդունվել է ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան ինստիտուտի ասպիրանտուրա (ստացիոնար)։ 2001-ից ուսմանը զուգահեռ «Հայ գրականության պատմություն» և «Գրականության տեսություն» է դասավանդել Վարդենիսի մանկավարժական ինստիտուտում։

 

2008-ին «Առաքել Դավրիժեցու «Պատմությունը» իբրև գրական երկ» թեմայով պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն և ստացել բանասիրական գիտությունների թեկնածուի աստիճան։ 2008-ից աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի հայ հին և միջնադարյան գրականության բաժնում որպես ավագ գիտաշխատող։ Մասնակցել է ՀԳՄ «Գրեթերթ» պարբերականի ստեղծման աշխատանքներին։ 2004-05-ին աշխատել է «Գրական թերթ-ում»՝ իբրև գրաքննադատության բաժնի վարիչ։ 2005-ից Հայ գրականություն է դասախոսում Երևանի Մաշտոցի անվան համալսարանում։ 2006-ից Հայաստանի Գրողների միության երիտասարդական բաժանմունքի նախագահն է։ ՀԳՄ անդամ է 2007-ից։ 2009-ից ՀԳՄ վարչության ու նախագահության անդամ է։ Գրական մամուլում հանդես է եկել մի քանի տասնյակ գրականագիտական հոդվածներով։

__________________

 

 Արցախյան պատերազմի մասին գրված բոլոր գործերում կա մշտական հիշեցումը, թե ինչ ծանր գնով ենք ձեռք բերել հաղթանակը մեզ պարտադրված պատերազմում:

1992-ի մայիսի 9-ին Շուշիի պատմական գրավումը հիրավի փոխեց Արցախյան պատերազմի ընթացքն ու հաստատապես կանխորոշեց նորանկախ Հայաստանի հետագա ճակատագիրը: Իրադարձություն, որն, ըստ շատերի, պետք է անմիջապես փառաբանման արժանանար խորհրդային ժամանակների կարևոր ու անկարևոր գրեթե բոլոր տոնական օրերն ու ամենատարբեր «ֆրոնտներում» գրանցվող ամենաչնչին «հաղթանակները» ներբողելու սովոր ու պատմական հաղթանակների կարոտ հայ գրողների ու հայ գրականության համար: Սակայն, սպասվածի պես փառաբանություններ չձոնվեցին Շուշիի գրավմանը: Ճիշտ այնպես, ինչպես գրեթե ոչ մի բանաստեղծությամբ չներբողվեց Հայաստանի անկախացման փաստը: Հանգամանք, որ հետագայում բազմաթիվ խոսակցությունների ու անլուրջ քննարկումների առիթ տվեց:Հակափաստարկներն էլ չուշացան: Բերվեց հայրենական պատերազմի օրինակն ու նշվեց, որ մոտ երկու տասնամյակ անց միայն ստեղծվեցին իսկապես լուրջ ու բարձրարժեք գրական երկեր այդ թեմայով: Պատճառաբանվեց, թե Շուշիի գրավումն, ու, ընդհանրապես, Արցախյան պատերազմը որոշակի հեռավորությունից սթափ դիտարկելու, այլ խոսքով՝ նյութը մարսելու խնդիր կա:Ժամանակն անցավ, Շուշիի գրավման 20-ամյակը նշել ենք, բայց սպասված մեծ գործերը կարծես թե չկան: Միանգամից ասեմ, այն տեսքով, որ սպասում ենք այդ գործերին, դրանք երբեք չեն էլ լինի: Ավելին՝ գուցե պարադոքսալ թվա, բայց պետք է ասեմ, որ այդ գործերն արդեն իսկ ստեղծվել են, պարզապես՝ ոչ մեր սպասածի պես: Փոխվել էին ժամանակները, փոխվել էին գրականության ընկալումները: Մենք բոլոր փոփոխություններին համակերպվեցինք, ընդունեցինք, շատերը՝ զարգացրեցինք, բայց որ գրողի դերի ու գրականության ընկալման մեջ էլ կարող են փոփոխություններ լինել, այդպես էլ չկարողացանք ընկալել:Ուրիշ առիթով էլ եմ գրել, որ հայ գրական տեքստը, համենայն դեպս’ հայ գրականության գրեթե բոլոր արժեքավոր գործերը ողբերգական իրավիճակների ու կեցության ծնունդ են: Պատմական այնպիսի բացառիկ ձեռքբերում, ինչպիսին Հայաստանի անկախացումն էր, պատմական այնպիսի հաղթանակ, ինչպիսին Շուշիի գրավումն էր, այդ առումով հոգեբանական պատնեշի առջև կանգնեցրին հայ գրողներին: Նրանք պարզապես չգիտեին, նրանց ծանոթ չէր ազգային ճակատագրի լուսավոր կետերով իսկապես ուրախանալու ստեղծագործական երջանկությունը: Մյուս կողմից’ հայ գրականությունը լիարժեքորեն կրում էր պետականության կայացման ընթացքի դժվարությունները, երբեմն՝ ուղիղ արտացոլումներ չտալով, այնուամենայնիվ, իր բնույթով հրաշալիորեն պատկերելով նորանկախ Հայաստանի իրականությունը, հատկապես՝ հոգևոր-բարոյական կացության, իդեալների ու արժեքների ոտնահարման մտայնության առումով:Չմոռանանք, որ Շուշիի գրավմանը հաջորդեցին, բոլորի պես չասեմ՝ ցուրտ ու մութ, բայց դժվար տարիներ, բարոյալքումի, խեղված արժեհամակարգի տարիներ, երբ նույն Շուշին գրաված ազատամարտիկը ապրում էր մոռացության ու աղքատության մեջ, իսկ այդ նույն օրերին սաունաներում ու ռեստորաններում զվարճացողները իշխանական բուրգերում էին…Ու հայ գրողը որդեգրեց ոչ թե պատերազմը, թեկուզ հաղթական, փառաբանելու, այլ պատերազմներին ՈՉ ասելու քաղաքականությունը, ոչ թե զինվոր-ազատամարտիկի հաղթանակները ներբողելու, այլ՝ նրա՝ հաղթանակից հետո իր իսկ երկրում որպես լուսանցքի մարդ ապրելը պատկերելու քաղաքականությունը: Ու հայ գրողը պատկերեց ոչ թե բերկրանքը, այլ ցավը, ոչ թե նվաճումը տարածքների, այլ կորուստը հազարավոր հրաշալի հայորդիների…Արցախյան պատերազմը այդտեսակ ընկալումներով հոյակապ դրսևորումներ ունեցավ Լևոն Խեչոյանի արձակում. «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպը, տասնյակ պատմվածքներ, որոնցից «Փոխանակություն», «Հողի դողը», «Ուսուցիչը», «Ճանապարհորդը», «Երկրավոր արատ» և այլն, ոչ միայն պատերազմի հակամարդկային էությունն են բացահայտում, այլև պատկերում են այն մեծ ողբերգությունը, որն ապրեցին մարդիկ պատերազմից հետո, խաղաղության պայմաններում:Արա Նազարեթյանի «Ռազմավար պատմվածքներ» ժողովածուն ամբողջովին պատերազմական թեմայի վրա է խարսխված և բացահայտում է բազմաթիվ հոգեբանական նրբերանգներ: Հրաչ Բեգլարյանի «Գեներալին սպասելիս» հոյակապ պատմվածքը, որ պատկերում է պատերազմից հետո տարբեր պաշտոն ու դիրք զբաղեցնող նախկին ազատամարտիկների միջև առաջացած հոգեբանական «խրամատը»: Հիշատակեմ նաև Վրեժ Իսրայելյանի «Տոնապետ» ժողովածուի մի շարք պատմվածքներ, Հովհաննես Երանյանի «Էտյուդ» պատմվածքն ու «Զինադադար» վիպակը և այլ գործեր, Հովիկ Վարդումյանի վեպերն ու պատմվածքները, Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքներն ու «Քարտեզ առանց ցամաքի ու ջրերի» վիպակը, արցախցի գրողներ Նորեկ Գասպարյանի, Համլետ Մարտիրոսյանի և այլոց գործերը, պոեզիայում՝ Հուսիկ Արայի «Մարդու որդիները», «Լուսանցքի մարդիկ» ժողովածուները, Վարդան Հակոբյանի, Խաչիկ Մանուկյանի բանաստեղծությունները, ու էլի, էլի…Ու բոլոր այդ գործերի մեջ հիասթափությունն ավելի շատ է, որովեհտև, ինչպես Հուսիկ Արան է գրում՝Քո երակներում խշշացող տղերքը,

որ անպայմանական՝

քեզ սիրում էին ճիշտ ու իսկական,

մի օր վեր կացան

այգուց,

փողոցից

ու սրճարանից

և զենքեր առած՝

քայլեցին ուղիղ պատերազմի դաշտ,

բայց նրանք չկան քո պղինձ ու քար ոչ մի արձանում…Ու մշտական հիշեցումը կա, թե ինչ ծանր գնով ենք ձեռք բերել հաղթանակը մեզ պարտադրված պատերազմում: Խաչիկ Մանուկյանի հոյակապ բանաստեղծությունը ընդհանրացնող արժեք կարող է ունենալ այդ բոլոր զգացողությունների համար, ուստի մեջբերում եմ ամբողջությամբ.Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան,

Տղերքն ավելի բարձրում մնացին:

Դիպան աստղերին՝ աստղերը հանգան

Ու լեղի քսվեց մեր ցամաք հացին…

Շահեցի՞ր երկիր, թե՞ կորցրեցիր.

Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան…