Դավիթ Հովհաննիսյան (բանաստեղծ, թարգմանիչ) ծնվել է 1945թ. փետրվարի 17-ին, Երևանում: Արձակագիր Հրաչյա Հովհաննիսյանի որդին է, դերասանուհի Թամար Հովհաննիսյանի եղբայրը: Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը: Աշխատել է Հայաստանի պարբերական մամուլում, «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում, անտիկ և արտասահմանյան գրականության պատմություն է դասախոսել Հայաստանի մի շարք բուհերում: Հայկական հեռուստատեսությունում, որպես հեղինակ, տասը տարի վարել է «Նորք» ամենամսյա գրական հանդեսը (1980-90թթ): 1979թ-ից գրահրատարակչական ասպարեզում է: Եղել է «Արևիկ» հրատարակչության տնօրենների խորհրդի նախագահը, 1999-2003թթ` ՀՀ Ազգային Ժողովի 2-րդ գումարման պատգամավոր: Գրել սկսել է վաղ պատանեկան տարիքից, 1965թ-ից տպագրվել է: Նրա ստեղծագործությունները մշտապես եղել են քննադատության և ընթերցողների ուշադրության կենտրոնում: Հեղինակել է շուրջ 25 բանաստեղծական, մանկական և թարգմանական ժողովածուներ, հրապարակախոսական և քննադատական հոդվածներ, էսսեներ, ռադիոպիես (ռուսերեն), թարգմանական գրքեր (ռուսերենից և անգլերենից): Հայտնի են «Մեզանից հետո ուժեղ ու հաղթանդամ», «Քաղաքային ձմեռ», «Հավերժական հայը» և այլ բանաստեղծություններ: Թարգմանել է աֆրո-ասիական, մերձբալթյան, ռուս, ուկրաինացի, ամերիկյան դասական բանաստեղծներից: Ռուսերենով և անգլերենով թարգմանաբար լույս են տեսել նրա բանաստեղծական երեք ժողովածուները, ծավալուն շարքերով մշտապես ներկայացվել է հայ պոեզիայի օտարալեզու անթոլոգիաներում: 1975թ-ից Հայաստանի Գրողների միության անդամ է: 2010թ. արժանացել է ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործչի կոչմանը:

ԱՇՈՒՆ Է ՀԻՄԱ – ԲԱԺԱՆՈՒՄԻ ՇՐՋԱՆ

Աշուն է հիմա – բաժանումի շրջան, 
ողջ օրն անձրև է գալիս ու չի գալիս –
անգույն, միալար խոսքերիդ պես տարտամ, –
ախ, ինչպե՞ս երգեմ ես աշունն այս խուլ, 
երբ բառեր չկան, երբ մենակ եմ ու լուռ
մեռնող բնության, մեռնող սիրո դիմաց, 
աշուն է հիմա – բաժանումի շրջան:

Անցյալ աշնանն էր, որ սիրեցինք իրար, 
ու թվաց, թե այլ մի կյանք ապրեմ պիտի, 
կարծես օրերս էլ մի նոր գույն առան, –
և աշնան խոնավ, փաղաքուշ միգում –
հասո՜ւն էր սերը՝ ամռան կրքի նման.
– օ խաբե՛ց մեզ անցյալ աշունը խարդախ, –
անցյալ աշնանն էր, որ սիրեցինք իրար:

Ասում են՝ ծերերն են աշնանը սիրում –
մենք ծեր էինք, բայց ուզեցինք խաղալ, 
և դա է հուշում մեզ աշունն այս խուլ –
իր անձրևներով անգույն ու միալար, –
տե՛ս, լալի՜ս է մեր սերը երկնքից կախ, 
և կանչում հուսահատ, թե վախճանն է սա.
– ասում են՝ ծերերն են աշնանը սիրում:

Չեմ ուզում հիմա քեզնից ոչ մի բան, 
մոռացիր, մոռացիր ինչ որ եղել է, –
ա՛խ, այս թշնամի, այս մեռնող աշունը
տարավ ամեն ինչ անդարձ իրեն հետ, 
ա՛խ, մենք բոլորս մանուկներ ենք որբ, –
ցուրտ է, մրսում եմ – իսկակա՜ն Տերյա՛ն, 
չեմ ուզում հիմա քեզնից ոչ մի բան…
_____________
ԱԳԱՄԵՄՆՈՆ

Տեսնում եմ ահա: – Նավերը կանգնած, 
չի փչում ոչ մի համընթաց քամի, 
զենուլ ես տալիս դու քո աղջըկան, 
որ աստվածների սիրտը ողոքես, –
բայց սարսափած են թե՛ մարդ, թե՛ աստված, 
քանզի քո զոհը – անմեղ կույս է մի, 
և լալիս է քո սիրտը հայրական, –
բայց մոր աղերսն էլ ետ չի պահում քեզ:

Տեսնում եմ նորից: – Գոռոզ, ինքնակամ, 
հերոսի հետ ես գժտվում առաջին, 
որից փախչում են արքաներն անպարտ, 
որից սարսում է քաղաքն Իլիոն, –
բայց Պելիսածին քո ոսոխն անգամ
անսաց քո կամքին, քո հզոր անձին, 
և առաջնորդեց աքայանց ի մարտ, 
– դեպի սոսկալի՜ հաղթանակի տո՛ն:

Տեսնում եմ մահըդ: – Թիկնոցով ծածկված, 
ելնում ես որպես կուռք արևելյան, –
և վրիժառու տապարն եմ տեսնում –
երիցս ներկված քո տաք արյունով…
– Դիցե՜ր, ինձ խոցեց մահացու հարվա՛ծ, –
շանթված կասկածով դավաճանության –
բարձր կանչում ես դու վերջին շնչում, 
որ ինձ է հասնում դարերի միջով…

Օ, Ագամե՛մնոն: – Օ, մե՛ծն առաջնորդ, 
հերոս էիր դու, – և ամբողջ կյանքում
վախն ու սարսափը օտար էին քեզ, 
քանզի քո հոգում – առյո՜ւծ էր նստած, –
բայց արքայական քո սիրտն անհողդողդ
մի օր սողոսկեց մի խորթ զգացում.–
հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես կանգնեց Թերսիդես, 
ու քեզ ժողովում ի՜նչ խոսքեր ասաց:

Կաղ, աչքերը շիլ, մազերը ցանցառ, 
կուզ, սրագագաթ ու կորաքամակ –
նա ճչում էր քեզ, այնքան մարդու մեջ, 
ի՜նչ սև անարգանք, լուտա՜նք ինչպիսի: –
Անվանեց ագահ, կնամոլ, թշվառ, 
կոչ արեց թողնել քեզ մարտում մենակ…
– Բայց մինչ դու այնտեղ նստած էիր խեղճ՝
նրա մեջքին զա՜րկն իջավ Վոդիսի՛:

Օ, տեսնո՛ւմ եմ քեզ: – Ստորից պարտված, 
դեռ գլխի չընկած, թե ինչ կատարվեց –
արդեն կրակ է վառվում քո հոգում
և ուռճանո՜ւմ է քո սիրտը ցավի՛ց, 
բայց անտես մի ուժ ճնշում է քեզ ցած, 
և դու լռո՜ւմ ես, լռո՜ւմ ես, օ մե՛ծ.–
ա՛խ, աչքիս առաջ դու քար ես դառնում –
մարմար անհաղորդ ու անվշտակից:

Եվ երեսուն դար նստած ես այդպես, 
կույր կոպերիդ տակ փակած քո հոգին, 
վախն ու սարսափը խեղդած սրտիդ մեջ
և թաքցընելով ցասո՜ւմդ արդար, –
բայց ինչքա՛ն լավ եմ հասկանում ես քեզ
այսօր մի նման ժողովում կրկին, –
ու երկու բառ եմ մրմնջում անվերջ.
– Թերսիդեսի դա՛ր: Թերսիդեսի դա՛ր:

Նա զինվոր էր վատ, և մարդ չարանենգ, 
բայց տե՛ս, ստորից դարձել է իշխան, 
և գնալով նա մեծանում է դեռ, 
հերո՜ս է արդեն, նույնիսկ՝ ո՜չ վերջին, –
ու թեպետ նրան մենք շատ լավ գիտենք, 
բայց կտրում է նա մի օր մեր ճամփան, 
– և չկա, ավաղ, Վոդի՜սն էլ արդեն, 
որ մի զա՛րկ իջներ նրա կուզ մեջքին: 
1980
_________________

ՁԻ, ՆԺՈՒՅԳ ԻՄ ԵՐԵԿՎԱ

Ինչքան ուզեցի փախչել –
այնքան ավելի խրվեցի, –
և կանգնած ցեխերում որպես ձի, 
որպես քնձռոտ յաբո՛ւ, վրան ախտեր, 
ճանճեր եմ քշում հիմա –
դժբախտություններ մանրումեծ, 
հոգսեր առօրեական, 
որոնց տակ կքել եմ արդեն էլ, 
որ կախվել են բաշիցս թել-թել, 
որ ծեփել են բերան ու աչքեր, 
որ պատել են դո՛ւնչս ծեր, –
և չեմ տեսնում ոչինչ, 
և չեմ լսում ոչինչ
(ամառվա կեսին, շոգ ամառվա, 
այս ցե՞խը ով հնարեց):

Ամառվա կեսին, շոգ ամառվա –
այս ցե՞խը ով հնարեց, –
որ կարող էր լինել, իհարկե, 
որ պիտի անպայման լինե՛ր գուցե
(ինչպես քաղաքի կարգն է –
և փողոցի մեջտեղո՛ւմ հենց), 
բայց կարո՞ղ էի հո շրջանցել, 
անցնել ու թողնել ետևում
ցեխը այդ գեղեցիկ ու սև, 
այնքա՛ն գեղեցիկ ու սև, 
որ մեջը մինչև ծունկս թաղված
կանգնել եմ որպես ծեր, 
քնձռոտ յաբո՛ւ, վրան ախտեր, –
որպես գուշակո՛ւմ իմ վաղվա –
և չգիտեմ ում ինչ ասեմ:

Ձի, նժույգ իմ երեկվա, 
ո՞ւր է քո երբեմնի վարգը, 
ո՞ւր է քո խրխինջը վստահ, 
ո՞ւր են հարազատներդ երիվար, 
որ հիշում են քեզ, իհարկե, –
բայց միայն մի պա՛հ –
որովհետև այնպես եղավ, 
որ կյանքիդ ընթացքը բնավ
չշեղեց իր ուղին սովորական, 
և դու էլ դարձար այսպիսի կական –
նրանցից, որ գրվել են շատ, 
իրար նմա՛ն, սենտիմենտա՛լ, ուժա՛տ
և հոգնած, անսահմա՜ն հոգնած…
Ինչո՞ւ չմեռար: Որ սատկե՞ս: 
Բայց ո՞վ պիտի ների քեզ:

Սա տանջա՛նք է, տանջա՛նք, 
ամառվա կեսին, շոգ ամառվա –
կանգնել ցեխերում որպես ձի, –
որպես քնձռոտ յաբո՛ւ, վրան ախտեր, 
և ճանճեր քշել – ճանճե՛ր, 
դժբախտություններ մանրումեծ, 
հոգսեր առօրեական, 
որոնց տակ կքել ես արդեն էլ, 
որ կախվել են բաշիցդ թել-թել, 
որ ծեփել են բերան ու աչքեր, 
որ պատել են դո՛ւնչդ ծեր, –
և չես տեսնում ոչինչ, 
և չես լսում ոչինչ, 
այլ մտածում ես միայն
բութ ու համակերպված.

ահա ես, վրան ախտեր, 
ապրելու դատապարտված ձի, –
ինչքան ուզեցի փախչել –
այնքան ավելի խրվեցի: 
1982

ԼԻՆԵԼ, ԹԵ ՉԼԻՆԵԼ

Լինել, թե չլինել. այս է խնդիրը, 
սրանց նման գոհ ու երես առած, –
դառնալ արքայի խաղալիքը, իրը –
և կամաց-կամաց սողալ առաջ…

– Լինե՛լ, – ասում է արքան վստահ, –
և կլինի քո նույն սկիզբը դա լոկ, 
որ հասնես այնտեղ, ուր ես եմ նստած
և աշխարհին եմ նայում խնդալով: –

Շատ լավ. ես էլ կուզեի լինել, –
ինչպես այդ արքան: Ինչո՞վ եմ պակաս: 
– Սակայն ի՞նչ անեմ, որ սրտիս նեղ
պատերն է ծեծում արյունս կաս:

Որ մահկանացու իմ սրտի տակ
հրե առյուծներ են հաճախ մռնչում, 
հրաբուխներ են ժայթքում իրենց տաք, 
թունավոր լավան…– Ինչպիսի՜ խնջույք:

– Ոչ, չլինե՛լ, – որոտում են նրանք, –
այսպես դու նման ես քեզ առավել, 
թող լինի մեկը, որ ասի՝ կյա՛նք, 
դու ուզեցիր, բայց ես ինձ չեմ դավել:

Եվ այդ ձայները, ինձ թևերին առած, 
թռցնում են Ոգու բարձրունքները վես, –
ուր աստված է ամեն մարդ արարած –
և չունի իր հետ կռիվ ու վեճ…

Բայց երբ այնտեղից գլորվում եմ ցած –
արքային քրքիջի տակ չարախինդ, –
ապա միտք եմ անում խիստ չարացած.
– Ի՞նչ գործ ունեի: Ո՞վ էր դրդել ինձ:

Դժբախտություն է՝ ճղճիմ դարում
լինել հրեղեն, վեհ խոսքի կարոտ, 
երբ կարելի էր լինել հարուստ…
թեկուզ և քաղցել ճոխ սեղանի մոտ: 
1984

ԲՈՂՈՔ ԱՌ ՄՈՂՈՔ

Մողո՛ք, Մողո՛ք, ո՞ւր են պոետները, 
որ, հույզով ու հույսով առլեցուն –
երգում էին կյանքի վառ օրերը, 
սեր ու խաղաղություն ամենեցուն, 
մինչդեռ դու մա՜հ էիր սփռում ամենուր, 
և չէ՛ր ժանգոտում ձեռքիդ գերանդին, –
որովհետև այդպես էր կամենում
քո սիրտը դաժան, չար ու անխինդ:

Ես տեսնում եմ նրանց, երգիչ ու բանաստեղծ, 
որ երազիս մեջ դեգերում են անտուն…
– Ինձ ամե՜ն գիշե՛ր տանում են այնտեղ, 
ուր, աքսորական կամ թե բանտում –
նրանց տառապանքի ուղի՛ն է երկարող, 
վոդիսակա՜նը անպատմելի՛…
– Բայց, աչքերի մեջ ապշանք ու կարոտ, 
նրանք զարմացած նայում են էլի՛…

Մողո՛ք, Մողո՛ք, նրանք չեն հասկացել
ու երբե՛ք, երբե՛ք չեն հասկանա, 
թե՝ ինչի՞ համար մուրճմանգաղաձև
քո սուրը շողաց իրենց գլխին հանկարծ, 
բայց գործո՜ւմ էր քո մահվան գերանդի՛ն
և դարձնում նրանց – մարդկային ցե՛խ, 
և փոխում նրանց խինդը – խանդի, 
և փչացնում, ով դեռ պոե՜տ էր մնացել:

Ու թեև անցան նրանք հրի միջով, 
և հնչեցըրին պղնձյա փողեր, –
բայց սրբե՜ց նրանց քո սուրն անզիջող, 
որի փառքն իրե՛նք էին հենց տարփողել, 
և տակը մնաց – ժժմունքը թերուս, 
որ պղտոր ջրո՛ւմ – դեռ շո՜ւռ է գալիս: 
– Եվ հսկում ես դու նորից վերուստ, 
և վերուստ նորից հըրաման տալիս…

Եվ «վսեմ բառի» մունետիկներն այս խեղճ
շարժվում են նորից քո՛ հրամանով.–
«հաչում էին այնտեղ, հաչում են այստեղ», 
սուտ փայլից ընկած, անղեկ ու անօգ, 
հաչում ուրիշի՛, նաև – իրա՜ր վրա, 
և մեղա գալիս նույն պահին՝ խաչվե՜մ, 
և կեղծ պատվելու թիկնոց քաշում վրան, 
բայց հասկանում, որ կարծես մի բան այն չէ:

Ե՛վ տիրացու սև գաճաճն է հաչում, 
և՛ Չալանկ գամփռը – հոտը քամահրած, 
և՛ ծաղկերգուն, որ հաչում է աջում, 
իսկ ձախում – հակում գլխիկը ցած, 
և՛ վարժապետը, որ գցում է տողե՜ր
մեռելահոտ ու դոնդողանման, 
և՛ գյուղից քաղաք իջած տղան, –
ում, ինչպես միշտ, Թոփչյան Ալիկն է պեղել:

Ե՛վ սերնդի որբը, որ վիզը կոտրեց, 
և՛ նույն Թոփչյան Ալիկը, դարձած գրող, 
– տարբեր ու նման ճակատագրե՜ր, –
որոնց շարժում է ճակտի գիրը գրող
քո ձեռքը, ինչպես եղել է հնում, 
երբ քանիսի՜ն ես այդպես տարել ի մահ, 
որոնց տվել ես Բառի իշխանություն, 
հետո – սպանել ամեն օր, ինչպես հիմա:

Մողո՛ք, պատերազմի՜ աստված, չա՛ր աստված, 
ես բողոքո՜ւմ եմ ահա քո դեմ.–
մի՞թե սրա՜նք են քեզ հակոտնյա տված, 
ինչո՞ւ սրա՛նց վրա ելար մահադեմ, 
և ո՞րն է արդյոք ավելի դաժան.–
մեռնել ամե՞ն օր, թե՞ միանգամից…
– Բռնությո՛ւն, աքսո՛ր, մահտարաժա՛մ…
– Մահվան կերպերն այդ ծանոթ են և՛ ինձ,

Ե՛վ նրանց, ովքեր հիմա լալահառաչ
ողբում են իրենց տո՜ղը պատանեկա՛ն
(երբ դեռ մարդ էին, – և Աստծո առաջ
մաքուր էր իրենց խի՜ղճը պոետակա՛ն), –
իսկ հիմա, դարձած մի փետրավոր թռչո՛ւն
կամ մի փորախո՛ս, արձա՜ն ետմահու –
մի կերպ պահում են իրենց նոսըր չուն, 
ու իրենց դեմքն են մի կերպ պահում…

Ամեն ինչ են հիմա՝ մըրցանակակիր, 
և փիլիսոփայ նույնիսկ, և դասախոս
(որ, դուրս ընկած շավղից ժամանակի –
դասե՜ր է խոսում գավառական շախո՛վ), 
և լերկագլուխ, նենգ տիրացու, 
որ մեր արյուն-ավեր օրերում նորից
գործ է տալիս տակից (և մահկանացու
յուր չգոյությունը – սեպում ո՜չ միօրի՛կ),

Եվ սերնդի զոհ, բայց – ապրող ավելի, 
քան այս բոլորը – միասին վերցրած
(ու եթե նրան ես հիշո՜ւմ եմ էլի՛ –
գլուխս հակած նրա գրքի վրա, –
ապա ա՜յն պատճառով լոկ, որ չգիտեմ, 
թե՝ ո՞վ է ավելի երջանիկ.– նա՞, 
ով երեսուն տարի առաջ վիզը կոտրեց, 
բայց թողեց իր դեմքը – մահամնա՛,

Թե՞ ես, որ դարձա քո զոհը, Մողո՛ք, 
և ամենա՛յն օր – մեռա՜ սրանց հետ…): 
Եվ եթե հիմա ես գրում եմ բողոք, 
և կամ՝ հուսահատ հոգու մի դեպք, –
ապա հիշում եմ մեռած պոետին, 
երեսուն տարին, հիշում եմ և՛ ինձ, 
և կրկնում խոսքը հնուց անտի.
– Ի՛նչ լինում է՝ թո՛ղ որ լինի միանգամից:

Ա՛յս է: Եվ ե՜ս եմ վատը բոլորից, 
որովհետև այն, ինչ որ տեսա –
տեսան նաև իրենք, բայց նորից, նորից
լռեցին, իբըր՝ ասելու բան չէ՜ սա, –
քանզի ասո՛ղն է միշտ մեղավոր, 
մանավանդ, երբ – ուրի՜շն էլ գիտե
այն, ինչ ասում ես դու – մերկ բառով, 
իսկ ինքը լոկ – բարբառո՜ւմ է ի Տեր:

Ա՛յս է: Եվ չկա ոչինչ նորություն
այն ամենում, ինչ ասում եմ հիմա, 
մի կրկնված դարձ – ի շրջանս յուր, 
մի անզոր շարժում – քո թրի դիմաց, 
բայց ես, վանելով մտքերս այս ցուրտ, 
նույն հա՜րցն եմ տալիս – սրտի դողով.
– Վասն կյանքի հույզով, հույսով առլեցուն
ո՞ւր են պոետները, Մողո՛ք, Մողո՛ք…

***
Մակերեսն ինչքան առօրեական է և սոսկալի –
նույնքան սոսկալի է խորքը, երբ խորանում ես, –
խորքը, ուր հտպիտներ են խաղում՝ չարությամբ լի, 
խորքը, ուր դևերն են ճչում քո անծանոթ անունը
և շեփորում քեզ աղետ, հիվանդություն ու մահ, 
և դու պատռել ես ուզում երազիդ բամբակը –
որ վերադառնաս կյանք, մանկության բակը, –
բայց պարզվում է, որ հե՛նց կյանքի մեջ ես հիմա:

***
Ես նորից եմ ասում – եթե դու «բանաստեղծ» ես, 
ապա ես՝ բանաստեղծ չե՛մ, հազար անգամ՝ չե՛մ, 
ես գիտեմ, որ գրգռում եմ թույլ գրչիդ ծերը –
և դու էլ ուզում ես Դավթի նման թռչել, –
երկու թևով թռչել – թերթի երկու էջում, 
դե, ուրեմն՝ թռի՛ր, իմ բանաստերջ ագռավ, 
բայց իմացիր՝ եթե տողը թռավ –
արյո՜ւն պիտի ոթի, այլ ոչ թե՝ ջուր:

***
…Երազ տեսա. ինձ՝ մի ականապատ դաշտում, 
և այդ դաշտի անունը՝ Մայր Հայաստան էր, 
ես փնտրում էի ճիշտ ճանապարհը դեպ տուն, 
ճանապարհը, որ ինձ ապահով տեղ տաներ, –
ուզում էի դուրս պրծնել դաշտից ականապատ, 
որը հսկում էին ռուս և հայ սպաներ…
– Իսկ ազերի թուրքը շինում էր իր պատը, 
և ինձ իմ երազում ուզում էր սպանել:

***
…Ու ես երազ տեսա, սոսկալի՜ երա՛զ: 
– Մի մարագի մեջ ծեր, կին ու մանուկ
լցրած՝ վառում էին երեք ասկյար, 
իսկ գյուղի տերտերն աղոթք էր անում, 
և հրի միջից կարկառում Աստծուն
վառվող ձեռքերը, որ իրեն երկինք հանի: 
– Եվ մի ո՜ղջ գյուղ իջել էր ծունր, 
և խնդրում էր՝ ետքից իրե՛ն էլ տանի: 
………………………………………..

***
Ես ինչպե՞ս կուլ տամ եղեռնի ամոթը, 
որին, ուզում ենք՝ աշխարհն էլ սատարի, 
ես ինչպե՞ս շնչեմ անմեղ արյան հոտը, 
որ չի մակարդվում այս էլ հարյուր տարի, 
ինչպե՞ս մոռանամ միլիոնների քոչը, 
որը քշում էր արնախում խուժանը…
– Ե՞րբ պիտի գա արդար հատուցման ժամը, 
բայց գործո՛վ՝ քանզի չի՜ ազդում էլ կոչը:

***
Դավաճանված դաշտեր, դավաճանված լեռներ, 
դավաճանված հողեր, դավաճանված Էրգիր.
– մի չար բժժանքի մեջ դուք կարծես թե մեռել, 
և մնում եք կարծես մի հպումին ձեռքի, –
որ արթնանաք ձեր խոր լեթարգիական քնից, 
և հազարագոչգոչ, և խժալուր ձայն տաք, 
և արյունը կրկին խաղա մարմնում ձեր տաք…
– Բայց չկա ձեռն մարդկան, և չկա ձեռն երկնի:

***
Վանա կատու, մեռավ ծննդավայրն քո Վան, 
և ուզես էլ՝ չես գտնի ճամփան դեպի տուն, 
– այնտեղ քրդի շունն է հաչացող հայվանը, 
և գորշ գայլն է այնտեղ ոռնում, Վանա կատու, 
մեռավ քո տեսակը, շանթումն ուրարտական
երկգույն քո աչքերի, – ու էլ չի աշխատում
գող մուկ բռնելու քո բնազդը կատվական, 
և դու էլ մնացիր հայու միֆ – Վանա կատու:

***
Երբ ես ասում եմ՝ լլկված ծեր ու մանուկ, 
երբ ես ասում եմ՝ բռնաբարված երկիր, 
– որ Հայրենիք են ոմանք անվանում, 
իսկ ես հորջում եմ՝ գերեզմանոց երգի, –
դու ինձ ասում ես՝ չե՜մ ուզում լսել
քո այդ բառերը՝ կոպիտ, սոսկալի, –
ես ուզում եմ երգ, ես ուզում եմ սեր –
պոե՜զիա եմ ուզում, իսկ դու՝ կյանքն ես տալիս:

***
Ներիր, իմ ընթերցող, որ չըկարողացա շոյել
իմ բիրտ տողերով – քո նուրբ ականջը, 
և պատռեցի ունկիդ կուսաթաղանթը, 
և քո աչքում հագա զոլավոր շորեր, 
և ինքնասպան դարձա ես քո աչքում –
անուղղելի՛ և վերջնականապե՛ս, –
բայց թույլ տուր՝ հիմար մի հարց տամ քեզ.
– Ե՞ս եմ ինքնասպանը, թե՞ դու՝ քո պատրանքում:

***
Ա՛խ, եթե կյանքս ետ բերեի իմ այն, 
և դառնայի ջահել, բայց՝ այսօրվա խելքով
(անհնարի՜ն երազ – հնարավոր միայն
հոգիդ սատանային ծախելու ելքով), –
կծախեի՜ հոգիս, արև՛ըս վկա, 
որ անեի չարած իմ սերերը բոլոր, 
որ գործեի չարած իմ մեղքերը բոլոր…
– Բայց ոչ հոգի մնաց, ոչ էլ՝ առնողը կա:

***
Ինձ մորթել ես ուզում, գիտեմ, 
Բե՜ր, դանակդ սրեմ…–
ՄԻ ՀԻՆ ՍԻՐԵՐԳ

Եթե Աստված ասեր՝ ընտրիր երեքը, 
ես մոմ կվառեի նախ կնոջ համար, 
ով ծնունդ առավ իմ կողից թեք, 
և տեղը նրա՝ դատարկ է մինչ հիմա, 
և երկրորդ մոմը՝ կնոջ համար հլու, 
ով լռում է, զի՝ սիրե՜լ գիտե միայն, 
– և երրորդ մոմը՝ հանուն կնոջն այն, 
ով կառնի՛ դանակն իմ ձեռքից՝ սրելու:

***
Շատ մի՛ հուզվիր, տղաս: 
Պոեզիան ինձ այնքան հետաքրքիր չէ, 
որքան հետաքրքիր էր իմ ջահել օրերին.–
ես գրում եմ, որպեսզի ծանր մտքերն ինձ չքրքրեն, 
և մեկ էլ՝ ապացուցելու համար, 
որ դա անում եմ լավ բոլորից
և, այդպիսով՝ հագուրդ եմ տալիս իմ մրցակցող եսին, 
որը չի՜ կարող հանդուրժել իր կողքին գրող ևըս մեկին: 
– Բայց ձանձրացել եմ արդեն՝ անմրցակից ու անմեկին, 
և անցնելու եմ շուտով արձակի ու պիեսի:

***
(Ars poetica) 
Ձեռառնոցին էլ – պոեզիա է, 
եթե հումոր ունի բանաստեղծը, – և ընթերցողը, 
եթե սուր խոսքը – բանաստեղծի լեզվի վրա է, 
եթե այդ խոսքը – դիպուկ հանգով զնգացող է, 
բայց սուր խոսքը – դեռևս պոեզիա չէ՛ լրիվ, 
ձեռառնոցի՜ է, – և մնում է ձեռառնոցի՛, 
որը նետում ես – նման փայլուն ձեռնոցի, 
և բացում ձեռքը – թրթռացող, շնչող, համբուրելի՛:

***
Հիմա պիտի ասեմ. պոեզիայի խորը՝ ո՞րն է: 
– Պոեզիան պիտի լինի արտիստիկ, որ թեթև թռչի: 
Բայց «իմ ցավը խորն է, շատ խորն է», 
իսկ դժոխքում – հնարավոր չէ չուն թռչունի, 
կայրի թևերը – հատկապես յոթերորդ պարունակում, 
որտեղ տոչորվում են բոլոր հերձվածողները…
– Եվ որտեղ կայրվեն ծանր հոգուս թևերը, 
որ այնքա՛ն, այնքա՛ն մեղքեր է պարունակում:

***
Բայց սա էլ, իհարկե՝ խաղ է մի մեծ…
– Պոետը, իհարկե՝ մեղսավոր չէ ավելի, 
քան սուրբ Ավգուստին Երանելին, 
ով ասում էր՝ կրում եմ իմ դիակը իմ մեջ, 
իսկ բանաստեղծը՝ կյա՜նքն է կրում իր մեջ, 
ու եթե մեղքեր է գործում անթվելի –
ապա չունի՛ գոնե մի մեղք անքավելի, –
զի՝ թեթև՜ է մեղքը պոետի մուսայամե՛րձ: 
***
Ինձ ասում է իմ բարեկամը խելոք.
– Դու քո գլխին մի քյալագ կբերես՝
այդպես խոսելով, այդպես գրելով, այդպես ապրելով: 
– Ինչպե՞ս, – հարցնում եմ ես, – ինձ կասե՞ս: 
– Դու ի՜նքդ լավ գիտես: Հակառակվելով
հասարակական կարծիքին – պոեզիայում թե կյանքում, 
բացահայտ անելով այն, ինչ ուրիշն անում է թաքուն: 
– Բայց ես ուզում եմ ապրել՝ մարդո՛ւ պես լոկ:

***
Այդպե՛ս է: Պիտի զոհվես կամ քյալագի գաս, 
որ ճահճաբնակ այս ամբոխը ծփա, ցնցվի, 
ծուլ լինի տեղից, հայու հավար գցի, 
թե՝ մեռա՛վ, գնա՜ց մեր ազգի ապագան, 
– և այս սֆինքս երկրում՝ ներփակ ու անքնին, 
որտեղ խաղաղ, անշառ նա մուկ էր տշում –
կկազմակերպի թաղման ոսկե աշուն, –
իսկ հետո… դի՜նջ կտրվի ձմռան քնին:

***
Բիբլիական իմ ազգ, բիբլիական երկիր, 
որ ապրում ես դարեր – փակված լեռներիդ մեջ, 
– հողըդ դեռ պահում է ուրարտական հերկի, 
նավասարդյան բերքի մնացորդացն իր մեջ, –
բիբլիաբառ երկիր՝ բիբլիաբար քնած, 
որ Սուրբ Գրքի նման՝ ժամին ես արթնանում, 
որ նայես շուրջդ, թե՝ ո՞վ կար, ո՞վ մնաց…
– Եվ փակվում ես նորից քարե քո պատյանում:

***
Ելնում է գեհենի կրակների հրից
տերը մեր օրերի – դժոխքի սատանան, 
և ընդունում է սիրով բոլորին –
ովքեր ուզում են ուզածն ըստանալ, –
և տեսնում եմ ես այդ երկար հերթում
բանաստեղծին և բանաստերջին մեկտեղ: 
– Երկրորդը՝ ձի՜րք է խնդրում մի պճեղ, 
իսկ առաջինը – փո՛ղ է աղերսում:

***
Երկար է հերթը սատանայի դռանը: 
– Աստծու դռանն էլ հերթ չկա այսպես: 
Զի Աստծու հերթը – ակն ընդ ական է, 
իսկ սատանայի հերթը – անտես, 
– բայց սատանայի գրասենյակում
գրանցվում են և ուզածն ըստանում, 
և տեղը թողնում հոգի և անուն…
մարդիկ, որ Մավրից դառնում են Յագո:

***
Աստծուն հռչակեցինք սատանա: Մեր նոր կարգում
սատանային նորից հռչակում ենք` Աստված: 
Մեկ կյանքի ընթացքում՝ մի քանիսն ենք ապրում, 
բայց չենք ապրում միակ կյանքը – վերուստ տրված: 
Չենք հավատում հիմա սատանային թե Աստծուն, 
քանզի փոխվում են նրանք տեղով անընդհատ…
– Իսկ մոլորված հայը՝ իր անհավատ
գլուխը պահելու մասին է լոկ մտածում:

***
Մի օր, երևի՝ քո ետքից էլ կասեն.
– Նայե՛ք, այս մարդը դժոխքից է դարձել, –
ինչպես ֆլորենտացի կանայք են ասել –
մատնացույց անելով Դանթեին ծեր…
Բայց ԱՅԴ ԲԱՌԸ նրանք ասել են խոնարհումով, 
այլ ո՜չ թե՝ ինչպես կանայք դատավոր, 
որ այպանում են քեզ՝ մեղադրանք տալով…
– Եվ շարունակում նույն մեղադրական հունով:

***
Ո՛չ, ե՜ս չեմ ընտրել դժոխքն ինձ բնակավայր: 
– Դժոխքն է ինձ ընտրել բնակիչ մի վայրի, 
որը մենք հորջում ենք՝ հայի Հայրենիք, 
իսկ իրականում – մի վայրի Ավարայր, 
որտեղ հայը կռվում է ոչ թե պարսկի
կամ բազում հին ու նոր թշնամյաց դեմ…
– Հայն այստեղ կռիվս է տալիս ինքն իր դեմ, 
և իր վրա՜ փորձում – ուժը յուր բազկի՛:

***
Դժոխքն ու դրախտը հանդիպեցրեց իրար
աստվածային Դանթեն: Բայց արանքում
քավարանը դրեց – մեղմելու համար
այդ հանդիպումի բոմբյունը երկնքում…
Մենք քավարան չունենք: Եվ հանդիպումից
դժոխք-դրախտի՝ դրախտն է տուժում, –
և դժոխքը մեր հոգիներն է խուժում –
և ցնցվում է երկիրն այդ խոր բոմբյունից:

***
Դժոխքում ապրողը չպիտի բողոքի…
– Երեսպաշտություն է դժոխքում բողոքելը: 
Դժոխքում ապրողը պիտի ողոքի
սատանայի սիրտը – նայած տեղը
և ժամանակը՝ ի՛նչ են թելադըրում, 
և գործողությունն ապա պիտ հետևի –
եռամիասնության պսա՜կը երևելի, –
և կբացվեն Դևպետ քաղաքի դրունք:

***
Մազի և մեզի անալիզները ցույց են տալիս, 
որ այս մարդը պոեզիայի հետ ոչ մի կապ չունի, 
– մինչդեռ՝ կապ ունի տափակ, տաղտկալի
բառագիջության հետ արքունի, –
և ի՛նչ դողդոջով էլ մոտենա գրակալին, 
և տողիկներ ծռտի՝ ի՛նչ երկյուղածությամբ –
մեկ է՝ իշու փալա՜նն է իրեն թա՛մք.–
մազի և մեզի անալիզներն են ցույց տալիս:

***
(Նախընտրական) 
Ասա՝ ինչ ուզում է ժողովուրդը լսել, 
բայց արա լրիվ հակառակը.
– խոստացիր լավ կյանք, արդարություն ու սեր, 
բայց դժոխք դարձրու մարդկանց կյանքը, 
հայտարարիր, որ սուրբ ես, հայ քրիստոնյա, 
բայց իրար խառնիր Աստված ու ալլահ, 
ով էշ՝ դու փալան: Եվ դարձիր մեծ պաշտոնյա, 
և թող փրկի՜ քեզ քո ալլահը: Մաշալլա՛հ:

***
Ի՞նչ եք խոստանում, քաղաքական մկներ, 
որ առնետից փախչում՝ կատվի ճանկն եք ընկնում, 
Հայաստան երկիրըս շատ էժան գնել –
շատ թանկ եք հիմա ծախում քաղքենուն, –
և նույն քաղքենուց – ձայն եք փախցընում, 
և նորից թողնում լավ կյանքի հույսին…
– Եվ սուտ լացում եք նրա ուսին, 
և կնոջը նրա՝ ձեր շոռ աչքը գցում:

***
Փորի յուղն իրեն խեղդում է, 
և խոսում է նա խռռալով, 
գլուխը լխկած դդում է, 
բայց էլի չի ընկնում հալով, 
և չի հագենում իր փողից, 
և հափռելով չի հագենում…
– Եվ դեպի սև հողն է գնում, 
բայց հարկ է դնում նույն հողին:

***
Ես մարդ չեմ, այլ – հարկատու, 
ես հայ չեմ, այլ – հայտատու, 
և իմ տողերն եմ հատում
և իմ իրավունքը հայտում, –
այդ պատճառով է ինձ ատում
գլխիս դատավորը` կատու, 
– բայց դեռևս չի գլխատում, 
քանզի շորթում է կենաց տուրք:

***
Կեսգիշերից հետո – քունս տանում է: 
Բայց երբ փակում եմ աչքերս – փախչում է: 
Այսպես շարունակ: Հիշում եմ անուններ, 
մտքումս թվեր եմ գցում, հաշվում եմ –
ոչինչ չի օգնում: Տարիքից է, գուցե, –
կամ՝ մարմինս է փոխվում դեպի ծերություն, 
– թողնելով ինձ մտքեր և հոգսերի թույն, 
և պահելով հոգիս ջահել – որպես ցեց:

***
Իրական չարն ու երեսպաշտ բարին
մեր կյանքը շուռ են տվել գլխիվայր.
– երեսպաշտ բարին փնտրում է հարիֆ, 
իրական չարը – թաքուն մի վայր, 
որտեղ կարող է նա թափել արյուն
և հայտարարել, թե՝ ազնի՜վ է շատ…
– Թեև պարտվո՜ւմ է բարուն երեսպաշտ, 
բայց անկեղծությամբ՝ հաղթո՛ւմ է բարուն:

***
Ես ճանապարհը բացողներից եղա, 
և իմ բացած ճամփով գնացին ուրիշները, 
– և բանաստեղծ դառան, և քննադատ եղան, 
և բաց թողեցին վրաս իրենց շները, –
և դարձան տողիս, բառիս գողերը, 
և իմ մետաֆորը տարան բարոյաբանտ: 
– Բայց մի՞թե լինում է այդպիսի բան: 
– Լինո՛ւմ է, տղաս, – և եղե՛լ է:

***
– Ինչի՛ց եք խոսում, լավի՜ մունետիկներ: 
– Բարո՞ւց, գեղեցկի՞ց, վեհ ու վսեմի՞ց…
Ձեր գինը՝ առատ լափն ու գինու տիկն է, 
մինչ կանգնած ենք մենք կործանումի սեմին: 
Մեր ամբողջ օրն անցնում է թաղումներում, 
և թաղում ենք ոչ թե մարմին, այլ՝ հոգի…
– Բայց չի՜ հասնում կուշտին իմ ձայնն անոթի: 
– Թաղվա՛ծ է կուշտը խոշոր շահումներում:

***
Ես մեղադրյալ չեղա, չեղա դատավոր, 
չեղա պետական մեղադրող՝ դատախազ, 
բայց ամենը, ինչ տեսա օրավուր –
օրավուր քաշեց իմ սրտին մի խազ, –
և եթե եղա – եղա լոկ վկա, 
և վկայեցի իմ տողերում կյանքը…
– Որ վայելեց վերը հիշված տականքը, 
իսկ վարում՝ ինձ դրեց կյանքի ընթերակա:

***
Երուսաղեմ, Երուսաղեմ, –
ինչո՞ւ ծաղրեցիր քո մարգարեին, 
և չհավատացիր, և անգոսնեցիր, և հալածեցիր նրան, 
և դասեցիր նրան դասում խելագարների, 
և ծիծաղեցիր նրա սոսկալի խոսքերի վրա, 
և քամահրեցիր նրա խոսքերում քո կործանումը ահեղ, 
և չտեսար կարմիր պատժանիվի ահագնացող թափը…
– Եվ նա իր գլխին հող ու մոխիր թափեց, 
և ողբաց քո վախճանը հեծեծագին, –
Երուսաղեմ, Երուսաղեմ:

***
Հանճարեղ ու հավերժական Քաջ Նազար, 
ես չեմ ասում՝ ուրկի՞ց եկար, ո՞րդիան.–
դու մեկը չես, դու հազար ես, բյուր հազար, 
բայց հավերժ չէր կողակիցդ՝ Ուստիան: –
Ուստիաններն ո՞ւր են չքվել բոշբերան, 
որ քեզ քշեն քաղաքական հարթակից: 
– Հիմա նրանք լեզուն դրել են փակի, 
և խժռում են «քաջիդ» թալանը բերած:

***
Գրիր՝ ինչ սիրտդ ուզում է, 
քաջ խաղա և կամ Քաջ Նազար, 
կտրիր քարվան կամ խեղճի վիզը, 
մին զարկով ջարդիր հազար, –
ո՜չ մեկի տանձին դա պետք չէ, 
և՝ թքա՛ծ ունեն քեզ վրա…
– Քանզի զբաղված են նրանք
սուրբ գործով՝ առնել ու փախչել:

***
Մի ոտքիս վրա եմ կանգնած, 
– մյուս ոտքիս տակ՝ հանքն է, 
որ տարածվում է կամաց, 
և շուտով չի թողնի կանգնել
նույնիսկ մի մատիս վրա, –
և ինձ մնում է համբարձվել –
հողը թողնելով նրան, 
ով իմ Հայաստանն է վարձել:

***
Իմ Հայաստանը կախված է մազից…
– Կամ ազերի թուրքն է կտրում ինձ գազից, 
կամ վրացին է փակում Փոթին ամռանը, 
կամ ռուսն է շինում Վերին Լարսը ձմռանը, 
կամ օսմանլի թուրքը չի բացում սահմանը –
և ինձ բարեկամ է մնում ֆարս Ահմադը, –
որ շհարում բանձրիկ շենք է նեջադում, 
իսկ եթե գլխիդ փլվեց՝ քեզ է ջարդում:

***
Տե՛ր, այնպես արա, 
որ ընդերքի շերտերը գեհենական
հաստատ ու անշարժ նստեն իրար վրա, 
և չմնանք մենք անհենարան, –
և թաղանթը բարակ, որ գետին ենք ասում –
չպատռվի հանկարծ մեր ոտքերի տակ…
– Ա՜յս է խնդրանքը միակ՝
քո ծառա Դավթից պարտասուն: 

***
Հողը բառերով չեն պահում: 
– Հողը բահելով են պահում, 
հողը հերկելով են պահում, 
հողը սերմելով են պահում, 
հողը ջրելով են պահում, 
հողը բրելով են պահում, 
հողը կառչելով են պահում, –
մեջը հանգչելո՜վ են պահո՛ւմ:

***
Հողից խռովել-գնացել է, 
կարծես թե՝ հողը մեղավոր է, 
որ ինքը մոլախոտ ծնվել է, 
մոլախոտ ապրել իր փուչ օրը, 
իսկ հիմա՝ իր հողը թողել է, 
որ հողն ուրիշի զարդարի, –
ու երբ փուչ ապրելը դադարի –
գա մտնի չսիրած իր հողը:

***
Դու, որ վատ խոսքեր չխնայեցիր –
ես քեզնից լա՜վ գիտեմ իմ երկրի վատը, –
որովհետև որ կողմը նայեցի՝
տեսա, որ վատը ավելի շատ է, 
– բայց դու, որ դառել ես վատի բլբուլ
և իմ վատը իմ աչքն ես կոխում –
և Ամերիկան սեպում ռահաթ-լոխում, –
ո՞վ ես դու. քամուց քշված սարի սմբո՛ւլ:

***
Ե՜ս պիտի ասեմ այս երկրի մասին
զայրույթի, ցավի խենթ խոսքերը այս, 
և չհիշեմ ո՛չ Ազատն Մասիս, 
և ո՛չ կամուրջներ խորտակող Արաքս, 
– զի կիսված են դեռ Մասիս ու Արաքս, 
և ապրում եմ ես իմ կիսված երկրում –
և տառապանքի երգեր եմ երկնում, –
և դառնում Մասսի պես կիսված մի ասք:

***
Ա՛խ, ոսկեվոր դաշտեր – ցորենհասկով լեցուն, 
ա՛խ, անտառներ կանաչ, լեռներ կապտամշուշ, 
ա՛խ, օրհնության երգեր – բաշխված ամենեցուն, 
մտքեր փիլիսոփա – ա՛խ, արդեն ո՛ւշ է, ո՛ւշ.
– բռնել է մարդը յուր կործանումի ճամփան, 
և մեր ոսկի դաշտը – վառված խանձի գույնով, 
և մեր խոսքի վաշտը – գերված խանդի թույնով, 
և չի՜ փրկի արդեն – մեզ մտքի զո՛րքն անգամ:

***
Ի՞նչ արեցիր դու, փիլիսոփա՛յ, 
որ հայում էիր ականադետ, 
թե՝ ե՛րբ է մեռնում մարդը սոված –
մինչ սովե՞լը, թե՞ սովելուց ետք, –
ի՞նչ արեցիր դու՝ քո ողջ կյանքում
ձեռներդ թափ տալով՝ ման գալով, 
բառդ կուլ տալով թքիդ գոլով…
– Բառիդ վրա՜ եմ ահա թքո՛ւմ:

***
Vae victis!
Վա՜յ հաղթվածներին, փա՜ռք ընկածներին: 
– Այս կռվից հետո՝ այսպես պիտի ասենք: 
Իսկ հաղթողների՞ն… Ո՜հ, թող ինձ ների
հաղթության աստված – հաղթողների սև
փաղանգը փառքի արժանի չէ սակայն, 
ահա այդ փաղանգը – օլիգարխ ու մաֆիոզ, 
քաղաքական ******, մանր գողու***, –
որոնց տենչն է միակ՝ գրվել պալատակա՛ն:

***
Հայ ժողովուրդը չի սխալվում երբեք, 
անգամ՝ երբ սխալվում է, իսկ սխալվում է նա
շատ հաճախ, – հետո երգում խրոխտ երգեր, 
որ հետևանքը յուր սխալի – չեզոքանա, 
որ թեթևանա յուր պարտության դառնությունը, 
և դեռ ավելին՝ հաղթության մե՜ղր դառնա, –
և ժամանակներում վայրիվերո, խառնակ –
քսի գլխիկին և պահի՛ յուր առնությունը:

***
Ուրիշ էլ ի՞նչ անեմ: – Կրա՞կ կուլ տամ, 
հանուն ճշմարտության – ձեռքով առնե՞տ բռնեմ, 
ջրի վրա քայլե՞մ, հոգիս հանեմ ու տա՞մ, 
լայները ձեզ թողած – ընկնեմ ճամփե՞քը նեղ: 
Ես այդ արեցի, ու – շա՛տն էլ արեցի, 
ոսկեղենիկ լեզվով – երկնեցի տողեր, 
ոսկեղենիկ տողով – երգեցի տաղեր…
– Բայց, պարզվում է, որ՝ չոլո՛ւմ երգեցի:

«Էս զուլումի մեջ էդ ղախպա Եվրոպայի մատն էլ է խառը»

Քուրդը նավթի վերջին մնացորդները այնպիսի ոգևորությամբ շաղ տվեց Ավզուտ գյուղի մեծ գոմի դռանն ու փայտի կույտերին, կարծես իր առաջնեկ տղայի հարսանիքի խորովածի կրակն էր վառում։

-Դե վառի՛, էս մի քանի հարյուր գյավուրներից էնպիսի խորոված սարքենք, որ Մշո դաշտի շներն ու գելերը մի տարի ուտեն, չվերջանա,- ապագա թալանը աչքերի առջև արդեն հստակ տեսնող տարեց քուրդը, ձեռքերը հաճելիորեն շփելով, կարգադրեց ջահել հայրենակցին։- Մի երկու-երեք ժամում գոմը մոխիր կդառնա, ասկյարներն էլ կգան կտեսնեն ու մեզ մեծամեծ պարգևներ կխոստանան՝ ինչքան կով ու ոչխար կթալանենք, պահած ոսկիները կհանենք, էն ջոկած խորոտ կանանց ու աղջիկներին կտիրանանք։ Փա՜ռք ալլահին։
Կրակի լեզվակներն արդեն շրջափակել էին գոմը։ Քուրդը նույն ոգևորությամբ հացի բոխչան բացեց։
-Դե հիմի նստենք, մարդավարի հաց ուտենք։ Էս խորովածը գյավուրի՝ դրմերդցի Մուշեղի թոնրից հանեցի, սիրուն կնիկ ուներ։ Մարդուն արտի մեջ սպանեցի, կնոջն էլ՝ Սալոյին, գիշերը զոռով տարա մեր տուն։ Ինչ արեցի՝ մոտս չպառկեց։ Ջղայնացա, չվանը բերեցի, գցեցի վիզն ու երդիկից կախեցի։ Հոգնած էի, ջահել աղջկաս ասացի. «Ես մի քիչ քնեմ, դու ուշադիր նայիր, երբ որ խեղդվի պրծնի, ինձ քնից կհանես»։ Իմ քնած ժամանակ խեղդվող գյավուրը էնքան է տարուբերվում, որ չվանը կտրվում է, ինքը փախչում է։ «Փախա՜վ, փախա՜վ գյավուրը»,- ձեռքս քաշելով՝ գոռում էր աղջիկս։
-Աֆա՛րմ, թասիբով աղջիկ ունես,- խորովածի մեծ պատառը ագահաբար կուլ տալով և կրակի թեժությամբ հմայվելով՝ ավագի խոսքը կտրեց երիտասարդ քուրդը։
-Իրա թասիբին ղուրբան, որ ինձ քնից հանեց, հրացանն առա ու հայդա՜ Սալոյի հետևից։ Հասա՜, հրացանի ղոնդախով տվի գլխին։ «Գնդակն ափսոս է, որ քո ճակտին զարկեմ»,- ասացի ու կացնով գլուխը բացեցի, կրծքերը պոկեցի։ Որ տեսնեիր՝ ճակատս կպաչեիր։
Տարեցը հեքիաթի պես էր պատմում, կրտսերը հեքիաթ էր լսում։
Կրակի կատաղած լեզվակներն ավելացնում էին քրդերի ախորժակն ու ոգևորությունը։
Մարագի ներսում դժոխք էր։ Մարդիկ ոռնում էին անզորությունից, ճիչ ու աղաղակով ոտնատակ տալիս իրար, նույնիսկ անեծքն էին մոռացել։ Ծխի քուլաների մեջ, իր երեք տղաներին գրկած, դրմերդցի Սանամը անակնկալ վազեց գոմի անկյունը, սկսեց կոտրատել մարդակների արանքի ճյուղերը, եղունգներով հողն էր ճանկռում ու փորում։ Քիչ անց լույսի մի շող բացվեց։ Փայտի ճյուղերը բզկտում էին ձեռքերը, փշերը մտնում էին եղունգների տակ, արյունը խառնվում էր հողին։ Անցքը մեծացավ, բայց կրակը մոտենում էր։ Հնարավոր չէր բոլորին փրկել։ Սանամը հասցրեց միայն մեծ որդուն՝ տասնվեց տարեկան Համբոյին, անցքից դուրս հրել։
-Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա,- թանձր ծխի ու կրակի միջից Համբոյին հասավ մայրական վերջին պատգամը։
Տղան կրակի արնագույն լեզվակների միջով տանիքից ցած թռավ ու վազեց դեպի ձորը։ Քրդերը նկատեցին։ Երկու հրացանների գնդակները սուրում էին գլխավերևում, ականջների մոտ, ոտքերի տակ։
-Էս գյավուրին մեռնել չկա, Աստծու պահած է, գնդակ չի կպնում,- հացի թքախառը պատառը բերանից շպրտեց տարեց քուրդն ու, կրտսերի հետ ձիերը թամբելով, սլացավ ձորի կողմը։ Համբոն թռչում էր քարերի վրայով, փշերի միջով։ Ձիավորները, շրջանցելով ժայռերը, մոտենում էին։ Այլևս ծպտվելու հնար չկար։ «Միակ ելքը ժայռից նետվելն է»,- անցավ Համբոյի մտքով։ Եվ քրդերը տեսան, թե Համբոն, օդում թևերը բացած, ժայռից ինչպես գահավիժեց։ Քրդերին հասավ Համբոյի հայհոյախառն ճիչը՝ «Ես ձեր հավատը...»։
-Ափսո՜ս, չբռնեցինք, մոր ու եղբայրների հետ նույն կրակում կմոխրացնեինք։ Ոչի՛նչ, էս էլ պակաս չէր, կարգին ջարդուխուրդ եղած կլինի, հետ գնանք,- ասաց տարեցը, և շրջեցին ձիերի գլուխները։
Կրակն արդեն հսկա գոմը մոխրացրել էր։
-Էդ ղոչաղ տղան, ճիշտն ասած, ինձ շատ զարմացրեց, Աստծու պահած էր, կուզենամ նրա դիակը տեսնել, համոզվել,- կասկածանքով ասաց տարեց քուրդն ու շարժվեց ձորի ուղղությամբ։ Երբ ժայռի ծերպով ներքև իջավ, մի պահ աչքերին չհավատաց. տղան կենդանի էր՝ մեջքին վիրավոր ընկած։ Համբոն նկատեց իրեն մոտեցող քրդին։ Այլևս ոչինչ անել հնարավոր չէր։ Ընդամենը ճչաց ու, մարմինը մի կերպ գլորելով, նետվեց զառիթափից։ Քուրդը ցնցվել էր. «Ա՜յ քեզ ղոչաղ գյավուր»։ Քուրդը զառիթափից զգուշորեն իջավ ու դարձյալ չհավատաց աչքերին։ Տղան կենդանի էր, փշրված ատամից արյուն էր հոսում։
-Գյավո՛ւր, մի՛ վախեցիր, էլ քեզ մեռնել չկա, քեզ ոչինչ չեմ անի,- գոռաց քուրդն ու վազեց տղայի կողմը։ Բռնեց Համբոյի ձեռքը, նայեց նորից գահավիժել ցանկացող Համբոյի աչքերին։ Քուրդը շանթահար եղավ՝ անգամ մահը չի ուզում տանել տղային։
-Էս տղան իրոք Աստծու պահած է, սրան մեռնել չկա։ Դե որ Աստված էս գյավուրի տղային պահում է, ուրեմն իմ էրեխեքին էլ է տեսնում։ Վա՜յ, չէ՛, չէ՛, չէ՛, Աստծուն հիշելու հեչ ժամանակը չէր,- հանկարծ լեզուն կծեց քուրդը։- Չեմ ուզում, որ սրա մեղքը իմ էրեխեքի վզին ընկնի,- մի պահ երկմտեց, հետո կարկամեց քուրդը։ Անսովոր մի դող այրեց մարմինը, ոտքերը թուլացան, մի աներևույթ ձեռք սեղմեց կոկորդը, շունչը կտրվում էր։ Քուրդը հիշեց անցած գիշեր պարանից կախված Սալոյին, ականջին հասան իր դեռատի աղջկա խոսքերը. «Փախա՜վ, փախա՜վ գյավուրը»։ Սկզբում խղճահարության, հետո ամոթի նման ինչ-որ բան պղտորեց արյունը. «Ես իմ աղջկան էլ եմ մարդասպան դարձրել, ո՞նց են ապրելու։ Մի օր նա էլ կգիտակցի մեղքը, խիղճը նրան էլ կտանջի. ես գերեզմանում հանգիստ չեմ մնա...»։
Քրդի այլայլված դեմքից ու խղճահարությունից Համբոն ինչ-որ բան զգաց, սակայն դժվարանում էր հավատալ, որ գազանի մեջ մարդն է զարթնում։ Քուրդը դողացող ձեռքերով զգուշորեն շոշափեց տղայի մարմնի վնասված մասերը, Համբոյին նստեցրեց ձիուն, սանձը հավաքեց ափի մեջ և դանդաղ ու գլխիկոր քայլեց դեպի իր տունը։
-Էս տղան Աստծու պահած է, ոչ ոք չփորձի նրա խաթրին կպնել, պիտի բուժենք, շուտ ոտքի հանենք,- խստորեն կարգադրեց իրեն զարմանքով ու ակնապիշ նայող տնեցիներին։ Քուրդը աղջկան մոտ կանչեց. «Էն, ինչ որ դու կուտես, հայ տղային էլ կտաս»։ Աղջիկը գլխով արեց, բայց ոչինչ չհասկացավ հորից. «Երեկ հայրս կախած հայ կնոջը պահակ էր ինձ դարձրել, էսօր հայի տղա է փրկում»։ Հայրը հասկացավ աղջկա թաքուն շփոթմունքը և ապաշխարանքի քնքշությամբ շոյեց նրա գլուխը. «Հետո կհասկանաս»։
Քուրդը Համբոյի մեջ իր ու իր ընտանիքի փրկությունն էր որոնում. «Գոնե մի անգամ մարդ եղա, ու դա Աստված հաստատ կտեսնի և իմ մեղքը իմ զավակներին չի թողնի։ Չնայած ասում են՝ հայի Աստված հա՛մ կույր է, հա՛մ էլ՝ խուլ։ Բա էս էրեխեն էդքան գնդակների միջով ո՞նց անցավ, ժայռ ու քարափից ընկավ, չմեռավ։ Չէ՜, սրանց Աստված ուրիշ է, նա ինձ պիտի տեսնի ու պիտի լսի։ Ես բան ունեմ ասելու հայի Աստծուն։ Իմ էրեխեն մեղք չունի, իմ մեղք իմ էրեխեքից չպիտի հանի։ Մեղքերի համար էրեխեն ծնողի փոխարեն գոնե պիտի ապաշխարի, բայց ոչ պատասխան տա»։
Անկողնում կուչ եկած Համբոյի աչքերի առջև քարացել էին հրդեհված գոմի բոցերի մեջ գալարվող մայրն ու երկու եղբայրները։ Երբ տանիքի անցքից մի կերպ իրեն դուրս հրեցին, մի պահ հասցրեց ներքև նայել։ Իր փրկության համար մայրը կրակի միջից ժպտում էր՝ երկու զավակներին գրկած։ Ականջում մոր ձայնն է քարացել. «Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա»։ Եղբայրները ծխահար աչքերն էին տրորում։ Անծուխ սենյակում Համբոյի աչքերը մրմռացին, ոնց որ ծուխ լցվեց. տրորեց, չանցավ, նորից տրորեց։ Մրմուռին խառնվեց մոր վերջին պատգամը։ Քուրդը չհասկացավ, թե անծուխ սենյակում Համբոն ինչու էր աչքերը տրորում։ Չհասկացավ ինչու, բայց ինքն էլ ակամա ձեռքը աչքերին տարավ ու տրորեց։ Երևի ծուխ լցվեց։
Համբոն առավոտից հացին ձեռք չէր տվել։ Քուրդը դա նկատեց։ Փորձեց ճաշի ամանը մոտեցնել, որտեղից որտեղ հիշեց քարանձավի մուտքի մոտի երկու սովահար հայ մանուկներին։ Նրանք մեռած պապի միսն էին ուտում։ Երեխաները չզգացին իր մոտենալը։ Երկուսին էլ մի գնդակով սպանեց։ Քուրդը տաք օջախի կողքին ցուրտ զգաց, աչքերը սառեցին, մատներով շփեց, ուզեց պատկերը ջնջել, չհասցրեց։ Աչքերի առջև արդեն ծանոթ ջրաղացի քարն էր։ Երկու որբուկ, սովին չդիմանալով, քարանձավից փախել, եկել էին ավերակ ջրաղացը գոնե մի բուռ ալյուր գտնելու հույսով։ Ոչինչ չէին գտել, պառկել էին ջրաղացի հին քարին ու ցեխախառը ալյուրն էին լիզում։ Ցեխը ալյուրից շատ էր։ Երկուսին էլ սպանեց, արյունը ցեխոտ ալյուրի վրա բոքոնանման պատկեր նկարեց։ Երեխաների աչքերը սառած մնացին բոքոնի պատկերին։ Քուրդը, երեխաների ծակ գրպանները ստուգելուց հետո, գյավուրների ու նրանց Աստծու հասցեին թուրքավարի բառեր հիշեց ու գնաց նոր գյավուրներ փնտրելու։
Համբոյի ծանր հազը սթափեցրեց քրդին։ Նա ճաշի կավե ամանը դողացող ձեռքերով մոտեցրեց Համբոյին։
-Կե՛ր, հայի ղոչաղ տղա, կե՛ր, դու ինձ հիշեցրիր, որ ես էլ մարդ եմ, Աստծու ստեղծած։ Բայց հասկացիր, ես մեղավոր չեմ, ինձ մարդակեր գազան են դարձրել։
Համբոն նորից ծխից մրմռացող աչքերն էր տրորում, իսկ քուրդը կոկորդն էր փորձում ազատել անտեսանելի մատներից։
Քուրդը տնեցիներին մի քանի օր բացատրում էր իր հոգում կուտակվածը։ Թեև մի քիչ թերահավատորեն, բայց կինն ու զավակները տեսնում էին նրա այլափոխությունը։ Մի օր Համբոյին ջուր տալու պահին աղջկա աչքերում հայրը արցունքի կաթիլ նկատեց. «Փա՜ռք Աստծո, աղջիկս աղջիկ է դառնում»։ 
Հարևանները ամեն անգամ խորամանկ ժպիտով հասկացնում էին. «Հայի տղային փրկում ես, որ իսլամացնես ու ձրի հոտաղ դարձնես...»։ 
-Եթե հարևաններս միտքս գուշակեն, թուրքից պրծում չունեմ՝ գյավուրի եմ փրկում։ Ինձ ու իմ ընտանիքին էլ նրա հետ մատաղ կանեն,- վախից կծկվեց քուրդն ու թալանատենչ հարևանների կասկածները փարատելու ավելի համոզիչ ապացույցներ փնտրեց։
Մութը գրկել էր Ավզուտի փողոցները, տներն ու ծառերը։ Միայն հեռվում նշմարվում էր հայկական եկեղեցու գմբեթը։ Քուրդը զգուշորեն կողքերը նայեց ու դանդաղ շարժվեց գմբեթի կողմը։ Նա կիսայրված եկեղեցու դուռը կամաց հրեց, դանդաղ մոտեցավ խորանին։ Կյանքում խաչ հանած չկար, աղոթք չգիտեր։ Անողներին էլ ծաղրում էր ու հայհոյում։ Վերև նայեց, ճաք տված խորանից կիսալուսնի աղոտ մի շող ներս էր ընկել։ Կոկորդում քարացած թուքը դժվարությամբ կուլ տվեց, չգիտեր ոնց սկսել։ ՈՒզում էր ալլահին դիմել, բայց Ղուրանը հիշեց. մի պահ վարանեց, որ մուսուլմանի աստված իրեն չի ների էդ տեսակ թուլության համար։
-Երկու Աստծու ձեռ կրակն եմ ընկել։ Լսո՞ւմ ես, հայի Աստված, ինչո՞ւ ես քո ժողովրդին մենակ ու անտեր թողել, որ մենք էլ թուրքի ու գերմանացու հրամանով մարդասպան դառնանք, իրենք էլ մեզ հայրենիք, հայի տուն ու տեղ, թալան խոստանան։ Ես գիտեմ, որ հարյուր տարի էլ անցնի, մեղքը չի հալվի ու մաշվի։ Մեր էրեխեք ու թոռներ մի օր կապաշխարեն, թե չէ հուր հավիտյան քուն ու դադար չենք ունենա։ Որ չապաշխարենք, էդ զուլումը մի օր մեր գլխին կգա։ Մինչև ե՞րբ գազան մնանք։ Հայի Աստվա՛ծ, մի օր մի խելոք կարդացվոր հայ ինձ պատմեց, որ հայի ու մուսուլմանի աստված նույն բանն են ասում, բայց մարդիկ փոխում են Աստծու խոսքը ու իրենց ուզած ձևով վարվում։ Ես կուզեմ, որ իմ ժառանգներ հավիտենական մեղքի մեջ չտանջվեն։ Էն թուրքեր, որ իրենց կյանքը վտանգի ենթարկելով, ծանոթ հայերին թաքցրել են ասկյարից, նրանք էլ ինձ նման են մտածում, բայց հրաման տվողները շատ են ու չար։ Ես անգրագետ քուրդ եմ, բայց լսել եմ, որ էս զուլումի մեջ էդ ղախպա Եվրոպայի մատն էլ է խառը։ Պատերազմ է, ու շունը տիրոջը չի ճանաչում։ Թուրքի մեծամեծերն էլ էդ էին ուզում. գելի համար ամպ օրն եկավ։
Քրդի շունը աննկատ ներս էր մտել ու տիրոջ շարժումներին էր հետևում։ Բրազը գոռգոռացող ու անընդհատ հայհոյող տիրոջն այսքան հանգիստ ու խոնարհ երբեք չէր տեսել և զարմացած հետևում էր նրա անսովորությանը։ Շան զարմանքն ավելի մեծացավ, երբ իր տերը շատ հանգիստ շշնջաց. «Բրա՛զ, գնացի՛նք...»։
Առավոտ մութուլուսին գոմի դռան մոտ ցցվեց այն ջահել քուրդը, ով հայերով լցված գոմի կրակը վառեց։ Աչքերը փայլում էին, կարծես ուրախ լուր ուներ հայտնելու։
-Գիտե՞ս ինչ եմ իմացել։ Մեծ քարափի տակի քարանձավում մի քանի հայ ընտանիք է թաքնվել։ Գնանք խաբենք, որ կօգնենք իրենց ռուսի զորքին հասնելու, ոսկիները առնենք, հետո ասկյարներին իրենց տեղը հայտնենք։ Հիշո՞ւմ ես՝ անցած անգամ էդպես հիսուն ոսկի խլեցինք։
Քրդի աչքերը նախորդ անգամվա նման ուրախությունից չփայլեցին. ցանկանում էր գոռալ, որ էլ չի ուզում հարամ հաց ուտել, բայց լեզուն կծեց՝ ընկերը կարող է ասկյարներին պատմել, որ ինքը հրաժարվել է հայերին սպանելուց կամ նրանց տեղը մատնելուց։ Հազիվ շշնջաց. «Շատ վատ եմ, աչքերս մթնում են...»։
Կրտսեր քուրդը քմծիծաղ տվեց ու գնաց թալանի նոր ընկեր փնտրելու։
Ռուսաց զորքն արդեն Մուշում էր, վտանգը մեծանում է։
-Համբո՛, էս խուրջինում ուտելիք է, մեջը դրել եմ նաև մորիցդ խլած ոսկիները,- խեղդված ձայնով հազիվ շշնջաց քուրդը և հայացքը փախցրեց Համբոյի աչքերից։- Էս ճամփով ուղիղ գնա, կհասնես Մուշ։ Ռուսի զորքն էնտեղ է։ Քո մորն ու քո ախպերներին մենք վառինք, էդ մեղքը հուր հավիտյան մեր հոգու վրա է, ու մեզնից ավելի մեղավոր մեզ հրաման տվողն է։ Ամեն մարդ, ամեն ժողովուրդ ու ամեն իշխանություն մի օր իր մեղքերի համար իր պատիժը կստանա, վաղ թե ուշ՝ կստանա։ Թե մի օր քո սիրտ ինձ կների, իմ հոգին դժոխքի բաժին չի դառնա։ Գոնե իմ էրեխեք մեղքի մեջ չմնան։ Գնա՛, Աստված քու հետ, դու Աստծու պահած ես, հային մեռնել չկա։
Համբոն աչքերը տրորեց, գոմի ծուխը մրմռացնում էր։ Քուրդն էլ աչքերը տրորեց։ Նույն ծուխն էր։
Համբոն ինչքան հեռանում էր քրդից, քամին գոմի կողմից ավելի ուժեղ էր բերում իր մոր վերջին պատգամը. «Համբո՛, մատաղ էղնիմ քզի, մեր վրեժ չմոռնաս, հարյուր տարի էլ անցնի, մեր հոգին վրեժի կարոտ կմնա»։

Թուրքի սատանա Շըմեմըրեն

1915-ի գարնանը Սասնա սարերի արջերը իրենց քարանձավներից փախան ու նոր որջեր էին որոնում: Ազատ քարանձավ չէր մնացել: Բնազուրկ արջերը ստիպված անտառներում ու ժայռերի ծերպերին ձմեռեցին։ 1916-ի գարունն էր։ Սասնա լեռներից մեծ-մեծ ձյունահյուսքերը գլորվել, Բաթմանա ջրի հովիտներն էին իջել։ Սասուն տանող արահետը վերջին ձյունից բացվել էր: Ձմռան քնից զարթնած արջերը հեռվից կարոտով նայում էին իրենց քարանձավներին, բայց չէին մոտենում նոր բնակիչներին։ Ինչ-որ անհասկանալի ուժ զսպում էր նրանց բնազդը: Արհավիրքից հետո արջերը չէին խախտում քարանձավների մարդկանց ցավոտ լռությունը։ Մինչև կոտորածները արջերը թուրքի ու քրդի պես մտնում էին գյուղերը, այծ ու ոչխար փախցնում կամ էլ գլգիլի արտերը տրորում: Նույնիսկ որսորդների վրա էին հարձակվում. կարգին արջություն էին անում։ 
Գայլերը ոռնում էին գիշերները և դարան մտնում` քարանձավների մուտքերի մոտ բնական պետքերի համար մի քանի մետր հեռացած երեխաներ ու հազիվ քայլող ծերեր հոշոտելու։ Արջերը համբերում էին` կրկին իրենց պապենական քարանձավները մտնելու, իսկ հպարտ արծիվները արդեն սովորել էին անթաղ դիակների մնացորդներին։
Մշո դաշտից թնդանոթի ձենը Սասնա լեռների վրայով եկավ հասավ Մարութա սար, մտավ ձորերն ու քարանձավները։ 
-Ռսի զորքն ու հայ ֆիդայիները թնդանոթներով գաղթականներին կկանչեն, որ Արաքսից էն կողմ տանեն, երթա՞նք միանանք,- քարանձավի մուտքին մեկ տարվա սպասումից վերջապես սթափվեց Գոշակ գյուղի Գաբոյի Աստուրը: Անորոշ ժպիտի պես մի բան խաղաց նրա հոգնած դեմքին, որն արդեն մռայլ քարանձավի գույն էր ստացել։ 
Մարութա սարի արծվաբույն զառիթափ քարանձավից իր գերդաստանից կենդանի մնացածներով միացավ մյուս քարանձավաբնակներին ու շարժվեց Մշո դաշտ տանող ծանոթ կածանով, որով ամեն աշուն իջնում էր Մուշ քաղաքի շուկա ձմռան համար գնումներ կատարելու։
...Անդրանիկ Փաշի զորքի հետ մի քանի ամսից հասան Մարգարայի կամրջին: Հոգին թողին էն կողմ, վիզը դեպի հետ ծռված` Արաքսն անցան էս կողմ։ Հասան մինչև Նախիջևան` շոռուտներ։ Խմում էին աղակալած ու վարակված ջրերը: Տիֆը հնձում էր հատկապես մանուկներին ու ծերերին: Արևագալին, երբ Աստուրը դեռ չէր ավարտել «Եվ մի տանիր զմեզ ի փորձություն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէ» տերունական մաղթանքը, փոքր որդին` Սևդոն, հոգին ավանդեց: Մի քանի րոպե հետո, որդուն կրծքին սեղմած, աչքերը փակեց նաև Էլբաս մայրը: Աստուրը խանչալով մի փոս փորեց և, որդուն մոր գիրկը դրած, առանց պատանքի ծածկեց։ Երբ հողի վերջին բուռը լցրեց երեխայի դեմքին, արցունքի մի քանի դառը կաթիլներ ընկան Սևդոյի ծարավից սմքած շուրթերին։ Հիշեց շատերի անթաղ մեռելներն ու ինքն իրեն մխիթարեց, փառք տվեց, որ գոնե մեր ու տղա միասին են։ Մի մեծ քար շրջեց: Տակի սև մեծ կարիճը պոչը ձգեց խայթելու: Կարիճի պոչը թուրքի յաթաղանի նման կեռ էր։ «Էստեղի կարիճն էլ Էրգրի կարիճից պակաս չէ»,- տնքաց Աստուրը, զզվանքով թքեց կարիճի վրա ու այնպես տրորեց, կարծես ասկյարի գլուխ էր: Մենակ հասցրեց քարը գլորել շիրմին` հետո գտնելու հույսով։
Հրաման եղավ Ջուլֆայի կամուրջը արագ անցնելու: Աստուրը չհասցրեց նկատել, թե ինչպես Խոդեդան որդին կամրջից գետն ընկավ: Երկու գաղթական կտրեցին Անդրանիկի դեմը` «Փաշա՛, սասունցի Աստուրի տասներկու տարեկան երեխան կամրջից գետն ընկավ, փրկի՛ր»: 
-Երեք ձիավոր մտեք գետը էրեխին փրկելու,- նույն վայրկյանին հրամայեց Զորավարը: Ձիավորները Արաքսի վարար ալիքների միջից որսացին Խոդեդանին ու բերին Փաշի մոտ: 
-Աստուր, էսօր քու կնոջն ու տղին թաղեցիր, բայց Խոդեդանը Աստծո պահածն է, հրաշքով փրկվեց,- մխիթարանքի միակ խոսքն ասաց Զորավարն ու հրամայեց կամուրջն անցնելուց հետո մարտի պատրաստվել։ 
Հետո գաղթականների մի խումբը երեք-չորս տարվա թափառումներից հետո հասավ Ալեքպոլի գավառի Աշնակ գյուղ։ Թուրքեր էին ապրում, գյուղը մաքրեցին։ Աշնակը սահմանին մոտիկ է, հետդարձի ճամփին։ Տեղավորվեցին թուրքերի տներում։
-Էրգրի քարանձավն ավելի հարազատ է, քան թուրքի ապրած տունը: Էս տնից թուրքի հոտ կառնիմ, էս տներու մեջ թուրքի շունչ կա,- մի առավոտ Աստուրը դիմեց Վերին թաղի նորաբնակներին` Աղջե Սարուխանին ու Պողոսին, Քոթո Միրոյին ու Խաչոյին, Դժգու Սաֆարին, Դոնոյին ու Հակոբին, Սրքե Տիգրանին, Արիկի տան Մարգարին, Գոշակի տեր Ստեփանին ու Մոսեին։ 
-Աստված գիտի, էստեղ ինչքան կմնանք: Բայց Էրգրի դռներ երևի շուտ չեն բացվի, ու հարկ է` նոր սենյակ շինենք, որ մեր ընտանիք նրա մեջ ապրի, իսկ թուրքի տան մեջ մենակ անասուն պահինք` մինչև նոր գոմ շինինք,- Վերին թաղի նորաբնակները միանգամից հասկացան էրգրացուն:
-Աստո՛ւր ախպեր, քու խոսք մեր բոլորի սրտով է, էդ շան հոտ ու շունչ մեր էրեխեքուն չառնի, մեր հաց չհարամինք,- վրա բերին Դժգու Սաֆարն ու Սրքե Տիգրանը:
-Ես ամեն Աստծու առավոտ ու արևպատոցին թուրքի տներու վրա խաչ կհանիմ ու աղոթք կենիմ, համա էդ տան մեջ հանգիստ չեմ քնի,- հարևաններին շարունակեց տեր Ստեփանը։
Աստուրը թոնրատանը կից թուրքի սենյակի անունը դրեց Վերին տուն: 
-Իմա՞լ էնիմ, որ թուրքի տուն հարազատ չդառնա էրեխեքին, որ էնտեղ քիչ մտնեն, թուրքի շունչ չկպնի իրենց, չմտնի իրենց հոգին,- ճար ու ճամփա էր մտածում Աստուրը:- Որ շուն ու գելով, օձով ու կարիճով վախեցնեմ, էրեխեք կատեն էդ կենդանիներին. դրանք էլ Աստծու ստեղծած են, մեղք կենիմ իմ հոգուն: 
Մի իրիկուն էրեխեքին կեսկատակ հասկացրեց. «Կպատմին, որ էս Վերին տան խոր հորի մեջ թուրքի սատանա է ապրե, անունը` Շըմեմըրե»: 
Խոդեդանն ու Առաքելը արդեն առիթից առիթ էին մտնում Վերին տուն, էն էլ` մեծերի հետ: Աստուրը խոր հորը նամանոց դարձրեց և թութունի չոր շարաններն էր մի քանի օրով կախում, որ փափկեն, հետո տամատ անեն մանրելու համար:
Տարիներ անց Խոդեդանը ամուսնացավ: Սաբրե տատս էլ իր յոթ զավակներին մի կեսբերան հիշեցրեց թուրքի սատանի պատմությունը: Բոլորն էլ թաքուն վախով ու ատելությամբ էին մտնում Վերին տուն։
Հիսունական թվականների վերջերին, երբ չորս-հինգ տարեկան էի, Շողիկ հորաքույրս ինձ այնպես վախեցրեց թուրքի սատանով, որ ամիսներ շարունակ երեկոները սարսափով էի մտնում նույնիսկ հարևան թոնրատունը, որի մեջ բացվում էր Վերին տան խորհրդավոր ու սարսափեցնող դուռը: Այնտեղ մենակ մտնելիս էլ տարօրինակ ձայներ էի հանում, ձեռքիս փայտով պատերին էի խփում, հազում, որ խրտնեցնեմ թուրքին։ Բոլոր երեխաներով ատում էինք թուրքի Վերին տունը: Դա տուն չէր, դա թուրքի սատանա Շըմեմըրեի թաքստոցն էր, դա թուրք էր, այդ տան պատերի մեջ մեզ համար ուրվականներ են ապրում։
Երբ ութ տարեկան էի, հորաքույրս երեկոյան հանկարծ կանչեց. «Կրթանի ճտերից մեկը ընկել է Վերին տան հորի մեջ, մեղք է, կսատկի։ Արի քեզ պարանով կապենք, իջեցնենք հորը, ճուտը հանես»: Աչքերս մթնեցին, ոտքերս թուլացան, թուրքի կերպարանքով առջևս ցցվեց Շըմեմըրեն։
-Չվախենա՛ս, ես քո հետ եմ,- սիրտ տվեց հորաքույրս և պարանը կապեց մեջքիս: Մի պահ թվաց, թե պարանի օղը վզիս են անցկացրել, ու թուրքի սատանան փոսի մեջ սուսուփուս ձգելու է պարանը: Հորաքույրս, մի քանի անգամ «Քրիստո՛ս Աստված» կանչելով, պարանի ծայրը կամաց-կամաց թուլացնում էր։ Հորի մեջ անտանելի մութ էր, ես, համարյա գոռոցով, հարցեր էի տալիս հորաքրոջս. գոնե էդ անտեր սատանան իմանա, որ մենակ չեմ, որ անօգնական ճուտ եմ փրկում։ Հորի մեջ լսում էի թխսամոր տագնապալից կռթկռթոցը: Վերջապես ոտքերս կպան գետնին, դողացող ձեռքերով հատակն էի շոշափում ճտին բռնելու: Մեկ րոպեն հավերժության միջով անցավ: Պարանը արդեն վեր էին ձգում: Մի պահ թվաց, թե ափիս մեջ ճտի կերպարանք առած թուրք է` թեև նկարով անգամ թուրք չէի տեսել։ ՈՒզում էի ցած նետել ու ճչալ, բայց կարողացա զսպել վախս. ավելի շուտ` կարկամել էի, ճչալ չէր ստացվում: Գոնե մի քիչ էլ դիմանամ։ Երբ հորից լրիվ դուրս քաշեցին ինձ` ճուտը հրեցի օդում թևատարած ինձ վրա հարձակվող թխսամոր կողմը: Չգիտեմ` կապտել էի, թե սևացել, բայց հորաքույրս վախով ասաց, որ մարդու գույն չի մնացել վրաս. «Դարձել ես թուրքի սատանա»։ Աչքից թաքուն` ոտքս մի քանի անգամ կսմթեցի. ցավ զգացի` չէ՛, ուրեմն ես եմ։ Չէի սթափվում, չէի հավատում, որ մտել եմ թուրքի սատանի որջը ու ողջ-առողջ դուրս եկել: Շորերիցս հոտ էի քաշում. «Տեսնես թուրքի սատանան ի՞նչ հոտ ունի. բա որ հանկարծ թուրքի սատանի հատկություն ձեռք բերեմ։ Հետաքրքիր է` հայի սատանան թուրքի սատանից շա՞տ է տարբեր. երևի ավելի բարի կլինի, մի քիչ էլ հայի նման խղճով, ինչ իմանաս, գուցե մի քիչ էլ` հյուրասեր»։ Բայց վստահ էի, որ հայի սատանան հայտնվելիս գոնե մի բերան կհարցնի` «Հը՞, ի՞նչ կա-չկա»:
1963-ին, երբ արդեն չորրորդ դասարանում էի, նոր թաղ էինք տեղափոխվել, բայց ինձ համար Վերին տանը դեռ ապրում էր թուրքի սատանան: Նոր թաղում դեռ մարագ չունեինք: Ամեն օր գալիս էի հին տան մարագից մեծ պարկով կամ միզարով խոտ ու դարման տանելու նոր թաղ։ Ավերակ դարձած հին թաղում լիքը շներ էին թափառում: Երբ հաչելով իմ կողմն էին վազում, անվախ կանգնում էի, եղանը առաջ պարզում և նույնիսկ հարձակվում շների վրա: Փախչում էին: Կամ, որպես երեխայի, խնայում հեռանում էին, կամ էլ ձեռքիս եղանը նրանց համար կարգին զենք էր։ Տատիս խոսքն էի հիշում. «Շունը ականջ կտրողից է վախենում»: Հա՛, մեկ էլ` թափառական շները ոչ մի անգամ սատանի թաքստոցին չէին մոտենում։ Երբ հասնում էի Վերին տանը, անհասկանալի մի տագնապ գլխիցս իջնում էր ոտքերս, սրտիս զարկերն ավելանում էին, ու գողեգող մտնում էի թոնրատուն: Նայում էի մրոտ բուխարիկին, ջարդված թոնրին, բաց երդիկին։ Եղանը միշտ ձեռքիս էր լինում` ի՞նչ իմանաս։ Մի անգամ ծանոթ շներից մեկին բոքոնով կաշառեցի ու գիշերով տարա հետս հին թոնրատուն: Եղանով հրեցի Վերին տան դուռը և շանը քսի տվեցի` մատս պարզելով Վերին տանը։ Սարսափս ավելի ուժեղացավ, երբ շունը, բոքոնի վերջին պատառը կուլ տալուց հետո էլ, չգնաց այդ ուղղությամբ։ Նույնիսկ ձևի համար չգռմռաց, երկար նայեց աչքերիս մեջ։ «Օհո, Գուռզոն էլ է վախենում թուրքի սատանից։ Կամ էլ` թուրքի հոտ է առել ու զզվում է, ով գիտի, երևի Շըմեմըրեի շունչն է զգացել»,- փորձեցի ինքս ինձ հանգստացնել։ Համ էլ` գամփռին խղճացի, երևի մտածում է. «Էս տղեն մի բոքոն է տվել, թուրքի բերան է ուղարկում»: Ամեն անգամ Գուռզոյին տեսնելիս` հայացքով ներողություն էի խնդրում թուրքի սատանի մոտ ուղարկելու անխիղճ մտքերիս համար։
1968-ին իններորդ դասարանում էի: Հայրս պատվիրեց, որ մի քանի օրում հին տան տանիքները և պատերը քանդենք, որ շինանյութերը օգտագործենք: Ասացի, որ օգնող պետք չէ, ես մենակ կարող եմ: Եվ քլունգով, լինգով ու բահով առավոտյան հին թաղի Վերին տան տանիքին էի։ «Դե՛, թուրքի սատանա, էսօր մեր վերջին կռիվն է, ես քո բունը կքանդեմ հենց հիմա»: Մի քանի ժամում ամբողջ տանիքը մաքրեցի հողից: Լսել էի, որ ծածկի հսկա գերանները Սարիղամիշի անտառներից են սայլերով հասցրել Աշնակ, հայի ծառ է: Հոգնություն չէի զգում: Բուխարիկից սևացած ծանր գերանները պատերից գլորեցի և մի կողմ հրեցի: Քանդված տանիքից խորհրդավոր հորի մեջ լույս էր ընկնում: Չոր ճյուղեր լցրի հորը: Ինչպես կռվից առաջ հրամանատարն է սուրը ճոճում, ես այդպես բահն էի բռնել ու հրամանի պես գոռում էի. «Ես քո թուրքի սատանի...»: Լուցկին վառելու պահին ձեռքս չդողաց։ Կրակի լեզվակները թանձր ծխի միջից խաղալով վեր էին բարձրանում. Շըմեմըրեի ոռնոցի փոխարեն Սարիղամիշի ծառերի չոր ճյուղերի ճտճտոցն էի վայելում: Բահով կրակը թեժացրի` նրա ծիրանագույն լեզվակներում հրկիզելով թուրքի սատանա Շըմեմըրեին: Կրակը հանգիստ նստեց, իսկ հորի մեջ մեղմ քամուց հուրհրում էին նրա կարմիր աչքերը: Սատանի հորը թոնրի պես ժպտում էր։
Հետո սկսեցի պատերը քանդել։ Ամեն քար բարձրից նետելիս` մանկությանս վախի ու սարսափի մի հուշ էի շպրտում։ Մինչև երեկո Վերին տնից ոչինչ չէր մնացել. տան հետ գնացել էին նաև սատանան ու սարսափի զգացողությունը։ Սպասեցի մինչև լավ մթնի։ Նորից ճյուղեր լցրի հորի մեջ, հրաժեշտի խարույկ արեցի և ընդմիշտ թաղեցի թուրքի սատանին։ Այնքան էի հոգնել, որ թոնրի շրթին մի պահ աչքս կպավ։ Երազում ճախրում էի ձորերի ու սարերի վրայով, ձեռքիս Խոդեդան պապիս սուրն էր։ Թեև պապս հայրենական պատերազմից չէր վերադարձել, ու ես նրան չեմ տեսել, բայց երազում հետս ճախրում էր։ Զգացի, որ ինչ-որ բան է ձեռքերիս քսվում: Աչքերս հանգիստ բացեցի` շունը, որին բոքոն էի տվել, լիզում էր ձեռքերս։ ՈՒզում էի խոսքով ասել, բայց զգացի, որ գամփռը արդեն ասելիքս գիտի. «Ես այլևս թուրքից ու նրա սատանից չեմ վախենում»:

Պողոսի ցավը

-Այ Պողո՛ս, էդ զուլում մենք էլ տեսանք, գաղթինք, բայց նոր տուն ու տեղ դրինք, նոր ընտանիք ստեղծինք: Թեկուզ վերքոտ սրտով, բայց մեկ-մեկ եղածով կուրախանանք: Բոլորս էրթացվոր ինք, համա գնացողի հետ ոչ ոք չի գնացել: Քու ցավն ի՞նչ է, ախպեր Պողոս, գոնե քու էրգրացոց պատմի, որ քու սիրտ չպայթի: Հոգու ցավ կիսելով կպակսի, սրտի վերք պատմելով սպի կդառնա,- Պողոսի հետ ամեն օր անպատասխան կիսվում էին համերկրացիները, որերորդ անգամ հիշելով, որ իրենց Էրգրի արև ուրի՛շ էր, հող ու ջուր` ուրի՛շ:
-Է՜, իմ ցավ ուրիշ է, թողեք տանիմ իմ հետ գերեզման,- զրույցը փակում էր Պողոսը, թեև գիտեր, որ հազարերորդ անգամ դեռ նույն հարցը լսելու է ու նույնքան էլ թողնելու է անպատասխան։ Պողոսն ամեն օրվա նույն ժամին իր ցանած թութունից փաթում էր ջղարան, մի ծանր քուլա ներս քաշում, մտնում մարագը։ Միզարը դարմանով լցնելու համար մեկ-երկու րոպեն բավարար է, իսկ Պողոսը 10-15 րոպե մնում էր մարագում։ Դա վաղուց նկատել էր փոքր որդին` Գևորգը, և տեսել, որ հայրը մարագից դուրս էր գալիս արնակալած ու խոնավ աչքերով։
-Այ կնիկ, Գևորգի շորեր փոխե, տանիմ Թալին բժշկի, լավ չի էրեխեն,- արևագալին կնոջը ապսպրեց Պողոսը, հագնելով այծի կաշուց կարած իր նոր տրեխները:
1947-ի հետպատերազմյան սովի տարին էր։ Սայլի ճամփով երկար էր, չոլերով մի երկու ժամվա ոտքի ճամփա է: Տասներեքամյա Գևորգի համար էդքան գնալն ու գալը հեչ բան է։ 
-Գևորգ, լաո, հասանք Սիմո ստանցին, մի կտոր հաց ու պանիր թալինք մեր ատամի տակ ու նոր երթանք,- Թալինից հետդարձին ասաց Պողոսը, քարին դնելով իր Նուրե մոր գործած ու Էրգրից միակ հիշատակ նախշազարդ խուրջինը: Գարնան ծակող քամի էր: Պողոսն իր մեջքն արեց քամու դեմ, մեջքանց գրկեց որդուն` պանրի բրդուճը դնելով Գևորգի ափի մեջ։
-Բաբո, էդ Սիմոնն ո՞վ է եղել։
-Գևորգ, լաո, մեր գյուղի ճշտապահ ու օրինավոր Սիմոնն է,- ծխի քուլան կուլ տալով սկսեց Պողոսը:- Մի անգամ Սիմոնը նստում է հենց էս քարին, բացում է բոխչեն, որ հաց ուտի։ Կտեսնա, որ աղը մոռացել է վերցնել: Հացը, պանիրն ու ձուն բաց վիճակում կթողնի քարին ու կվազե Աշնակ, որ աղ բերի: Երկու ժամ հետո կմոտենա էս քարին ու կտեսնի, որ գել ու աղվես ամեն ինչ կերել են։ Էդ օրվանից ճամփամիջի էս քարը կոչվեց Սիմո ստանցի։
Մինչ Գևորգը Սիմոնի միամիտ արարքի մասին էր մտածում, զգաց, որ իր վզին մի քանի կաթիլ ընկան: Անձրև չկար ու քամին դադարել էր: Շրջվեց, հոր աչքերն արնակալած էին ու արցունք էր հոսում: Պողոսը չհասցրեց թաքցնել:
-Բաբո՛, քու դարդ ի՞նչ է, պատմե ընձի։
-Սուս, իմ դարդեր իրար մի տուր, էրթանք տուն,- տղային սաստեց Պողոսը:
-Եթե չասես, ես քու հետ չեմ գա,- հոր աչքերին համառությամբ նայեց Գևորգը:
-Դու գիտես, ես գնացի,-փլված հոգով շարժվեց Պողոսը` մտածելով, որ քիչ անց երեխան վազելով կմիանա իրեն: Գևորգը մնաց քարին: Երկու ժամ հետո մեծ եղբայր Արամը հասավ Սիմո ստանցին: Զայրացավ, ապտակեց եղբորը ծռության համար, ձեռքից բռնած տարավ տուն: Գևորգն ամեն օր հոր դեմը կտրում էր նույն հարցով. «Բաբո, քու դարդն ի՞նչ է...»: Ամեն անգամ ստանում էր նույն պատասխանը. «Սուս, իմ դարդեր իրար մի տուր...»: 
1949-ի դժվար գարունն էր, սուփրայում հաց չկար, մարագում` խոտ ու դարման: Պողոսը միզարը վերցրեց, մտավ մարագ` գետնից դարմանի վերջին մնացորդները հավաքելու: Գևորգը հարմար պահ գտավ, դրսի փականը իջեցրեց` դուռը կողպելով հոր վրա:
-Բաբո, եթե չպատմիս, դուռ չեմ բացի,-պայման դրեց Գևորգն ու հեռացավ դռան մոտից: Երկու ժամ հետո հորը ձայն տվեց: Պողոսը լավ գիտեր որդու ծուռ բնավորությունը և դռան ճեղքից խնդրեց. «Գևորգ, լաո, գոնե տուր զիմ ղութին մի ջղարա քաշիմ»: Արցունքները կուլ տալով։ Գևորգը դարձյալ մերժեց: Մի քանի րոպե հետո տղան մարագի դռան հետևից լսեց հոր դողդողացող ձայնը. «Գևորգ, լաո, բաց զդուռ, կպատմիմ...»: Դռան փականն անմիջապես բացվեց: Պողոսը մարագից դուրս եկավ արնակալած աչքերով, նստեց մուտքի կլոր քարին, փաթեց ջղարան ու սկսեց.
-Մեր Փիրշենք Մարութա սարի դուրանի առաջին գեղն էր: Փիրշենքում ու հարևան Գոշակում Սուրբ Մարաթուկի ուխտավորներ հաց կուտեին ու սար կելնեին։ Անդնդախոր ձորում Սասնա գետն էր, ուր քարայրների միջի վայրի մեղրը ուտելուց հետո, արջեր գլգիլի արտերի միջով կիջնեին գետ լողանալու։ Սասունից շատեր Հալեպ կերթային ոսկի աշխատելու: Ով վառոդի հոտ մեկ անգամ առե` ձեռքի հետ թաքուն Մոսին հրացան կբերեր: Մեր գեղից էլ շատեր կերթային, փռերում հաց կթխեին: Էդ ամեն մարդու չէին վստահի: Ամենապատվավոր գործն էր: Ես էլ որոշեցի ընկերներիս հետ երթամ Հալեպ: Ծնողներս չթողեցին: Խռովեցի, տնից դուրս եկա, քարեր ժողվեցի ու մեր տան վրա կատաղած շպրտեցի։ Գիշերը հերս ու հորոխպերս եկան, իմ ձեռք ու ոտք կապեցին, բերին տուն: Հետո փախա Մարաթուկ, յոթ օր սարերում մնացի: Եկան, համոզեցին, նորից տուն բերին: 1911-ին փախա Հալեպ, մտա փուռ աշխատելու: Քառասուն Մանկանց եկեղեցում սասունցիներով շուտ-շուտ կհավաքվեինք, Էրգրի ու տնեցոց կարոտ իրարուց կառնեինք։ Գնացող-գալացողների հետ ծնողներիս քիսիկով ոսկի կուղարկեի: 1914-ի գարուն եկա Փիրշենք, մերոնց հետ Սուրբ Մարաթուկ ելանք ուխտի: Հարիսա եփելու տեղը ուխտավոր տղամարդիկ «Յարխուշտա» զարգին: Մի անծանոթ քրդի լամուկ թարս աչքով ընձի նայեց ու առաջարկեց իր հետ պարիմ: Կես ժամ էնքան զարկինք իրար մինչև քրդի ձեռքի ափ ճաքեց ու արուն ելավ։ Իմ անուշ մեր ընձի գրկեց ու դիմացի անտառը ցույց տվեց: Մի անգամ իմ ախպեր Սևդոն եկել է անասունների համար էդ անտառից ծառի ճյուղերի թավը գեղ տանելու: Ճյուղեր որ հետ կքաշի, մեջտեղում քնած արջ կզարթնի ու կհարձակվի Սևդոյի վրեն: Արջն իր ճանկերով կպլոկե Սևդոյի գլխի կաշին։ ՈՒ մինչ կհասցներ մյուս թաթն առաջ գցել, Սևդոն յուր ղանչալ կխրե գազանի սիրտ: Յուր արնոտ գլուխ շորով կփաթե, կկտրե արջի մի ոտք, կառնե ուր շալակ և կհասնի տուն։ Հետո քրդեր Սևդոյին տարան թուրքի պատերազմին ու մի քանի ամիս հետո իմ ախպոր միայն գլուխը բերին ծնողներին ցույց տալու: Է, Գևորգ, լաո, հետո նորից Հալեպ գնացի: 1915-ի գարուն կոտորում ընկավ Էրգիր, ասի` շուտ հասնիմ, մերոնց փրկիմ։ Ոտքով հասա Փիրշենք: Մտա մեր տուն։ Օջախ կվառեր, կողքը երեխի թաթիկ էր ընկած։ Գելի պես ոռնացի: Վերևի հարկից ձեն լսվեց: Վազեցի։ Գետնին ընկած էր իմ Նուրե մերը` թուրքից ու քրդից անարգված, հագուստներ պատռած ու կիսավառած սուր փետը հետևում խրած։ Վիրավոր իմ մեր, աչքերը ամոթից փակած, աղերսում էր. «Պողոս, լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ, գոնե քու ձեռքով մեռնիմ, աշխարհ ավերվավ, էլ բան չմնաց»: Աշխարք մթնեց իմ աչքին։
-Լաո, ընձի սպանե պրծնիմ, գնա մյուսներին գտի,- աղերսեց իմ մեր ու կիսաբաց, արնոտ կուրծքը բացեց: -Էս կուրծք շատ ես կերե, հալալ եղնի, բայց քու ղանչալ խրե, պրծնիմ: 
Իմ ղանչալ հանեցի ու չոքեցի։ Իմ ձեռք դողաց, ղանչալ ընկավ:
-Պողոս, լաո, սպանե ընձի, գնա մեկելներին փրկի,- կաղաչեր իմ մեր: -Քու ձեռք չի բռնե դանակ իմ կուրծք խրես, իմ թիկունք խրե, լաո, իմ թիկունք դու ես:
Իմ մեր վիրավոր կմղկտար ու կաղաչեր, որ գոնե իր կոկորդ կտրեմ, շուտ հանգստանա: Ղանչալը նորից ափիս մեջ ուժեղ սեղմեցի, որ ձեռքս չդողա: Մոտեցա։ Մայրս, մոտալուտ փրկություն զգալով, երանությամբ աչքերը փակեց. «Փառքդ շատ, Տեր, որ իմ որդու ձեռքով կհանգստանամ»։ Ղանչալը նորից ընկավ, իսկ մայրս փակ աչքերով արդեն մահվան հետ էր խոսում։ Նորից ղանչալը վերցրի ու էս անգամ տարա իմ սրտի կողմը։ Մերս աչքերը բացեց. «Լաո, քու կյանք պահե, գնա մյուսներին փրկի...»: 
Իմ ձեռքեր կդողային գոնե ածխացած փայտը դուրս քաշեի։ Զիմ գլուխ պատեպատ զարկի, սնեսուն զարկի։ Ղանչալ նորից վերցրի, մտածեցի` զուր երակ կտրիմ, արնաքամ էղնի, պատանքի փոխարեն լավաշով փաթիմ զիմ մեր, թաղիմ թոնրի մեջ, դառնա սուրբ հաց։ Ղանչալ նորից սեղմած մոտեցա իմ մոր։ Ախ, մերիկ, իմ անուշ մերիկ։ Ղանչալ նորից ընկավ։ Վիրավոր գազանի նման գոռալով ու ձեռքերով իմ գլխին զարկելով վազեցի դեպի Մուշ` մերոնց գտնելու... Գևորգ, լաո, ես էդքան տղամարդ չեղա, որ զիմ մեր սպանեի։ Էդ ցավ ու մրմուռն է, որ երեսուն տարի կվառե զիմ սիրտ։ Գիշեր զիմ աչք կփագիմ, իմ մերն է իմ աչվու դեմ, կխնդրե ու կաղաչե. «Լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ»: Հասկացի, Գևորգ լաո, ես էդքան տղամարդ չեղա, որ զիմ մեր սպանեի։ Գհասկնա՞ս, լաո, զիմ մոր վերջին խնդրանք չկատարեցի: Տեսնիս իմ մեր ո՞ւմ հարամ ղանչալով ու յաթաղանով մեռավ, ո՞վ գիտի` ջուն ու ջանավար կերան նրա սուրբ մարմին, թե գլորվեց ընկավ տաք թոնիր ու հաց դարձավ։ Գոնե էդպես էղներ։ Ներե ինձ, իմ անուշ մերիկ, դու ինձ էդպես ես ծնե, ես իմ ծնողին իմա՞լ սպանիմ։ Գևորգ, լաո, ես ամեն օր մարագ կմտնիմ իմ մորից ներողություն խնդրելու, որ էդքան տղամարդ չեղա։ Ես երդում էի կերել, որ իմ հոգու ցավ իմ մեջ պահիմ մինչև գերեզման։ Բոլոր ընձի կմեղադրին, որ մռայլ իմ Մարութա սև ամպի նման, ծիծաղ փախե իմ դեմքից, իմ երեխեն իմ ժպիտ չտեսնա։
Փախեփախին իմացա, որ իմ Սահակ հեր ու մերոնք սպանվել են։ 1918-ին գնացի Սարդարապատ կռվելու։ Ամեն գնդակից առաջ իմ աչվու դեմ իմ մերն էր. «Լաո, քու ղանչալ խրե իմ սիրտ»: Կրակում էի ու գոռում. «Ներե ինձ, իմ անուշ մերիկ, ես էդքան տղամարդ չեղա...»: Լաո, հիմի իմացա՞ր, թե մարագ ինչու երկար կմնամ։
Պողոսն արդեն չէր թաքցնում արցունքները որդուց, որդին նույնպես։ Փլված հոգով վերցրեց կողքի դատարկ միզարն ու գնաց մարագ։ Գևորգ գիտեր, որ հայրն առավոտյան տարել էր դարմանի վերջին մնացորդը, բայց միզարով գնաց: Պողոսը դռան մոտ ջղարա փաթեց, դուռը ներսից ծածկեց ու դանդաղ իջավ մարագի մի քանի աստիճանները։ Դռան հետևում Գևորգը լսում էր հոր ողբը. «Ներե՛, իմ անուշ մերիկ, ներե՛»: Իսկ դրսի կողմում, գլուխը փականին հենած, լալիս էր տասնհինգամյա Գևորգը. «Դու էլ ընձի ներե, իմ անուշ բաբո, ներե, քու համար դեռ 1915 թիվն է ու մինչև գերեզման չի վերջանա»։ 
1957-ի գարունն էր։ Պողոսը դեռ չէր բոլորել 60-ը, բայց թաքուն ցավը արդեն քամել էր մարմինը։ Առավոտյան մտավ մարագ առանց միզարի։ Գևորգը այդ մեկը չհասկացավ, բայց քիչ հեռվից հետևում էր։ Հայրը սովորականից ուշ դուրս եկավ, երկար նայեց Էրգրի կողմը, նկատեց Գևորգին ու ձեռքով կանչեց։
-Բաբո, էսօր ինչո՞ւ առանց միզարի մտար մարագ,- հորը գրկեց Գևորգը:
-Էլ չեմ մտնի, լաո՛,- հանգիստ ասաց Պողոսը:
«Ինչ լավ է, երևի որոշել է էլ չողբալ»,- մտքում ինքն իրեն հանգստացրեց Գևորգն ու հետևեց հորը: Արշալույսի ծիրանագույն շողը ցուցամատի նման Էրգրի կողմն էր պարզած։ Պողոսը պառկեց թախտին, խոր շնչեց, որդու ձեռքը սեղմեց ափերի մեջ ու հազիվ շշնջաց. «Իմ մոր հոգին քառասուներկու տարի ամեն օր ինձ կկանչե: Լաո, չիմացա թո՞ւրք սպանեց, գել ու գազա՞ն կերան, թե՞ գլորվավ ընկավ թոնիր ու հաց դարձավ։ Երթամ ներողություն խնդրիմ»։
Գևորգին թվաց, թե հայրը հոգնածությունից աչքերը փակեց։ Դեմքի մռայլությունը դանդաղ հեռանում էր: Քիչ հետո Պողոսն արդեն Էրգրի ճամփին էր, գնում էր մորից ներողություն խնդրելու։
Հարևաններն ու բարեկամները հավաքվեցին: Մեկը ինֆարկտ ասաց, մյուսը` բրոնխները, մեկ ուրիշը` չարքն է զարկել։ Բոլորն էլ զարմանքով իրար էին հարցնում` ի՞նչն էր Պողոսի ցավը։
Մենակ անկյունում ողբացող Գևորգը գիտեր իր հոր մահվան իսկական պատճառը. «Բաբոն գնաց իր մոր մոտ ներողություն խնդրելու։ Իմ անուշ բաբո, դու էլ ինձ ների քո ցավն ու դարդը իրար տալու։ Քո համար դեռ 1915 է»:

Պատմվածքները հեղինակի գիտությամբ' վերցվել են Irates.am-ից

_________________

Վահե Ղուկասյան, հեղինակ, գրող-ֆանտաստ: Ստեղծագործությունները հիմնականում ֆանտաստիկ ժանրի պատմվածքներ են, որոնց մեծ մասը հրապարակված է իր հեղինակային բլոգում՝ Vafant.blogspot.com: Առաջին պատմվածքները գրել է շուրջ չորս տարի առաջ, այն ժամանակ դրանք հրապարակվում էին Ֆեյսբուքում: Ստեղծագործությունների մի մասը հրապարակվել է մամուլում, կա թարգմանություն հունգարերոնով, տպագրվել է Naput հունգարական գրական հանդեսում, ունի ռուսերեն թարգմանություններ: Վերջերս ավարտել է «Գրողի տարածը» վիպակի աշխատանքները: 
     Ընթերցողին ենք ներկայացնում նրա 3 ստեղծագործություն:
     ________
     բոլոր անունները հորինված են, բոլոր համընկնումները իրական կերպարների հետ պատահական են
     
     Բայց դու դրա մասին ոչինչ չգիտես (Սնկերը տեղափոխեք միայն ճամպրուկներով) 
     
     Այդ տիպին ես տեսել էի դեռ սուպերմարկետում։ Այս տիպին, որ հիմա նստած է այգում, դիմացի նստարանին։ Սուպերմարկետում հերթի մեջ նա էլ կար։ Ես տեսա նրան հենց այն պահին, երբ գանձապահ աղջիկը սկաների տակ էր պահում իմ սենդվիչը։ Time Out-սենդվիչը՝ ամենաէժան ուտելիքը՝ նախատեսված դպրոցականների և գործնական կենտրոնի ցածր վարձատրվող աշխատողների համար։ Սենդվիչ, որը ուզում ես հավատալ, պատրաստված է պանրից, ապխտած մսից, բանջարեղենից ու փափուկ դիետիկ հացից։
     Տիպը երևի եկել էր հետևիցս ու վեր ընկել դիմացի նստարանին։ Այգում։ Ես լանչ եմ անում այգում։ Այստեղ քեզ համ մաքուր օդ, համ գունագեղ ամբոխ, համ կենսախինդ երեխաներ, համ կյանքի հրաշք…Համ էլ մատուցողներ չկան ու սպասարկման վարձ էլ պետք չէ։ Տիպը նայում է ինձ ուշադիր ու ժպտում է։ Հագին գույնավոր սվիտր է։ Լպրծուն մի տեսակ տիպ է երևում։ Այսպիսինները կարող են իրականում հաճելի թվալ, բայց գործնականում անասուններ լինել: Սակայն, չի բացառվում, որ լինեն նաև արժանի մարդիկ, ու դու անընդհատ քեզ հիմար զգաս նրանց անասունի տեղ դնելու համար։ Տհաճ է, մի խոսքով, այս տիպի առկայությունն իմ հպարտ և միայնակ ճաշկերույթին։ Ես արդեն բացել եմ սենդվիչի պոլիէթիլենային փաթեթն ու սպասում եմ անցնի մի քանի վայրկյան, գոլոշիանան պլաստիկի համային հետքերն ու խրեմ ատամներս դիետիկ հացի մեջ։ Վերջապես անում եմ դա։ Սովածությունից բերանս առատ է թքով։ Առաջին պատառը ես կուլ եմ տալիս միանգամից՝ առանց վայելելու համային երանգները։ Թեպետ և ոչ այնքան նուրբ։ Նուրբ համային երանգներ լինում են կողքի փողոցի ռեստորանում։
     Հաջորդ պատառը կուլ եմ տալիս գիտակցված։ Պանիրը, միսն ու կարծես թե սունկը…վատ չէ։ Ուտվում է, այն էլ ինչպես։ Դիմացս նստած տիպն էլ չկա։ Երևի գնացել է իր համար էլ առնի։
     -Նուրբ դիետիկ հաց է, չէ՞։ Ցորենը, որից պատրաստվված է հացը աճեցված է եղել Կրասնոդարի մարզում, իսկական ոսկեգույն հասկ է եղել այդ ցորենը…մմմ…կոմբայնավարի անունը Միշա էր, ի դեպ նրա հարևան Վովայի աղջիկն ու իր քրոջ որդի Կոլյան այս դեզի վրա ինչե՜ր են արել երեկ չէ առաջի օրը, -ասում է տիպը՝ արդեն կողքս նստած։ Նրա բազմագույն սվիտրը մոտիկ հեռավորությունից ծակում է աչքերս։
     -Ի՞նչ են արել, -հարցնում եմ։
     -Դուք կերեք, կերեք, ուշադրություն մի դարձրեք, -ասում է, -իսկ արել են այն, որ ինն ամիս անց կծնվի Գալյա անունով աղջիկն, ով…թերևս դա կարևոր չէ, մենք դրա մասին ոչինչ չգիտենք։
     -Իսկ կոմբայնավարը՞, -հետաքրքիր է, թե էլ ինչ դուրս կտա այս տարօրինակ անձը։
     -Կոմբայնավարն այստեղ այնքան կարևոր չէ, որքան այն երկնաքարը, որ տեղական ժամանակով քսան րոպե առաջ ընկել էր լուսնի վրա անտեսանելի կողմից ու առաջացրել թեթև ռադիացիոն ֆոն, որի արդյունքում հիմա մեզանից տասներկու մետր հեռավորությամբ թռչող ագռավի մոտ առաջացրել են մարսողական համակարգի խնդիրներ... իննը, յոթ....հինգ...մեկ....ահա, ես սա էլ ասում էի։
     Ագռավի կղանքի մի ահագին գունդ ընկավ ուսիս։ Իմ սիրած շապիկի վրա գրողը տանի։
     -Ի՞նչ է սա նշանակում, -հարցնում եմ։
     -Իրականում սա ոչ մի բան էլ չի նշանակում, քանի որ դու սրա մասին ոչինչ չգիտես, սակայն այս լաքայի պատճառով, դու չես կարողանա հագնել վաղն այս շապիկը, որի գույնը խիստ բարենպաստ հետևանքներ կունենար նախատեսված գործնական հանդիպման մասնակիցների վրա։
     -Ի՞նչ, որտեղի՞ց դուք գիտեք իմ հանդիպումների մասին։
     -Իրականում, ես ոչինչ չգիտեմ, սակայն կարող եմ ասել, որ այ այն կինը, որը հիմա ամսագիր է կարդում, տաս տարի առաջ գնել է իրեն բացարձակ պետք չեկող ճամպրուկ, որը նա կնվիրի իր տանը մաքրություն անող մալականուհուն, իսկ մալականուհին կուղարկի ճամպրուկն իր հարազատներին՝ գյուղ, որոնք մյուս անգամ սունկը քաղաք կուղարկեն այդ ճամպրուկով։ Ի դեպ, դրանք հենց նույն մարդիկ են, ում աճեցրած սունկը դու հիմա ուտում ես։
     -Ո՞վ եք դուք, -հարցնում եմ արդեն նյարդայնացած ու մի քիչ վախեցած…լավ…ահագին վախեցած։ Ու ուտելս էլ չի գալիս, չնայած լսելու ընթացքում փոքր-փոքր պատառներ եմ անում։ Շատ սոված եմ։
     -Իմ անունը հավանաբար քեզ ոչինչ չի ասի, քանի որ իրականում դու ոչ մի բան չգիտես…իսկ ամեն ինչ, հնարավոր է, սկսվել է դեռ տասնիններորդ դարում, երբ այս մալականների ընտանիքը՝ Ֆիլիմոնովները աքսորվեցին Հայաստան, իսկ Սերոֆիմ Ֆիլիմոնովի եղբայր Միխայիլը ճանապարհի կեսին փախավ գնչուների հետ դեպի արևմուտք, հասավ մինչև Ավստրիա, որտեղ անցավ գործի Լայնբեռգ անունով ֆերմերի մոտ, որի ընտանիքին պատկանող կովի կաթից պատրաստված պանիրն էլ դու հենց հիմա ուտում ես։
     -Այ քեզ բան...
     -Գլուխդ մի վերցրու, քանի որ դու դրա մասին ոչինչ չգիտես։ Իսկ այս պատմության մեջ ամենահետաքրքիրն այն է, որ գնչուհու անունը, ում սիրահարված էր Միխայիլը՝ Լեյլա էր, ու հենց նրա պատճառով էր Միխայիլը փախել իր եղբայր Սերոֆիմից։ Լեյլան իր տաբորի հետ հասել էր մինչև Բուլղարիա, այնտեղ նստել նավ ու անցել Ստամբուլ…օօօօ, մեծն Կոնստանդնուպոլիս։
     -Ասացեք, ո՞վ եք դուք։
     -Ստամբուլում էլ նա հենց ծանոթացել էր քո ապուպապու հոր՝ Կարապետի հետ։ Ի դեպ՝ հենց Լեյլային ես դու պարտական ցուցամատիտ վրայի խալով։ Ժառանգություն է։ Հետաքրքիր է, Ճի՞շտ որ։ Բայց դու սրա մասին ոչինչ չգիտես։
     -Բայց…
     -Բայց ինչն իրոք ապշեցնում է՝ կոմբայնավար Միշան հետաքրքրվում է իր տոհմածառով և մոտակա շաբաթվա մեջ կայցելի Հայաստան՝ գտնելու իր հեռավոր ազգականներին՝ Ֆիլիմոնով մալականներին։
     -Ի՞նչ եք դուք պատմում, գրողը տանի։
     -Այն ինչի մասին մենք ոչինչ չգիտենք, ինչպես այն, որ սենդվիչի փշրանքները կհասնեն հենց այն առնետին, ով կփորձի անցնել Արամի փողոցը վաղը՝ 13: 47-րդ րոպեին՝ հենց այն պահին, երբ նույն փողոցը կանցնի Կառա Մարգարյանը՝ քո երկրորդ կինը, որի մասին դու ոչինչ չգիտես։
     -Իսկ ի՞նչ կապ ունի իմ երկրորդ կինը մալականների հետ։
     -Նա քո Time out սենդվիչի բաղադրատոմսի հեղինակն է։ Լավ սենդվիչ է, սակայն շատ թանկ է նստում ալպիական պանիրը։ Նրա բաղադրատոմսը երկու շաբաթից կճանաչեն անընդունելի, ինչի հետևանքով նա կազատվի աշխատանքից, կխմի ընկերուհու ծնունդի ժամանակ ու կքնի Գեղամ անունով տղայի հետ...չնայած, դու դրա մասին ոչինչ չգիտես։
     -Իսկ նա գոնե սիրու՞ն է։
     -Հարգելիս, երբ գլխիդ ուղղաթիռ է ընկնում, ժամանակ չկա հարցնելու՝ սիրուն է արդյոք երկրորդ կինդ։
     Ուղղաթիռը երևաց դիմացի մայթի բարձրահարկի հետևից։ Այն թռչում էր՝ պոչից սև թանձր ծուխ թողնելով։ Թիակները պտտվում էին անչափ դանդաղ։ Ուղղաթիռը ընկնում էր անձայն։ Այն անցավ շենքի վրայով՝ անընդհատ կորցնելով բարձրությունը և ընկավ ուղիղ փողոցի մեջտեղում՝ ասֆալտի վրա։ Հետևեց պայթյունը։
     -Կռացի՜ր, -ասաց ինձ գույնավոր սվիտրով տիպը, -իսկ ուղղաթիռն ընկավ, որովհետև Գեղամն այն լիցքավորել էր կերոսինով, որի մեջ զարմանալի կերպով առկա էին արտասովոր կեղտեր՝ մասնավորապես տավարի թրիք...ի դեպ՝ հենց այն տավարի, որի ապխտած միսը դու քիչ առաջ կերար։ Եվ դա այն պայմաններում, երբ տավարն այդ ապրել է Նեպալում ու անձամբ տեսել է Դալայ Լամային դեռ 2004 թվականին։ Ափսոս, որ դու դրա մասին ոչ մի բան չգիտես...
     Պայթյունը խլացրեց ինձ։ Մի քանի խոշոր բեկորներ թռակ կողքովս։ Ես տեսա թե ինչպես է փախչում ամսագիր կարդացող կինը, բայց տեսադաշտից կորցրեցի գույնավոր սվիտրով տիպին։ Ես վերադարձա աշխատանքի ապշած ու խլացած։ Բարեբախտաբար մեր գրասենյակը չեր վնասվել ուղղաթիռի վթարից։ Ես ունեի ցրված ու շփոթված տեսք։ Տնօրենն ինձ ուղարկեց տուն։ Ես գնացի ու քնեցի։ Առավոտյան կարդացի լուրերը։
     «Երեկ կեսօրին մոտ պարզ է դարձել, որ Time out սենդվիչների մեջ հայտնաբերվել են թունավոր հալյուցինոգեն սնկեր։ Թունավոր բաղադրիչով սենդվիչների խմբաքանակն արդեն տարածված է եղել Երևան քաղաքի բոլոր խոշոր սուպերմարկետներում, սակայն շնորհիվ ճիշտ կազմակերպված գործողություների հաջողվել է հետ կանչել սենվիչների մեծ մասը։ Թունավոր ուտելիքը համտեսած քաղաքացիների մասին հաղորդագրություններ դեռ չկան։ Ինչպես հայտնվում է, Time out սենդվիչների արտադրման պատասխանատու Կառա Մարգարյանն արդեն հեռացվել է զբաղեցրած պաշտոնից» ։
     _________
     
     Հետաքննություն մեգապոլիսում

(ծնվել է Մարտի 23, 1953, Երևան) ― հայ ժամանակակից գրող, բանաստեղծ և լրագրող։

Կենսագրություն

Արմեն Շեկոյանը ավարտել է Երեւանի Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ Հետագայում սովորել է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի գրական բարձրագույն դասընթացներում։ Աշխատել է Երեւանի բժշկական ինստիտուտում, «Ծիծեռնակ» ամսագրում, Գրական ինստիտուտում, «Սովետական գրող» հրատարակչությունում, ՀՀ Մշակույթի նախարարությունում։ Որոշ ժամանակ եղել է Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանի տնօրենը։

Ստեղծագործական աշխատանք
Արմեն Շեկոյանի բանաստեղծություններում բնորոշ է քաղաքային սլենգի օգտագործումը։

«Հայկական ժամանակ» վեպի հեղինակն է, որը մաս առ մաս տպվում է «Առավոտ» օրաթերթի կայքէջում։

Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են ուկրաիներեն, էստոներեն, ռուսերեն և չեխերեն։

Պարգևներ

• Հայաստանի գրողների միության Ավետիք Իսահակյանի անվան մրցանակ
• «Վլ. Մայակովսկու օրեր» անվան մրցանակ 1981 թ. Վրացական ՍՍՀ-ում անցկացվող Վլադիմիր Մայակովսկուն նվիրված պոեզիայի ավանդական փառատոնում

Հրատատակված գրքերը

• Մետաքսի ճանապարհ (պատմվածքների ժողովածու), Երևան, 2004։
• Երևան-հյուրանոց (բանաստեղծություններ), Երևան, 2003։
• Անտիպոեզիա (բանաստեղծություններ), Երևան, 2000։
• Թուղթ ու գիր, (Բանաստեղծությունների ժողովածու), 1991
• Բախտ, (Բանաստեղծությունների ժողովածու), 1987
• Ճոճք, (Բանաստեղծությունների ժողովածու), 1982
• Ճամփորդ արևը (Բանաստեղծությունների ժողովածու, մանկական), 1980
• Անձրև, անձրև, մի արի (Բանաստեղծությունների ժողովածու, մանկական), 1980

«Անտիպոեզիա» . այսպես է վերնագրել Արմեն Շեկոյանն իր ժողովածուներից մեկը: Փաստը կարելի է դիտարկել իբրեւ եզրն առավել «բաց» շրջանառության մեջ դնելու սկիզբ, բայց նաեւ' ներկա ժամանակը հասկանալու մեկ այլ փորձ: Իսկապես բազմաթիվ են որեւէ տրվածություն հասկանալու ճանապարները, որոնք էլ, իրենց հերթին, իրականանալի են ամենատարբեր մակարդակներում, նաեւ' բանաստեղծության, լեզվի: Մի ճանապարհ էլ, թերեւս, հայտնի «Հայկական ժամանակ» վեպի հեղինակի բանաստեղծությունները հենց այսպիսի՜ ընտրությամբ ներկայացնելն է ահա:
Ավագ ԵՓՐԵՄՅԱՆ

...որովհետեւ մարդիկ ու մանավանդ հայերս ինչ-որ մեկին ոչ թե պարզապես սիրում ենք, այլ էդ ինչ-որ մեկին ի հեճուկս մեկ ուրիշի ենք սիրում, եւ մարդիկ ու մանավանդ հայերս ոչ թե ուզում ենք էս կյանքում երջանիկ լինել, այլ ուզում ենք ավելի երջա նիկ լինել, քան՝ մեր դիմացինը, եւ մարդիկ ու մանավանդ հայերս ոչ թե ուզում ենք մեր էս մինուճար կյանքն ապրել, այլ ուզում ենք մեր էս մինուճար կյանքն ավելի լավ ապրել, քան՝ դիմացինը, եւ քանի որ մեր դիմացինն էլ է հիմնականում մարդ ու հիմնականում հայ, մերդիմացինն էլ է նույնը ցանկանում, ու էսպես մի ասնաբար նույնը ցանկանալով՝ մշտապես դժգոհ ենք, որովհետեւ երջանկության մեր բաժինը շարունակաբար չստանալով՝ շարունակաբար կարծում ենք, թե՝ երջանկության մեր բաժինը դիմացինին է բաժին հասել, եւ, բնականաբար, դիմացինն էլ իր գծով է նույնը կարծում... «Հայկական ժամանակ» վեպից ԱՆՏԻՊՈԵԶԻԱ Զրույց մարդու հետ Զարկեցիր ինձ, ո՛վ անցավոր, քո հայացքով չոր ու ունայն, զի՝ քեզ թվաց, թե իմ ցավը քոնը չէ ու ի՜մն է միայն։ Մի պտույտից հետո դարձյալ քեզ վրա եմ զարմանալու, քանզի դո՜ւ ես, ո՛վ ողբացյալ, իմ ցավերը դարմանելու։ Սեր Ձմեռն անցավ։ Աստված իր հետ. գնա՜ էլ, գա՜ էլ։ Էս ընթացքում դու ոչ մի օր չես բացակայել մտածմունքից իմ շուրջօրյա՝ ճոխ ու գունավոր, ուր դու անվերջ թագուհի ես, ու ես՝ թագավոր։ Փորձնական եթեր Կորցընում եմ ու էլի հետ եմ ստանում։ Մերթ զրկում ես ինձ, մերթ էլ բախտ ես խոստանում։ Կյանքը սա՞ է, Տեր իմ, թե էլի բաներ կան։ Անվերջ քաղցր անցյալն է ու տըտիպ ներկա՞ն։ Մերթ խնդում եմ, մերթ լալիս՝ որպես մի Վերթեր։ Կյա՞նք է արդյոք, Տեր իմ, թե փորձնական եթեր։ Աղերս Էս պ հերից մինչեւ մեր կանխատեսումը վաղվա կյանք է դրված եւ, ավա՛ղ, մահեր էլ են շարված։ Տե՛ր, ամենատես ամոքիչ, փակիր դռները վախի, որ մենք զարթնենք ու քիչ-քիչ գանք դեպի քեզ։ Ու ձախից հրեշտակներ ուղարկիր, որ հորդորեն գառներիդ. հրեշտակներ ուղարկիր աջից ու մյուս դռներից, որ գան՝ բախեն իրարու հավերժություն ու վայրկյան. որ մենք գոնե մի գարուն դիմավորենք իբրեւ կյանք։ Չի հուրհրա Բառն է դժվար ելնում հոգուց։ Հոգին էլ է դժվար բացվում։ Բացվեց, ահա, բայց ինչ օգուտ. հիմի էլ իմ աչքն է թացվում։ Էս զբաղմունքն օտար է ինձ, սակայն չունեմ ուրիշ արհեստ։ Դընդընում եմ առավոտից անհոդաբաշխ ու անհամեստ ես ուզում եմ սիրուն վարդեր նկարել էս թղթի վրա, բայց... թանաքըս ջուր է արդեն. իմ բառն արդեն չի հուրհըրա։ Մեծ սեր Երբ փարվում է արեւածագն Էս աշխարհի թիկունքին, մոռացվում են ցավ ու փորձանք, ու մեր զըվարթ աչքունքից կաթում է Լույսն հանապազօր, որ ծագել է մեր սիրուց։ Մենք զըտել ենք գիշեր ու զօր աստվածա յին մի սե րուցք։ Ճողոպուր Ես ուզում եմ կըտըրվել իմ ու ձեր փուչ քանքարից։ Ես ուզում եմ դուրս գրվել Էս կատաղի պայքա րից։ Իմ հավատո հանգանակ՝ թուլակազմ ու սըփըրթնած, էլ չեմ ուզում անդանակ մորթըվել ու թըպըրտալ։ Հերիք է ինձ կողոպտեմ՝ շըռայլելով սուտ երդում։ Ես ուզում եմ ճողոպրել. չըլինել էս շըքերթում։ Ի բաց Փառք Քեզ, ամենայն թրթիռ բաշխող։ Փառք Քո աթոռին ու Քո թագին։ Չըկա անցյա լը, որ, իմ հաշվով, մի զառանցանք էր հիվանդագին։ Չըկա անցյա լը։ Չըկա արդեն։ Եւ հորիզոնն է մի նրբերիզ բաժակ, որ շողաց ծարավի դեմ Քո ժառանգների ու որբերի։ Արեւ ու ձյուն Հանդիպեցին արեւ ու ձյուն։ Օրն է շըքեղ բախտի կամար։ Հոգապահուստ բախտի համար կուտակեցի հարըստություն։ Կուտակեցի հարըստություն հին ու խախուտ վայրկյաններից։ Օրն է շըռայլ։ Նոր կյանքն է ինձ տալիս հավատ ու հարություն։ Բռնել են էս ղողանջներն ինձ։ Վերից հուսո ձենն է կաթում։ Հիշում ու դեռ չեմ հավատում աչքերիս ու ականջներիս։ Ես իմ երգն եմ հիշում աշնան ու քըթիս տակ թույլ դընդընում. ուրկի՞ց եկավ, ո՞ւր է գնում երջանկությունն էս սըրարշավ։ Ժամանեց իր հեռուներից։ Նայում ու դեռ չեմ հավատում։ Ես փոխվել եմ. էլ չեմ ատում ուրիշներին ու ինքըս ինձ։ Հին ձայներ Նըմանակում է մարդը մարդուն։ Նըմանակում է օրը օրին։ Նորություն չըկա, եւ բոլորին նույն ձայնն է պահում հիմա արթուն։ Նույն ձայնն է հնչում մեր բոլորի երազներում ու ականջներում. Ու ներծըծվում ենք մենք օր օրի իր հըրաշալի ղողանջներում։ Ուրիշ նորություն չըկա. եթե լինի՝ այլեւս չենք իմանա։ Նորություններին հիմի արդեն մեր սրտիկները չեն դիմանա։ Ու րիշ նորություն պետք չի՝ եթե շարունակվենք էս ղողանջներում։ Հինն էլ հերիք է մեզ. միայն թե՝ չըմա րի մեր թույլ ականջներում։ Հարազատ են մեզ ձայներն էս, որ շարունակվում են ու ամոքում եւ հույս են տալիս ու մենավոր հեծեծանքներն են ցըրում հոգու։ Հայր մեր Անհնարին էր լինել էսքան անհիշաչար ու ներողամիտ, բայցեըայնպես՝ Դու եղար, սակայն Դու երեխա չես. Դու միամիտ մի երեխա չես. եւ այստեղից չես հեռանալու՝ միչեւ դարձյալ ճանաչենք Քեզ. ու մեր անիծյալ հիշողությունը շարժենք տեղից։

Մանրամասները` yerkir.am կայքում:


Վարդավառ
(բանաստեղծություններ դպրոցական կրտսեր տարիքի համար)

«Արևիկ» հրատարակչություն
1989թ. Երևան

Ագռավը

Կռռաց, կռռաց ագռավը
Ամբողջ տարի մեր բակում:
Տատս ասաց. - Ագռավը
Վատ բաներ է գուշակում:

Կռռաց, կռռաց մեր բակում,
կռռաց այստեղ ու այնտեղ,
Տեսավ` բան չի գուշակում,
Թռավ-գնաց ուրիշ տեղ:

Շունն ու գայլը

Մի շուն ասաց մի գայլի.
- Էդպես հպարտ մի քայլիր,
Էն դու չէի՞ր` գողի պես
Հոտը արիր երկու կես,
Մտար գողի պես փարախ
Ու հեռացար փախեփախ:
Թշնամի ես, թշնամի,
Շունն էդպես բան չէր անի:

Գայլը ասաց. - Շուն ախպեր,
Ի՞նչ է, ուզում ես կախվե՞մ:
ԸՆտանիքով վեց շունչ ենք,
Մեղավո՞ր ենք, որ շուն չենք:


Չար փայտահատը

Կար մի դաժան
Փայտահատ,
խփեց-կտրեց
Շնչահատ,
Ողջ անտառը
Փռեց ցած,
Հետո նայեց
Զարմացած,
Տեսավ` ոչ մի
Ծառ չկա,
Գեթ մի հատիկ
Ծառ չկա...
ՀԻմա շիվար,
Շփոթված
Գործիքներն է
Հավաքում...

- Քեզ տեղն է,
Չար փայտահատ,
Գոնե մի ծառ
Չթողիր,
Որ նստոտես
Շվաքում:

Պատառաքաղը

Ճանկում է նա
Ինչ պատահի,
Էլ չի նայում`
Տա՞ք է, պա՞ղ է:


Ապրում է այս
Ճաշարանում
Եվ ուրիշ գործ
Նա չի անում:


Այսպես է իր
Օրն անց կենում,
Սակայն ինքը
Չի հագենում:


Դե, մի խոսքով
Այս ընկերը
Սարսափելի
Շատակեր է:


-Ուտեստների
Մեծ սիրահար,
Բա ինչո՞ւ ես
Այդքան նիհար:


Փակ աչքերով


Կռունկների մի երավ
Թռավ, որ գա Երևան:


Ավագ կռունկը տարեց
Ներկա-բացակա արեց,
Ասաց. - Մեկը պակաս է,
Բայց չենք կարող սպասել.
Շատ երկար է մեր ճամփան,
Թող պատժվի ծույլն անբան:
 

Անձրև, անձրև, մի արի
(բանաստեղծություններ դպրոցական կրտսեր տարիքի համար)

«Սովետական գրող» հրատարակչություն
1982թ. Երևան


Իշուկի ականջներն ու խելքը

Կենդանիներին
Խելք էին բաժանում,
Հերթով գալիս էին,
բաժին ստանում:
Ամենավերջում
Եկավ իշուկը,
Երբ դատարկվել էր
Խելքի պուտուկը,
Եվ մնացել էր
Մի պուտ, մի պուտ խելք...


Ինչ կար, էն տվին,
Չկար ուրիշ ելք:

Նա չի ուշանում,
Իսկ հաջորդ անգամ
Երբ արդեն ականջ էին բաժանում:
Գալիս է շատ շուտ,
Ջոյում իր համար
Ականջներ խոշոր,
Երկար ու հարմար...
Այ քեզ ավանակ,
Այ քեզ մեծ գիտուն:

Մինչև հիմա էլ
Ուրախ է ու գոհ
Երկար ականջով
Եվ մի պուտ խելքով:

Ալա-բալա-նիցա
կամ` եկեք հաշվենք

Ուրբաթ, շաբաթ, կիրակի,
Տեսնենք ո՞վ կկրակի
Այն աղվեսի վրա, որ
Բոլորին խաբել է, թե`
Գնացել է մարզանքի,
Բայց առավոտ շուտ թաքուն,
Սողոսկել է հավաբուն:
Քեռի Վաղոն շատ ունի
Աղ ու պղպեղով վառոդ,
Դե, շուտ վազիր նրա մոտ:

Ինի-մինի-մայնի-մուկ,
Կատուն բռնեց մի չաղ մուկ,
Մյուս մկները այդ տեսան
Ու կատվի վրա հասան:
Ինի-մինի-մայնի-մուկ,
Ինչ աղմուկ է, Ինչ աղմուկ:
Շա՞տ երկար ես նստելու,
Գնա կատվին փրկելու:

Ալա-բալա-նիցա,
Արջ տեսա, շատ վախեցա,
Երբ գնացի ես անտառ,
Ուրախ էի ու կայտառ:
Շլդիկի հետ պարեցի,
Թութակի հետ երգեցի:
Բակում տոթ է, շոգ ամառ,
Ո՞վ կգա ինձ հետ անտառ:

Ձեզ հետ միասին
(բանաստեղծություններ)


«Սովետական գրող» հրատարակչություն
1979թ. Երևան




ՀԱՅԱՍՏԱՆ


1.
Դու ապրում ես լեռներիդ մեջ վայրի,
դու հոսում եմ ջրերիդ հետ ուրախ,
դու պարզ ընդգծված ես արեգակի ֆոնին,
դու միշտ ժպտում ես քարտեզներից ժլատ,
դու ինձ հետ ապրում ես
այս համեստ կահավորված սենյակի մեջ
և հիմա
լուսամփոփից կաթում ես թղթին:


Իմ հայրենիք, ահա դու կրկին
ծեծում ես պատուհանները հնօրյա խրճիթներիդ,
այցելում ես բակերը բոլոր
և նորից ստուգում ես
տրամադրությունը հուշարձաններիդ:
Սակայն, ինքդ քեզ հասնելու համար
Ժամանակը դարձյալ քիչ է թվում:


Իսկ մենք...
ամենասովորական լեռնագնացներ ենք,
որ ծնվեցինք`
քո մարմնով անվերջ բարձրանալու համար:

2.
Թոնիրներից ելնում էր ծուխը
երդիկներին ի վեր
և երկնքի վրա գրում էր`
Հ ա յ ա ս տ ա ն:


Հող իմ, ներիր ինձ,
ես այդպես էլ երբեք երդիկ չտեսա
և չիմացա ստույգ ոչինչ:


Արևը հոգնել էչ իր միևնույն կետից,
արևը լցվում էր բաժակների մեջ,
իսկ պապիս հոգնած ձեռքերը
օդի մեջ գրում էին`
Հ ա յ ա ս տ ա ն:


Հող իմ, ներիր ինձ,
ես այսօր քնեցի երկար,
բայց չկարողացա տեսնել
երազը պապիս:


Հող իմ,
անհավատալի փոքրիկ իմ հող,
ես ուզում եմ մեծանալ անվերջ,
որ կարողանամ գրկել երկինքդ:


3.
Դու ինձ ստիպեցիր
անվերջ հոսել դեպի ներս,
դեպի ներս,
դու ինձ ստիեցիր
բարձրացնել հողին զույգ ափերով
գլխից վեր,
դու միակն էիր,
որ ինձ ստիպեցիր երդվել:


Դու կրկին միակն ես,
որ ինձ ստիպում ես դադարեցնել երգը,
քանզի բառերն հիմա աննյութ են`
քան երբևէ,
դու ինձ ստիպում ես դադարեցնել երգը,
քանզի դու վերջ չունես,
իսկ իմ երգտ մի օր վերջնականապես
կլուծվի մայրամուտի մեջ:


Իսկ գուցե մի գեղեցիկ օր
ես կրկին դիմավորեմ քեզ
բառերի շքերթով.
երբ ոտքերս ավելի ամուր լինեն,
իսկ բեռս` ծանր,
երբ բառերն ավելի կոշտ լինեն,
իսկ մատներս` կոպիտ, -
այնժամ մենք կքայլենք ուս-ուսի
հավերժի միջով,
քանզի դու վերջ չունես
և ես չեմ վախենա մահից...
Իսկ թե ճանապարհին հանկարծ ընկնեմ-մեռնեմ,
գուցե դու իմ մահով
մի նոր արմատ շահես:


ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ


Եթե երբևէ մնաս քեզ հետ մենակ
և ժամերդ թափվեն անմխիթար,
հիշիր,
որ ծիրանի կորիզը դարձել է ծառ,
հիշիր,
որ հողի մեջ ունես բացված երազ:


Փչեք շեփորները պատյաններից փրկված,
փչեք լուսանկարի դեմքից
ժամանակի հևքը սառած,
և ձեր սուլիչները փչեք
ծիրանի կորիզներից շինած.
այստեղ հանգչում են դեղձենու ծաղիկները`
թիթեռնիկներ պահած,
այստեղ հանգչում է կորիզը,
որ համառորեն դարձել է ծառ:


Եթե երբևէ այցելես ինքդ քեզ,
և դեմքիդ փոշին սրբելը դառնա պահանջ,
նայիր, տես,
հենակ են դրել ցանկապատիդ,
հանիր, նետիր մի կողմ,
հենվիր ինքդ քեզ,
միայնակ:


ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ
Արամ Խաչատրյանին Այդ օրը, վերջին օրը ոչ ոք չիմացավ,
որ Որսկան ախպերը իջել էր սարից
և քեզնից հարցրել այն դժբախտ մոր
կորած որդու տեղը:
Եվ դու ասել էիր` գնա, էլի փնտրիր,
և դու ասել էիր` տարեք:
Այդ օրը ոչ մի մահվան հնչյուն
չմոտեցավ քեզ, ոչ մի կաթիլ արցունք
չընկավ հենց այնպես,
անձրևի նվագի տակ հայրենի քաղաքդ
դիմավորում էր քեզ իբրև նորածնի,
հայրենի քաղաքդ-Երևան-հսկա հայելի,
որ ատժրտացոլեց քո դեմքը
սկզբից մինչև վերջ:
Դու հրաժեշտ էիր տալիս հանգիստ,
քանզի ամեն ինչ վերցրիր քո ափերի մեջ
և ուրիշ ոչ մի գոյություն չէիր ակնկալում,
իսկ հանդերձյալ կյանքը սկսվեց ժամանակից շուտ,
այստեղ, հենց այս երկրում:
Այդ օրը ոչ մի մահվան հնչյուն
չմոտեցավ քեզ, ամեն մի տուն
իր հետ քո պատկերը տարավ:
Իսկ այնտեղ` հեռվում, թփերի տակ խոնավ,
անձրևից ու զարմանաքից կուչ էր եկել մահը,
որին ոչ ոք, ոչ ոք այդ օրը
չտեսավ:

hs-poetry.blogspot.nl/Հասմիկ Սիմոնյան

Սեպտեմբերի 3-ը բանաստեղծ, թարգմանիչ Հակոբ Մովսեսի ծննդյան օրն է: Օգտվելով առիթից շնորհավորում ենք սիրված գրողի ծննդյան տարեդարձը: 
Հակոբ Մովսեսը ծնվել է 1952-ին, Աշոցքի շրջանի Սիզավետ գյուղում։ 1969-ին ավարտել է Արմավիր քաղաքի համար 1-ին միջնակարգ դպրոցը, իսկ 1973-ին՝ Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի բանասիրական ֆակուլտետը, որից հետո դասավանդել է Ապարանի շրջանի Բուժական գյուղում։ 1979-ին աշխատանքի է անցել «Ապագա բժիշկ» թերթում, ապա «Գարուն» ամսագրում։ 1991-1995 թթ. եղել է ՀՀ մշակույթի նախարարը։ Հակոբ Մովսեսի բանաստեղծությունները թարգմանված են ռուսերեն, անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն, սլովակերեն, ուկրաիներեն, պարսկերեն։

Երկեր

1981 - Թռիչքների երկինք, 40 էջ, Երևան, «Սովետական գրող» 
1984 - Ցնծության պահեր, 96 էջ, Երևան, «Սովետական գրող» 
1988 - Երգասացություն, 192 էջ, Երևան, «Սովետական գրող» 
1992 - Գիրք ծաղկման, 200 էջ, Երևան, «Նաիրի» 
2005 - Բանաստեղծություններ, 536 էջ, Երևան, «Նաիրի» 
2009 - Լույս զվարթ, 425 էջ, Երևան, «ԻԿԿ» 
2013 - Յոթներորդ որսորդություն, 333 էջ, երևան, «Անտարես» 

Թարգմանություններ

1980 - Յոհաննես Բոբրովսկի, Ժամանակը ցանկապատի վրա, 72 էջ, «Սովետական գրող» 
1982 - Ռայներ Մարիա Ռիլկե, Բանաստեղծություններ, 168 էջ, «Սովետական գրող» 
1986 - Թոմաս Ման, Բուդենդրոոկներ, 700 էջ, «Սովետական գրող» 
1992 - Ֆրիդրիխ Նիցշե, Չարից և բարուց անդին, Չաստվածների մթնշաղ, 272 էջ, «Ապոլլոն» 
2002 - Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլին Բանաստեղծություններ, 510 էջ, «Նաիրի» 
2005 - Ֆրիդրիխ Նիցշե, Զվարթ գիտությունը, 516 էջ, «Վան Արյան» 
2007 - Գեորգ Թրակլ, Բանաստեղծություններ, 322 էջ, «Նաիրի», 
2008 - Ֆրիդրիխ Նիցշե, Այսպես խոսեց Զրադաշտը (երրորդ վերամշակված հրատարակություն), 560 էջ, Իիկ-Երևան
2013 - Ֆրիդրիխ Նիցշե, Ողբերգության ծնունդը, Վագներ դեպքը, Չաստվածների մթնշաղ, Ecce homo, 631 էջ, «Գրիգոր Տաթևացի», Երևան։
***

«Նաիրի» հրատարակչություն

Երևան, 2005թ.

ՖԼՈՐԱ

Գիշերվա քամի՞ն շշնջաց դարձյալ: 
Ջրերին իջած ա՞ստղ էր հուրհրան...
Ի՞նչ անուններ են գիշերով բուրում
մեր շրթունքները: -
Ով մերը չեղավ` կանչում ենք նրան: -
Ում կորցրեցինք` նա մնաց մերը:

Ում կորցրեցինք... Ինչպես վարդը այն
անցած մայիսի վարդը բուրավետ, 
որի չորացած թերթերը սակայն
մենք մի սիրելի գրքի էջերում, 
չգիտես ինչու, պահում ենք հավետ:

Իմ հիշողության պարտեզների մեջ
քեզ ինչպե՞ս կանչեմ, 
ինչպե՞ս կրկնեմ անունը քո թանկ: 
- Բայց անուններ կան, որ պիտի չասենք, 
այլ գիշերվա մեջ, հանկարծ զարթնելով, 
պիտի հեկեկանք: 

ՕԳՈՍՏՈՍ
Դ.

Ես սիրո համար եղա սիրելիս: -

Մինչև լուսաբաց... Մինչև լուսաբաց...
Խնձորենու տակ քո երակների,

քո սրտի վրա, բույրերի խորքում
կրծքերիդ բացված մանուշակների:

Մեզ ի՞նչ կմնա այս գիշերվանից: 
Ի՞նչ կմնա մեր շուրթերի վրա:

Մինչև լուսաբաց, երբ արևելքում կհնչեն կրկին
պկու և սրինգ, և քո քույրերը, զարթնելով քնից,

կգան-կկանգնեն դռնակի դիմաց քո ցանկապատի:

Ու՞ր է, ասա մեզ, որտե՞ղ է հիմա, կհարցնեն քեզ, 
ցույց տուր մեզ տեսնենք`

որտե՞ղ ես թաքցնում քո սիրեցյալին:

Դու լաց մի եղիր, դու մի հեկեկա:

Դու նրանց ասա` իմ սրտի մեջ էր, իմ կրծքի վրա, 
իմ շշուկների հովիտներում էր նա ամբողջ գիշեր:

Դու նրանց ասա, որ առավոտյան, 
երբ բաժանումի աստղը ցոլցլաց ջրերի վրա,

երբ երեք անգամ հավը խոսեց, և
հանկարծ բացվեցին դռները լույսի,

նա վերջին անգամ
շուրթերս ծածկեց իր համբույրներով
և իր ոսկեսայր նետ-աղեղն առած`

ամռան վառվռուն սարերը ելավ այծյամի որսի...

ԴՈՒՔ, ՏՂԱՆԵՐ ՀՈՒԼԻՍԻ

Դուք, տղաներ հուլիսի, 
մատնեմատերդ խրած լույսի կոկորդը ոսկյա և երկնքի մայր դռան վերնասեմի ճեղքերից
ահասարսուռ բզզացող մեղվաբները մահվան -
Ո՞վ ձեզ մղեց ամառվա առափնյաները կիզիչ, 
ուր անպաշտպան եք, ինչպես խեցգետինները ափ նետված` կեսգիշերվա լուսնի տակ: 
Բռնկվում են երազի նրբաթևերը ցանցկեն, և ժամանակը այնտեղ, ջրերի մեջ մոլեգնած, 
ձեր հույսերի անխարիսխ տորմիղներն է քշում դեպի անհայտ մայրցամաք, 
ուր հայտնի չէ` վախճանի ինչ բնիկներ են ապրում խարույկների շուրջը վառ: -
Սեպանիգերը խրած ճեղքերի մեջ սպասման, հեշտանքներից համրացած և շուրթերով պինդ կառչած ծծակների կործանման` 
դուք ձեր փայտե դռներին ուրուներին եք մեխում հսկայական լռության
և, ափերին խռնված, անցախոսն եք կրկնում, որ ցերեկվա ելքի մոտ մի անծանոթ շշնջաց
և այլևս հավիտյան խավար գիշերը մտավ: -

Դուք, տղաներ հուլիսի, 
որ անպաշտպան եք, ինչպես խնձորները` սրաշեղբ դանակի կողքը դրված: -
Ո՞վ ձեզ կասի գաղտնիքը այս ամառվա և արյան, որ փռվում է իբրև աղ, կսկծացնելով քրքրված նախադաստակը վախի և թիկունքը սպասման:

Դուք, տղաներ հուլիսի, 
ձերն է աշխարհը համայն` արևելքում հրճվանքի և զենիթում գոհության: Ձերն է օրը անսահման, 
ուր թփերից հասմիկի, իր եղջյուրները ցցած, 
մենությունն է լրտեսում ձեր ընթացքները անհոգ և ժամերը ցնծության: 
Ուր անպաշտպան եք, ինչպես նետը` արդեն արձակված: 
Ինչպես մեկից տասներկուս, 
որոնց կրծքին ամեհի զույգ սլաքներն են ուղղված: 

ՀԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐԻ

Գարնանացանն արի, վիկն ու ցորյանը
ցանեցի, գարին, 
և քո հերկերում, ցավ, 
առավոտ վաղ ես գցեցի
լիաբուռը
իմ բառերի -

նշաններ կան, որ ասում եմ, ո՞նց մոռանանք, 
քամին, լուսաբացը, արտի եզրին կքած
փոքրիկ մի ճիչ
և կամ աստղն այն Արուսյակ, 
որը` աշնանը գիշերներին
թող իմ Հեռվի
ընծան լինի
ձեր Կապուտլուս սարին` 
Աստված ասաց -

ես իմ պատմությունն եմ անում, 
եկեք, և դու, իմ մթնշաղ, կապույտ իմ եզն, 
լիալուսնի իմ նշանը` ամեն կողքից մեղրի մի փարչ, 
կանաչ-կարմիր ապրշումը լույսի, 
որ, ա՜յ, 
և դու, կարոտ, տոտիկ-տոտիկ
իմ հետևից, ասես
կենտ մնացած կաքավ, 
ուր որ հիշողության ջրերին կախ
ոսկյա ճյուղը պահեցի քո, 
Հայրենիք, 
ախ -

ես իմ պատմությունն եմ անում, 
երբ որ երկար պանդխտումից վերադարձա
և բերեցի մաշիկ, գոտի, մի ծոց լի տաղ` 
եկեք տարեք` ո՞նց մոռանանք -

Այսպես եկավ նա մեզ` այսպես տեսանք` 
նա նստած էր երեկոյան, ըստ հինավուրց
ձեր պատգամի, դուք, աջափնյա յոթ գյուղորայք, 
թիկնած էր նա, դողդողացող աջը
կրծքին դրած, ջրերի մոտ հավիտենից
սուրբ հացի էր նստած
մեր երգեցիկ ծերերի հետ, 
և աջ ուսին դու էիր, 
կաքավ, 
և ձախ ուսին, 
Հայրենիք, 
ախ -

ՄՈՐՍ

Եվ քամիներն ահա
ճանապարհներ դարձան, -
ես գնում եմ հեռու, 
ես գնում եմ հեռու:

Եվ թափուր են մնում
օրորոցներն անձայն, 
և մանուկներն այնտեղ
էլ չեն տեղավորվում:

Եվ մեզ ի՞նչ է մնում
կորցնելուց բացի, -
և մեր դուռն են թակում սկիզբ ու վերջ, -
և ասում ես դու ինձ` 
տե՛ս, երկինքը հեռվում, 
և աստղերը` անծայր երկնքի մեջ:

Ես ելնում եմ հիմա
և գնում եմ ահա, 
գիտեմ` ինձ հետ դու չես գալու, -
դու մնում ես հեռվում -
դու մնում ես հեռվում` 
մանկությունս այնտեղ
պահպանելու:

hs-poetry.blogspot.nl
_______________

ԱՂԲՅՈՒՐԸ

Ես լսել էի նրա ձայնը
Եվ ելել էի որոնումի: 
Ես սիրում եմ թուզ, սալոր, մորի
Եվ, ուրեմն, ծոցս լիքը բառեր էի լցրել, -
Իմ մասին ինչ ուզում են թող ասեն, 
Բայց թող այն էլ ասեն, 
Որ պահեր կան, 
Երբ ինձ գնդակ չի բռնում, 
Երբ ինձ վրա արձակված նետերը
Չեն դիպչում ինձ, 
Եվ որ սուսերամարտի ու երգասացության մեջ
Ես ինձ հավասարը չունեմ:

Բայց ինձ ասել էին, 
Թե մեկը կա: 
Ես կարծում էի, 
Թե նա դահլիճներում կլինի
Եվ փնտրում էի այնտեղ, 
Սակայն հետո բլուրները ելա
Եվ, նրանց լանջերին թփերը հետ տանելով, 
Տեսնեմ` մեկը պառկած, 
Եվ անթառամը` 
Կրծքին կքած: -

Այ թե
Որտեղ ես թաքնվել
Փոքրիկ սուսերամարտիկ
Այ թե
Ես ասացի
Որտեղ

ԼՈՒՅՍԸ

Հրաչյա Թամրազյանին

Առավոտյան ելանք դարձյալ լալով, 
Բայց երբ կանաչ Շրեշ բլուրն անցանք, 
Այդ դու էիր կանգնած փողփողալով, 
Ո~վ եթերի ոսկյա դու սերմնացան:

Մեջքիդ քո յոթնահյուս գոտին կապած, 
Մեզ մեկնելով հունդն ու սերմը բառի…
- Թե՞ դու մեր հովիվն ես` երակդ բաց
Մեր դիմաց նստած մի մամռոտ քարի, 
Ողջ տիեզերքը քո գրկում պահած, 
Ինչպես գառը Գողթն մեր գավառի: 

ԲԱՐԵԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

Ես քո ոտքն եմ եկել` մինուճարիս համար
Բարեխոսելու քեզ, պայծառափայլ իշխա’ն: -
Արդեն ինչքա՞ն եղավ` արդեն յոթը ամառ
Սպասում եմ նրան, որ հոտաղն էր իմ տան:

Լոկ մի բան եմ խնդրում. եթե քո տարեկան
Մարդահամարը դու դարձյալ անցկացնես, 
Նրան բացակա դիր, գրիր` չկա, սակայն
Մեռածների շարքում անունն իր չդնես:

Նրան դատավորը համարում է կորած, -
Բայց ես չեմ շտապում, սպասում եմ ես դեռ, -
Ծերերն ի՞նչ են ասում, - մի’ հավատա նրանց, -
Նրան անապատում տեսնողներ են եղել:

Մի նավազն ինձ պատմեց, որ ջրերին դրված
Հետքեր է նշմարել ցռուկից իր նավի: -
Մյուսը թե` ափին մեկը լաց էր լինում` 
Տրորելով թմրած վերջույթները ծովի:

Մի անցորդ էլ հայտնեց, որ բաց երկնքի տակ
Մի վրան է տեսել, դեմը` երեք ուռի, 
Եվ պատի տակ դրված չքնաղ մի ճախարակ` 
Թափանիվին` գեղմը լույսի մալանչների:

Բայց ես ի՞նչ իմանամ. ո՞ւմ խոսքն է ճիշտ, որի՞: -
Գուցե աշակերտ է դարձել դպրանոցում: 
Գուցե խոզարածն է նա մի մեծավորի: 
Գուցե որբ է գրվել նա մի որբանոցում:

Իսկ դեպքն այսպես եղավ. հեռու Դամասկոսից
Նրան մի գիր եկավ, ուր գրված էր. «Արի»: 
Եվ նա իսկույն մեկնեց: - Գուցե վերադարձին
Նրան վերնատունը գերեց գագաթների:

Գուցե դուստրն է քո մի լուռ պաղատանքով
Համբուրելով, սակայն – որ ոչ ոք չիմանա, 
Առավոտ վաղ, ոսկյա սանդալները հագած, 
Յոթ փարչ մեղրով բեռնել ձին իմ մինուճարի
Եվ ինձանից թաքուն ուղարկել է, որ նա
Դրա դիմաց հեռվում, աղոթքով և երգով, 
Մանուկ մեղվապահի հատուկ առաջարկած
Յոթը գրվան եթեր նրա համար ճարի:

(Մի բան էլ կա, իշխան. մի օր ես զայրացած
Պահանջեցի, որ նա – գույքը մեր հաշվարկի: -
Գուցե թե դրանի՞ց նա ելավ ու գնաց, 
Քանզի այլ կերպ իրերն ինչպե՞ս վերացարկի):

Ես քեզանից այստեղ ո’չ ալյուր եմ խնդրում, 
Ո’չ էլ աղերսում եմ կարեկցություն և գութ, -
Միայն մի բան, - քանզի նրանք լավ են փնտրում` 
Քո հոտառու շանն ու հետախույզին հմուտ: -
Թեև ա’յն էլ գիտեմ, պայծառափայլ իշխան, 
Որ մեկնածի հետքը – ոչ մի տեղ չի տանի, 
Որ հասու չէ հետքը նրա և ո’չ մի շան, 
Եվ քո հետախույզը – այդ ի՞նչ պիտի անի: 

ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Թևերս մտած` ինձ դահլիճ բերեցին, 
Խոսի’ր, ասացին, ձեռքդ դի’ր քո սրտին: 
Նստած էր մայրս դահլիճում առանձին, 
Աչքն ինձ էր հառել նա` իմ միակ որդին:

Ես պապանձվեցի, սակայն շեմը անցա, 
Եվ դատավորն էր մթան մեջ անկյունի: 
Պատին ամրացված քարտեզին մոտեցա, -
Բայց ես չգտա տեղը Կարթագենի:

Գուցե չի եղել, ասացի ինքս ինձ, 
Եվ ժամանակը – սոսկ բառ է վերամբարձ, 
Բայց հանկարծ տեսա, այն հոսում էր նորից, -
Եվ անակնկալ ես բացվեցի հանկարծ:

Եվ ակնկալմամբ ու զորությամբ գրի
Այստեղ կորուստի շապիկը իմ հագին` 
Ես վկայության իմ խոսքերը դրի
Իմ ձեռքը տված այս գրատախտակին:

Ինչո՞ւ թաքցնել, որ այս մեր կողմերում
Շահույթը բեռն է ջրասույզ լաստերի, 
Եվ արդեն կնքված հաշվեմատյաններում
Իրականը լոկ թիվն է կորուստների:

Վաճառականը հիացումով անմար
Մետաքսն է կրում Սինան մեծ աշխարհի
Եվ թաքուն լալիս այն կերպասի համար, 
Որը նա երբեք այլևս չի ճարի:

(Թեև ես հասկացա, որ խոսք չէ ընդունայն, -
Ինչը եկել է, պարտավոր է գնալ, -
Եվ որ իրերին անմեռություն միայն` 
Միայն բառերը այստեղ կարող են տալ, -

Բայց թե մի կողմ քաշված հարց տվեցի ես ինձ, 
Թե մեզ և իրերին – մենք ինչո՞ւ տանջեցինք: -
Այո, մենք այստեղ բառերից և լեզվից
Անպատում բաներ – իզուր պահանջեցինք):

Իմ խնջույքներին հեռավոր ծովերով
Փողհարներն իջան և փողեր փչեցին, 
Բոլորը եկան անգին ընծաներով
Եվ մոտեցան ինձ և ողջագուրվեցին: -

Մուրացիկ, արքա, իշխան և մեծամեծ, 
Եվ ի~նչ երդումներ, խոստումներ և համբույր, 
Բայց աչքս շեղվեց և այն տեղին գամվեց, 
Որը այդպես էլ այնտեղ մնաց թափուր:

Ամառը արդար իր մրգերը լցրեց, 
Դրված էր սեղանին գինի և մեղրահաց, 
Բայց իմ որսորդի լացը սիրտս խոցեց
Այն լորի համար, որը նա չըորսաց:

Ես գոհ մնացի. դաշտում իմ հուրհրան
Յոթը խումբ կին էր աշխատում գլխահակ, 
Բայց վերակացուս էլի գովեց նրան` 
Փոքրիկ մահվանը այն բամբակահավաք:

Ես վկայում եմ, որ բերքի մեջ այս ծով
Մի բուռ ցորեն միշտ պակասեց իմ կալին: 
Ես վկայում եմ սպասումն այն, որով
Հայելին է միշտ սպասում մեռյալին:

Ես վկայում եմ, որ ժամանակն այստեղ
Քար-քարի անխոնջ դնելով շարեշար` 
Բարձրացնում է տունը իր փառահեղ` 
Մեր դեմ մի զարկով այն քանդելու համար:

Ես վկայում եմ, որ զուր էր այս ամառ
Ծեր այգեպանին երկտողն իմ ուղարկած, -
Մի թզենու և մամխի թփի համար
Արժե՞ր նորոգել ցանկապատս պառկած:

Իմ նախիրն անթիվ – արոտները գնաց, 
Իմ հոտը ծածկեց լանջերը մեր սարի, 
Բայց իմ ունկերում մղկտոցը մնաց
Անցյալ մայիսին կորցրած իմ գառի:

Ես վկայում եմ (ինձ չի քսվել թեև) 
Յոթ քամիներից անդին մի զով քամի, 
Ես այն ջրհորն եմ ձեզ վկայում նաև, 
Որի պաղ ջուրը – մենք երբեք չենք խմի:

Եթե անցորդը, կանգնած ջրերի դեմ, 
Ունկը պարզել է նվագներին մահի
Եվ հագել է իր սանդալները արդեն, -
Դուք նրան այստեղ այլևս չեք պահի:

Եվ ամենախոր հետքերը նրանք չե՞ն, 
Որոնք ջնջել են անձրևները խորին, 
Եվ որոնք միայն – մենք կարող ենք տեսնել
Անհետացումի բարեբեր հողերին:

Գրատախտակն եմ ես իմ ձեռքին պահում` 
Ի վկայություն և ի լուր ամենքին, 
Ես մի մանուկ եմ նաև ձեզ վկայում, 
Որ մոտենում է` իր ջնջոցը ձեռքին:

***

Գարունը եկավ, ծաղիկը բացվեց, 
Տեսնես վարդը ո՞վ պիտի տուն տանի: -
Հողակտորն այս, որ ինձ հատկացվեց, 
Թող աչքից հեռու և թաքուն լինի:

Հարկահավաքը թագավորական
Հողատուրքն ինչո՞վ պիտի հավաքի: 
Ոսկո՞վ, արծաթո՞վ, թե՞ արքայության
Ամբարը լցնող ցորենով երգի:

Եվ սուզակները կապույտ ջրերում
Սուզվում են, ելնում, ճչում խելահեղ: -
Սակայն մի սաթ կա զարդատուփերում, 
Որ կորչելով է հայտնվում այնտեղ:

Եվ ես ասում եմ. ունեցվածքն անանց
Չունենալով են միայն ձեռք բերում: 
Թող ոչ մի տագնապ չունենա և նա, 
Ով բաժանմամբ է հասել իր սիրուն:

ՄԻ ԿԱՐԿՈՒՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Այս պատմությունը, ձայնս կորցնել պատաճառով գուցե, երկար ժամանակ չեմ կարողացել ես բարձրաձայնել, 
Բայց հիմա արդեն այն հետ է եկել, և պատմությունն այս ճշմարիտ է և համակ վկայված: 
Ոչ ոք չի կարող այն թվագրել կամ ժամանակը նրա սահմանել: 
Սակայն իմացեք. հասել է պահը, որ դուք էլ կարդաք և այն կավեղեն պնակիտների վրա է գրված:

Ուրեմն այսպես. ես բարձրանում էի դեպի Մարալիկ, 
Եվ երբ երգելով բլուրներն անցա, տեսնեմ` դիմացից մի ճերմակամազ մանուկ է գալիս, հիշեցե’ք, ամպի կերպ առած, սակայն, 
Վուշե շապիկի կուրծքը լայն բացած, ձեռքին մի պուլիկ, 
Կլիներ 1 կամ 2 ժամական…

Ասացի, ճամփան մենակ չեմ անցնի, իմ սայլը լիքն է համեմունքներով, և գնդասեղ է լամբակիս խրված, 
Թող նա էլ բույրը շնչի և երգի, թող նա էլ դաղձը իր լեզվին դնի և զմայլանա, 
Գուցե թե սրան, ասացի ես ինձ, մայրն է մոռացել ուռիների տակ, 
Եվ գուցե ձեռքի պուլիկից մի կում կաթ ինձ էլ հասնի, - ինձ էլ կամենա, 
Սակայն կապայի փեշն հետ տանելով` ի~նչ տեսնեմ հանկարծ. գոտու տակ խրված
Յոթը հատ դաշույն, սակայն ի՞նչ դաշույն, յոթն ատրճանակ, -
Եվ ձեռքի չքնաղ կայծակը քաշած` վրաս գոռաց նա:

Բայց զինված է սա, աղաղակեցի և իմ երփնագույն
Խաչվառը պարզած` ես Լանջիկ գյուղի պատերի ներքո ապաստան գտա, 
Մինչև որ այնտեղ ես մի ավանակ ճարեցի ճերմակ և այդժամ թաքուն
Ուղեցույց բռնած աստղը ճառագուն` 
Հույսը սրտումս Մարալիկ մտա:

Այնտեղ մնացի, և ես ի~նչ երգեր հանկարծ հուսացի: 
Երեկոն իջավ, ճակատիս շուրջը մի խոհ պտտվեց արբանյակի պես: 
Ես հղի մի կին տեսա դռան դեմ, քո’ւյր իմ, ասա~ ինձ, նրան ասացի, 
Ես ինչպե՞ս լինեմ, և դու, ասացի, քո’ւյր իմ, այսքան սուրբ էլ ե՞րբ կլինես:

Մանուկնե~ր, ահա ես հանգստացա, երբ այս պատմությունն այսպես պատմեցի հայրենի կարգով.
Եվ ահա թող սա ձեզ խրատ լինի, որ ինձ պես հանկարծ
Դուք Լանջիկ գյուղի մոտերքում չընկնեք խաղով և երգով
Ձեր ձայնը կորցնեք, անձայնությունը երկար ժամանակ ձեր բախտը դառնա, և դուք ստիպված ինձ նման դառնաք այսպես վերամբարձ…

***

Ամպրոպ ճայթեց: Ես ջրերով իջա ցած` 
Հավկիթներով լի մի զամբյուղ շալակած:

Տատրակների և լորերի բներից էի ես հանել: 
(Աստված իմ, ինձ հայտնություն տուր` ո՞ւր տանել):

Օտարականն իր շուրթերին երկրի աղը ցանեց: 
Եվ երկնային եռակցողը իր զոդիչները հանեց:

Ո՞ւմ է տրվել, սիրո’ւն կայծակ, երազի գիծը հատել, 
Որ մեր կողքին քեզ հաջողվի ջուրը և հուրը զոդել:

Երկրի կշե’ռք, երկրի կշռո’րդ, որ քարերն եք ձեր շարել, 
Ո՞վ է զորել, որ դուք զորեք եթերն այստեղ կշռել:

Ասեք, ո՞վ է կարողացել փռել դիպակը կարմիր
Եվ շուրթերից իր սիրելու հագեցնել ծարավն իր:

Վարպետներ իմ, որ ջանում եք անվարան, 
Լավ կլինի, որ վայր դնեք արդեն խարտոց ու խարան:

Դուք ձեր տեսածն, ահավասիկ, - բայց ես էլ իմն եմ պատմում, 
Որ իմ սիրտը ցավով լցրեց անհատնում:

- Իմ տեսածը այն է եղել, որ դարբինը, հետևելով անզուգական և կատարյալ իր իրին` 
Կամ շիկացած ունելուն է ձեռքը տարել, կամ էլ մուրճն է իջեցրել մատներին:

granish

Արձակագիր, դրամատուրգ Գուրգեն Խանջյանը ծնվել է 1950թ. հունվարի 25-ին, Երևանում: Ավարտել է Երևանի գյուղատնտեսական ինստիտուտը: 1987թ-ից տպագրվել է «Պիոներ» (այժմ` «Աղբյուր») ամսագրում: Հեղինակել է ավելի քան տասը գիրք, բազմաթիվ պիեսներ և սցենարներ: Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են ռուսերեն, անգլերեն, վրացերեն, ռումիներեն: Գրողի պիեսները բեմադրվել են Երևանի դրամատիկական և Պարոնյանի անվան, Թբիլիսիի, Վանաձորի, Ստեփանակերտի, Լոս Անջելեսի, Հալեպի թատրոններում, հեռուստատեսությամբ, ռադիոյով: Նրա սցենարներով նկարահանվել են ֆիլմեր («Լռության սիմֆոնիա», 2002թ.) և հեռուստատեսային մանրապատումներ: 1995թ-ից Հայաստանի Գրողների միության անդամ է, 2006թ-ից` ՀԳՄ «Գրեթերթ» պարբերականի խմբագիրը: Գրքերն են` «Շարժասանդուղք» (ժողովածու, 1994թ.), «Հիվանդանոց» (վեպ, 1994թ.), «Ստվերներ խամաճիկների փողոցում» (ժողովածու, 1998թ.), «Սպանել փրկչին» (ժողովածու), «Ճամփեզրի թատրոն» (պիես, 2002թ.), «Դատավարություն» (պարսկերեն պիես, 2003թ.), «Մարդկանց տուն ուղարկիր» (ժողովածու, 2004թ.), «Լուր չկա» (վեպ, 2006թ.), «Թատրոն 301» (պիեսների ժողովածու, 2008թ.), «Նամակներ ընթացքից» (պատմվածքներ, էսսեներ, կոլաժներ, 2009թ.), «Ենոքի աչքը» (վեպ, 2012թ.): 1999թ. արժանացել է «Ոսկե եղեգն» ՀՀ պետական մրցանակի: Դարձել է նաև ՀԳՄ` արձակի և թատերգության համար, «Նարցիս» գրական ամսագրի և Թեքեյան մրցանակների դափնեկիր:

- Էս պախմել ասածը շատ զոռ բան ա, ընգեր, թե ճիշտ ժամանակին ու իրա չափով չարիր՝ պրծ, կարա տա՝ սպանի, - խոսեց Նապոն՝ լույսը հազիվ բացված. անկողնուց վեր չէր կացել, ոնց կար՝ էդպես մնում էր՝ մեջքի վրա պառկած, աչքերն առաստաղին արած ու երեւի՝ դեռ փակ։- Այ իմ հերը, ախպեր, գիդա՞ս ինչից մեռավ… Կարծում ես` ծերությունից կամ ցիռոզի՞ց… Չէ, էնի էրկաթի պես առողջ մարդ էր, էնի սխալ պախմելից զոհվավ. ամեն ասծու օր, հենց լուսը բացվըմ էր, սֆթից պախմել էր անում, հետո նոր գնում մանումենտի այգին պրաբեժկի։ Էդ անգամ թե ինչ սատանա մտավ մեջը, ասեց՝ գնամ ֆռֆռամ, հետո պախմել կանեմ։ Ու էդ էր, ախպեր, խփեց տարավ, սիրտը աբշիրնի տրաքցրել էր։ Բա, իսկ դու ասըմ ես…

Ես բան չէի ասում, ի՞նչ ասեի… Ցավում էի Նապոյի հոր ճակատագրական վրիպումի համար, բայց ոչ այնքան, որ վայ-վույս գցեմ. մարդ էր, մեռավ-գնաց, ցավալի է՝ բայց մարդիկ առհասարակ ունեն էդ հատկությունը։

- Ձեն չես հանում, ընգեր, - համառեց Նապոն։- Մի բան արա, պախմել՝ սատկեցի։- Էս անգամ նա կտրուկ վեր կացավ անկողնուց՝ քրտնահոտ ալիքելով շուրջը։

- Հո չասիր, Նապո՛, քեզ թվում ա՝ ես չեմ սատկո՞ւմ։ Փող հանի՝ անեմ, մի բան էլ, էրկուս էլ։ Տենց մի նայի, ես չունեմ, էրեգ քոքը տվինք։

Ճմրթված հագուստի գրպաններն է փորփրում՝ տաբատի, բաճկոնի, վերնաշապկի… Սեղանի դարակը քաշեց-հրեց ճռռացնելով, նույնիսկ գլխարկը վերցրեց սեղանի վրայից՝ նայեց. թե դրա տակ փողն ինչ էր անելու…

- Չկա, - ձայնը դահճի կացնի պես կախվեց օդում։

Նապոն, - լրիվը՝ Նապոլեոն, - «Կույրերի կոմբինատի» պահակն էր։ Իննսունականների էն դժվար տարիներին նրա պահակատանը միշտ տաք էր ու լուսավոր. հոսանքը երեք կայանից էր «կպցնում» Նապոն՝ մեկն անջատում էին, միանում էր մյուսին, սա էին անջատում՝ էն մյուսին։ Դե պարզ է, նրա պահակատանը միշտ մարդաշատ էր, հատկապես՝ ձմեռով, հավաքվում էին տղերքը՝ Գռնոն, Մխոն, Համոն, Ժոռը, Գոգոլը, Սեռին… ու մինչեւ ուշ գիշեր՝ գինարբուք, թղթախաղ, նարդի… Հետո մեկը-երկուսը տուն գնալու տրամադրություն չէին ունենում կամ էլ` ի վիճակի չէին լինում, մնում էին գիշերելու «Նապոյի բուդկեն», այն է՝ երկու ճռճռան «կոյկա», պստիկ սեղան, սեղանի վերում՝ պատից կախ՝ թեք զիգզագով ճաքած հայելի, որի ետեւում արծաթի շերտը տեղ-տեղ քերված էր՝ դեմքդ սպիավոր էր ցուցանում, ինքնաշեն էլեկտրական վառարան՝ «կազյոլ» տիպի, «տմբուշկա» ՝ Նապոյի մահճակալի գլխամասին մերձ, մաշած տախտակներով հատակ, որի տակ, հատկապես «կազյոլի» մոտակայքում, ճստճստում էին առնետները, էլ ի՞նչ… Կարծես՝ վերջ… Հա, պատի ժամացույց, որի կկուն դուրս ցցված՝ լռվել էր, շղթան էլ չկար, ինչ-որ մեկին պետք էր եղել՝ տարել էր։ Ճռռան դուռը բակ էր տանում, մեծ բակ էր, բակում՝ առանց ունիտազի, դասական «չոքած» տիպի զուգարան, բնականաբար՝ կեղտոտ, բազմաթիվ կատուներ՝ աղբակույտերին, թեք ծառի միակ հաստ ճյուղին, պատերի տակ, նրանցից մեկը՝ անպոչ, երեքոտանի, միշտ կասկածով էր նայում գնացող-եկողին, մի փրչոտ շուն էլ՝ հեռավոր պատի տակ կապած, կապը հաճախ արձակվում էր, բայց շունը չէր հեռանում կապաչափ տարածքից, համարձակությունը չէր հերիքում, եթե բան է՝ հանկարծ սխալմամբ հեռացավ, պոչը քամակն էր կոխում ու հաչալը մոռացած՝ կլանչում։ Կատուները չէին վախենում շնից, պատահում էր՝ թաթով խփում էին քթին, ֆշշացնում սպառնալի, որ երես չառնի հանկարծ։

Նապոն կեղծանուն ուներ՝ Քառակուսի, Քառակուսի Նապո, էդ անունը «Նալբանդյանի» Համոն էր դրել. մի անգամ, - «Կոպեկանոց» կաֆեում խմում էին, - նայեց, նայեց ու՝ «Արա, էս Նապոյի գլուխը՝ ոնց որ Կիեւսկի տորթը կարոբկով դնես վզին, քառակուսի ա» ։ «Ես իրա ջահել վախտի նկարը տեսել եմ, էսպես չէր, խմելուց ա էղել։ Բայց վախենամ՝ Էլ չդզվի», - նկատեց Բաբայան Յուրան։ Նապոն տխուր ժպտաց ու ծանր հոգոց հանեց միայն. հանդուրժող էր։

Հո միշտ պահակ չի՞ եղել Նապոն… Չէ, սովետի օրոք մատակարար էր աշխատում մի մեծ գործարանում, նույնիսկ նկարն է փակցված եղել պատվո տախտակին, մեկ եռամսյակ, հետո բացահայտվել է նրա սերը խմիչքի նկատմամբ ու նկարը հանել են։ Բայց լավ է` չհիշի իր էդ փառապանծ անցյալը. ժամերով կպատմի-կհոգնացնի, վերջում էլ արցունքի կաթիլը կգլորվի մսեղ քթով, կհասնի ծայրին, կծանրանա ու կլթոցով կընկնի գինու մեջ, Նապոն կսթափվի, գինին կքաշի գլուխն ու կտնքա՝ «Ուրիշ երկիր էր անտերը» …

- Լավ չի, - ասաց՝ երկար լռելուց հետո։

- Հատկապես ո՞րը։

- Տանը հետս կռիվ են անում, ախպեր։

- Երեւի խմած գնում՝ ավել-պակաս խոսում ես…

- Չէ, վաբշե ձեն չեմ հանում, բայց՝ էլի։ Խմած մարդուն չեն հարգում մերոնք, ապեր, չէ։

- Որդե են սիրում որ… Գիդաս իմ տանը ինձ համար խելքներն էթում ա՞։

- Հա՞, - սփոփվեց Նապոն։- Բայց դե Ռուսաստան ըտենց չի, ախպեր, ընդե խմածը տրանսպրտ մտավ՝ վռազ հելնում են, տեղ են տալիս… Հաստատ, իմ աչքով եմ տեսել։ Բա։ Էն գյոզալական «Կոպեկանոցն» էլ փագին, խի՞… Ասա էդ կաֆեն ոնց ես փագըմ, ես հըլա հեչ, բայց ըտե Հրաչն ա նստե, ըտե Շիրազն ա նստե, Քոչարն ա նստե, ըտե Ֆրունզն ա նստե, ըտե Շերենցն ա նստե… Չենք հարգում մեր մեծերին, չէ։ Մի բան ասա, այ ախպեր, հո սենց չե՞նք մնալու, գլոխս ճաքավ։

Ակամայից նայեցի նրա քառակուսի գլխին, փորձեցի ճաքած պատկերացնել այն, չստացվեց. որեւէ բան պատկերացնել առհասարակ դժվարանում էի, ինձ թվում էր՝ իմ գլուխն էլ հիմա քառակուսի է։

- Սենց չենք մնա, Նապո ջան, մի վախի։

- Հա՞ որ…

- Հա։ Մտածենք։

- Էէ՜, մեր մտածելուց խեր չկա, ընգեր։ Կայնի զանգեմ Մխոյին, էրեգ ահագին թռփոշ էր ապերը։

- Կքրֆի, էնի մինչեւ տասերկուսը քնող ա։

- Բայց հո չե՞նք մեռնելու… Թող քրֆի, զանգում եմ։- Նապոն պտտում է հեռախոսի ժանգոտ ֆռիկը, տագնապով սպասում։- Մխո՞… Չքրֆես, ընգեր, վատ եմ։ Հա, էլի, ջոգում ես։ Ի՞նչ… Որդե՞… Վայ քու ցավը տանեմ… Քնի՛, քնի՛ ախպերս, հրեշտակները քեզ պահակ։

- Հը՞, - հարցնում եմ։

- Էրեգ, թաքուն, մի հատ բոմբ շիշ պահել ա, սեւ օրվա, ասում ա՝ լավ չեմ հիշում, էրկուսից մեկը՝ կամ կոյկի տակ ա, կամ զուգարանում, բաչոկի մեջ։ Դու կոյկի տակ նայի, ես թռա զուգարան։

- Սպասի, կարող ա գտնում եմ, մեկ էլ չգնաս…- ասացի։ Բայց Նապոն արդեն չքվել էր։ Գլուխս կախեցի՝ չկա, էն մյուսի տակ… էլի չկա։- Ստեղ չկա, - գոռացի Նապոյի հետեւից։

- Հես ա, բերիմ, - դողացող ձեռքով շիշը գրկած՝ ներս ընկավ Նապոն։- Վայ, Մխո ջան, մեռնեմ կյանքիդ, ախպերս, մեռնեմ էն կախ պռոշիդ, էն լոշտ ականջիդ, էն…

Նապոն մեջտեղ բերեց թեյի մեծ, հաստ պատերով բաժակները, - մեկի պռոշը կրծած էր, - բացեց շիշը, լիքը լցրեց, խմեցինք… Նայեցինք իրար՝ չէ, քիչ էր, էլի լցրեց՝ կես-կես, դա էլ խմեցինք։ Ահագին ժամանակ լուռ էինք, ջանում էինք մեզանով անել ներառած գինին, որը համառորեն օտարի պես էր պահում իրեն։ Ահա, կարծես նույնացանք վերջապես…

- Ճիշտ չենք անում, չէ, - հանկարծ եզրակացրեց Նապոն. անկռահելի էր՝ ինչ էր անցել մտքով։

Պախմելի կարմիր գիծը հատել էինք, լավ էր, այսինքն` էնքան վատ չէր, ուրեմն՝ լավ էր ու դեպի ավելի լավն էր գնում. կես շիշ էլ դեռ կար, իսկ շիշը լիտրանոց էր՝ բոմբ, մինչեւ դա խմեինք՝ աստված ոնց էլ լինի՝ մի դուռ կբացեր։

- Պորթվեյնը ցենտր խմիչք ա, ընգեր, ով ինչ ուզում ա ասի… Ոնց որ զակուսկեն էլ հետն ըլնի, ըտենց չի՞։

- Տենց ա, - համաձայնեցի. մեղք կլիներ չհամաձայնելը։

- Բայց դե` ճիշտ չենք անում, էլի, - դարձյալ դառնացավ Նապոն։

- Էդ ո՞րը, է։

- Էս էլ ձգենք, ասեմ։

Ձգեցինք, Նապոն լայնբերան հու՛ արեց, շունչ քաշեց, պահեց, կուլ տվեց ու խոսեց.

- Ասում եմ, մի էրկու նանար բերեինք, ընգեր, կամ էլ գոնե մեկին, հեչ որ ուրիշ բան չէ՝ մի քիչ սիրունություն կմտներ օրվա մեջ, թե չէ ըհը՝ վեչնի էս ա՝ տղերքով իրար դեմ նստած, ոնց որ գոմիկ ըլնենք, ախպեր… Բայց մենք հո գոմիկ չենք, չէ՞…

- Դե չէ, դու էլ, հանգստացի։ Բայց ո՞ւր ա մեզ նանար, զապոյի մեջ մտած՝ սաղին ցրում, կորցնում ենք։

- Մեկը կա ստե։

- Ստե՝ որդե՞։

- Ստե, էլի։

- Կույրերի կոմբինատո՞ւմ։

- Հա։

- Չհասկացա… Քյոռ ա՞…

- Դե ոնց ասեմ… էնքան էլ չէ…Մի աչքից։ Գիդա՞ս ինչ կա, մենք էլ կարծես մի ընենց տենալու բան ենք…

- Հա, բայց…

- Էլ ի՞նչ բայց, քեզ ասում եմ՝ մի աչքից… Էն մյուսն էլ՝ կեսով։ Պրոստը աչքերին չպտի նայես, մնացածը տեղն ա՝ քիթը-միթը, ոտերը-բանը… Ապեր, մեզ էտի իսկն ա։ Հետո, պակասավորի մեջ իրա կայֆը կա, բա ո՞նց… Ֆրեյդ չես կարդո՞ւմ, չեմ հասկանում… Չէ, արխային, կարգին նանար ա։ Ընկերուհի էլ կունենա…

- Իրա կրուգից։

- Բա չէ, կոնսերվատորիայից։

- Ինչ ասեմ… Կանչի, լավն էղան՝ էղան, չեղան՝ խմիչքը կա ու կա։

- Դե մի չրթ էլ խմենք՝ էթամ։

- Բայց էս ժամին ի՞նչ են անում կոմբինատում։

- Ի՛… Հո չասիր…Դրանք լուսը չբացված՝ ստե են, ախպեր։

- Որ ի՞նչ…

- Զբաղվըմ են, տունը մնան՝ ի՞նչ անեն. խմբակ-մմբակ ունեն՝ ասմունքում են, երգըմ… Մարդ կա՝ երգըմ-երգըմ ա, հետո էլ հավես չի ունենում տուն գնա, հենց ստե էլ մնում, քնում ա, հա՛, էս կոմբինատի մեջ կալդավսկոյ բան կա, մի աչքով չնայես։ Դե ես գնամ… Չգնա՞մ…

- Գնա։ Բայց դուխդ տեղն ա՞։

- Հեչի պես։ Առանց ինձ չխմես, ընգեր։

- Արխային։ Բայց շատ չուշանաս։

Նապոյի բացակայությամբ զանգ եղավ, պախմելային խռպոտ ձայնով մեկը հարցրեց՝ Նապոն ըտեյա՞, ասացի՝ չէ, շատ զարմացավ, թե՝ ոնց… բա ո՞ւր ա, ասացի՝ մոտերքում ա, շուտով կգա, բայց խմելու բան չունի, ասաց՝ ես ունեմ, կես ժամից ըտեյեմ, իրան ասա կազյոլը տժցնի, մի էրկու կարտոլ-մարտոլ դնի վրեն, Ժոռը գալիս ա։

- Նապո, քեզ Ժոռը զանգեց, - հայտնեցի, երբ Նապոն եկավ։- Ասեց՝ խմիչքը վերցրած գալիս եմ։

- Թող գա, իսկը վախտով ա։

- Հը՞, ախպեր, բան չես ասում, ընդե չե՞ն հուրի-փերիներդ։

- Խի չեն, լավ էլ՝ են։

- Բա հետո՞։

- Ա դե եսիմ, է՜։- Նապոն «տմբուշկից» կարտոլ էր ջոգում՝ շարում սեղանին։- Ասին՝ մենք խմողների հետ գործ չունենք։ Բա, ընգեր։ Թե քյոռ աչքով ոնց էլ ջոգեց՝ խմող ենք։

- Խի քիթ էլ չունի՞։

- Էէ, մեր մոտ խմողին չեն հարգըմ, ընգեր, չէ։

- Լավ, նստի, քեզ մի սպանի։

- Քաձի հմա՞ր… Էս ինչ ես ասըմ, ախպեր, էդ էր պակաս։ Լից։ Այսինքս, թող ես լցեմ, դու սխալ ես լցում։

Նապոն լցրեց բաժակները. ձեռքերն արդեն չէին դողում, վե՛րջ՝ դաժան պախմելին, նոր օր էր սկսվել։ Ճիշտ է, վաղն էլի առավոտ էր լինելու ու ըստ ամենայնի՝ էլի դաժան, բայց դե հիմա ո՞վ էր էդ մասին հիշում, հիմիկվա վիճակը հավերժություն էր թվում, էլ ոչ մթնելու էր, ոչ լուսանալու… Ժամանակն էլ խնդիրներ չէր առաջադրելու, կանգ էր առել ժամանակը դեղին-կանաչ-կարմիր տաքի մեջ…
 

ԳՈՒՐԳԵՆ ԽԱՆՋՅԱՆ | ՀԱՅՐԸ

Վարուժան Այվազյան

հայ արձակագիր, ՀԳՄ անդամ, «Գարուն» գրական-գեղարվեստական ամսագրի գլխավոր խմբագիր (2002-ից) ։

Ծնվել է 1958 թվականի մայիսի 29-ին, Վրաստանի Հանրապետության Ծալկայի շրջանի Այազմա գյուղում։ 1985 թվականին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ 1985-87 թվականներին աշխատել է «Պիոներ» ամսագրի խմբագրությունում։ 1987 թվականից աշխատել է «Գարուն» ամսագրի խմբագրությունում. սկզբում` գրական աշխատող, 1991 թվականից` պատասխանատու քարտուղար, 1993 թվականից` գլխավոր խմբագրի տեղակալ, 2002 թվականից` գլխավոր խմբագիր։ Միաժամանակ, 1993 թվականից «Գարուն» ամսագրին կից «Ապոլոն» հրատարակչության գլխավոր խմբագիր։

Առաջին ժողովածուն` «Հին ահ» -ը, լույս է տեսել 1991 թվականին, երկրորդը` «Ճանճի ամիսը» ժողովածուն է։

«Համեմատական կենսագրությունները» երկրորդ վեպն է (պետական պատվերով տպագրվել է 2004 թվականին, իսկ 2008 թվականին` վերահրատարակվել է երկրորդ` վերամշակված տարբերակով) ։

Տպագրության պատրաստ «Պատմություն Մեծն Կովկասի» վեպը արժանացել է Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի, Ռուսաստանի հայերի միության և Հայաստանի գրողների միության կողմից 2008 թվականին հայտարարված «Հայը 21-րդ դարասկզբին» գրական մրցանակաբաշխության հատուկ մրցանակին, որտեղ ներկայացվում են անտիպ վեպեր։

2003 թվականին տպագրվել է «Առավոտ պայծառ, զվարթ ծիրանի» մանկապատանեկան պատմվածքների ժողովածուն, 2009 թվականին` «Պատմություն ճնճղկանն, որ ավելի քան երեք անգամ կանգնեց Տիրոջ աջ ձեռքին» ժողովածուն ԱՄՆ-ում և Երևանում։

Հարցազրույցներ և էսսեներ է տպագրել ժամանակի մամուլում, որոնք այնուհետև տպագրվել են նաև առանձին ժողովածուով` «Անխարիսխ և անհենարան` երկրագնդի նման», 2004 թվականին։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՃՆՃՂԿԱՆՆ, ՈՐ ԱՎԵԼԻ ՔԱՆ

ԵՐԵՔ ԱՆԳԱՄ ԿԱՆԳՆԵՑ ՏԻՐՈՋ ԱՋ ՁԵՌՔԻՆ

(Կինոսցենար)

Տեսարան առաջին

11-12 հոգի են՝ հին, անորոշ աստվածների հավատացյալ, որոշ հարցերի դեպքում՝ փիլիսոփա-ճգնակյաց, միմյանց ոչ մտերմությունից՝ լռակյաց, տարբեր օրերի հավաքված` այդ ընթացքը քայլելիս, դրանից ինքնուրույն, փակ, առանձին որոնողներ, ասես պատահական, հատիկ-հատիկ հավաքվել են սոսկ բնազդով՝ մենությունից փախածներ՝ ասես ապրել չեն կարողանում, հենվում են ամեն մեկը իր իմացության, նախկինում կամ տեսիլքով տեսածի վրա.– ամեն մեկի ուղեցույցը երբևէ իր տեսածն է, թեև արդեն խումբ են, առանձին-առանձին չեն:

Հրեական կիսաանապատային տափաստանի ցերեկային շոգ է. ասես ջրում լինեն՝ օդն ամեն կողմից խաշում է: Իրար հետ երեք-չորս գիշերվա ցուրտ են անցկացրել լուռ, խոսքով անգամ չտաքացնելով միմյանց. այդքանով են իրար ծանոթ: Հիմա արևն ուղղակի բեռի նման ծանրացել-կեղեքում է թանձր շորերով ծածկված մարմինները: Քայլում են: Չորս-հինգ կին կան խմբում, հագնված գունավոր, հնամաշ քիտոններ, երբեմն տարօրինակ զգեստներով՝ ասես կարկատանված: Տղամարդիկ ուսերին մորթիներ ունեն, կապույտ բրդից թեթև փոշոտ, իսկ սպիտակից ծխագույն զգեստներ. կիսաբաց կրծքերով են, զգեստները՝ հնամաշ, ոչ կեղտոտ: Քայլում են ըստ ամեն մեկն իր երևակայության, պահի կարիքի: Կանանց զգեստները մերկություն չեն ծածկում, կան ինչպես մաշվել են, – դրանից է կռահելի, որ երկու-երեք տարի այդ նույնն են հագել: Բայց դա չնկատելու պես է. խնդիրը որոնելու թափառելն է, որովհետև որոնվածը ինքը պիտի հայտնվի: Նրանց այդ տեսքի իմաստն այն է, որ շատ-շատ են որոնել, աշխարհից աշխարհ, արդեն համարյա հուսահատվում են: Լերկ, տեղ-տեղ կոր՝ գիշերային թեթև քամիով հարթեցված ավազե ցածրիկ բլրաշարքերով շեկ-կապտավուն հորիզոնում հետիոտն-թափառաշրջիկի մոլորուն քայլով, հայտնվող -անցնողները հենց հեռվից էլ նույն գնացքով անցնում են՝ չնկատելով խումբը. ասես լռությունից քամելով որոնվածի հույսը, որ թարմացնում է իրենց: Անորոշ, աննպատակ՝ նրանք իրենց գնալիք տեղը գիտեն. եթե տեսանելի էին, այդ հաստատ իմացումից էր:

ԿԱՆԱՆՑԻՑ ՄԵԿԸ – ԿԱՐևՈՐ ՉԷ՝ ՈՎ ԱՍԱՑ.– Հանկարծ մտածեցի՝ ովքե՞ր ենք. թեկուզ հենց որոնումով իրար չենք ճանաչում, ճանաչածներս առհասարակ մարդն է:

ՄԵԿ ՈՒՐԻՇԸ – ԿՐԿԻՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ՉԷ ՈՎ.– Իսկ ո՞վ գիտի, երբ մարդուն իմացող ոչ ոք չկա. երևի հենց մարդուն իմանալու վախից է. ահա՝ ո՞ւր ենք գնում: Մարդ պիտի նախապես իմանա, իսկ ո՞վ գիտի՝ արդեն անդադար որդն էլ է հայտնվել, թերևս սոված՝ ահա մեզ է ուտում ներսից՝ ինչպես անցյալ գիշերվա ծանրությունից ավազն էր ղրճտում մի կնոջ ու մեկի տակ:

ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ՊԵՍ ՍԱՓՐԱԾ ԴԵՄՔՈՎ ՄՈՏ ՀԻՍՈՒՆԱՄՅԱ ՄԵԿԸ.– Լավ էլ իմացար, որ գիշերն այդքան ծանր չի լինում. երկու մարդու ծանրությունից է ավազը ղրճտում: 
Հայացքներն այնքան էին սևեռուն-հետաքնին, որ կարծում էին՝ միմյանց հուշերն անգամ գիտեն, նաև՝ որ այդքան իրար նման են:

ՓՈՔՐԱՄԱՐՄԻՆ ՀՐԵԱՆ (ասաց ջղային) .- Որովհետև` ոչինչ չունենալով, ծնվող նոր մեկի հույսն էին ուրիշ մարմնի տալիս: Այդպես է` ամենավերջին հույսն էլ կյանքին:

ՊԱՏԱՍԽԱՆԵԼՈՒ ՊԵՍ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ.– Իսկ ճահիճնե՞րը, որ ոտքի շարժից թպրտացող օդով էլ չեն չորանում, – բայց մենք ճահիճներով է՛լ անցանք:

ԿԱՆԱՆՑԻՑ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆ ԱՍԱՑ ՄՐԹՄՐԹԱԼՈՎ.– Ճահիճներով պիտի անցած լինեինք, որ գիշերվա ղրճտոցը չլսվեր. ինչ էլ եռանդուն էին, թե չէ ի՞նչ մնաց, որ ավազի տակով էլ չթափառեինք, բոլոր կողմերից տեսնող որդի պես:

ԿԱՐՄԻՐ ԴԵՄՔՈՎ, ԴԵՄՔԻ ՄԱԶԸ ԽՈԶԱՆԻ ՊԵՍ ՄԱՐԴԸ ՋՂԱՅԻՆ ԱՍԱՑ.– Աստված ենք որոնում. չե՞ս տեսնում, թե՞ մոռացել ես: Բայց ոչ հին, կյանքից ձանձրացած մի աստված:

ԱՄԵՆ ԻՆՉԻՑ ԴԺԳՈՀ ՄԵԿԸ, ՈՐ ԳՈՐԾՈՎ ԽԵՂԿԱՏԱԿ Է (տնազ անելու պես սկզբում, հետո` լուրջ) – Գիշերն այդքան ծանր չի լինում. երկու մարդու ծանրությունից է ավազը ղրճտում: Երկու մարդով մեկի կշիռը:

ԿԱՆԱՆՑ ԽՄԲԻՑ ԱՆՈՐՈՇ ՁԱՅՆՈՎ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ.– Մարդ չանցած ճամփաներն են տանում Աստծուն. կարևորը՝ երկնքով չէ, գետնով է ճամփան (հուզմունքից հազում է):

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ. – Աստված ենք որոնում, թե՞ մոռացել ես. թեև Աստված մեզ նման թափառաշրջիկ չէ, որ մի թփի տակ հանդիպենք:

Երկնքի անճանապարհ, բորբոքուն կապույտը, որ եզրերում մշուշվում է շոգից:

Թափառական-պատահական մի ճնճղուկ անցավ. ետ եկավ, թրթռացնելով ծխագույն-գորշ թևերը՝ ասես թե որոներ, խուսափելով մոտակա ձիթենիների խմբից՝ որ շոգից երևում էին ինչպես ապակու ետևից. ամբոխ ճեղքելու նման վճռական կանգնեց ցորնագույն դեմքով, վտիտ մորուքով երիտասարդի աջ ձեռքին:

Ընթացքում, ճնճղուկի կանգնելուն ուղեկից ՊԱՏԱՆԻՆ ասաց ուրախանալով.– Բայց ամբողջ գիշեր ավազն էր մի կնոջ ու տղամարդու տակ ղրճտում: – Հետո ժպտում է ասես անսպառ: Ավազը երեսանց դեղին էր, տակը՝ օդի հին խոնավությունից թեթև թռչնագույն. եթե ավազի երեսը չլիներ, թռչունն ու գետինը չէին տարբերվի:

ԿԱՐՄԻՐ ԴԵՄՔՈՎ, ԴԵՄՔԻ ՄԱԶԸ ԽՈԶԱՆԻ ՊԵՍ ՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ.– Գիշերվա ցրտից մնացած զով կլինի. այս ծառերի միջով անցնենք՝ գոնե մինչև շոգը կոտրվի:

Ասես շրջակայքը բռնած՝ թռչունի հուշող-անհանգիստ ծլվլոցն է: Հատկապես նրան են լսում՝ ասես թարմանալով շոգից. ծլվլալով՝ թռչունը բարձրանում-իջնում էր. ձայնն էր անընդհատ փոխվում՝ մոտիկ-հեռու. աշխարհի օդում միայն նրա ձայնն է:

Ծանր մորուքով, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ասաց. – Տեսա՞ր, որ դու չես որոշում: – Լուռ ժպտում է (հանդարտ է օրվա խաղաղության պես):

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ. – Բայց, իհարկե, դու չես որոշում. Աստված հենց նրա համար է, որ որոշի. ինքը որոշի, հենց քեզանով, որ թվա, թե դու ես որոշել: Մի տեղ ունե՞ս, որտեղից գիտես, որ դու ես որոշել: Երևի այդտեղից է Աստծո և մարդու սահմանը (լուրջ է խոսում, առանց տնազի. հիմա` ժպտալով) . Դու ո՞րտեղից չկաս, իսկ Աստված ո՞րտեղից կա, որ մոլորվել ես: Մոլորվե՞լ ես (արդեն ծիծաղում է) – Որովհետև անծայրության ճամփան Աստված որոնել չէ:

ԿԱՆԱՆՑԻՑ ԱՂՄԿԵԼՈՎ ԱՍԱՑԻՆ ՀԱՊՇՏԱՊ. – Ճնճղուկը ո՞րտեղ կանգնեց, ճնճղուկը ո՞րտեղ կանգնեց, - քննախույզ որոնում են օդում, ծառերի ճյուղերին, կարմիր ավազի վրա: – Ախր միայն նա կիմանա Աստծուն, աչքից նրան չկորցնենք. միայն հողի միջով չի կարող անցնել (կանացի ձայներ են. կցկտուր, հապճեպ, միմյանց ընդհատելով):

ՏՂԱՄԱՐԴԿԱՆՑԻՑ երկու-երեք հոգի քրթմնջացին (հրեան, հռոմեացու դեմքով մարդը, գլուխը խուզած ծերունին) . միասին կամ զուգահեռ. – Նրան էլ է զովը ձգում: Բայց ո՞րտեղից հայտնվեց. Աստծո աջի վրա են բոլոր մարդիկ, որ կարծում են՝ գետին է: Միայն մահն է գետնով ու ջրով անցնում, որ ոտքերն էլ չեն թրջվում:

(Դանդաղ նստոտելով ծառարմատներին, լուսնալույսի գույնի մոխրե գետնին՝ ծանր գալուստից շունչ են քաշում. թույլ, խեղդող հևոցներ են, որ միմյանց ուշադրություն են քաշում իրենց վրա):

ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ՏԵՍՔՈՎ ՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Վերևով հենվելու տեղ չկա, որ մահ անցնի (մի քանիսը ցածր հազում են): Միայն գիշերն է անցնում ցրտին հենված, անմահության հույսով խաբելով. հողի տակ անմահության հույս չկա՞:

ՓԱՐԹԱՄ, ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ԿԻՆՆ ՀԵՎԱՍՊԱՌ, ԱՆՀԱՄԲԵՐ ԱՍԱՑ. – Գուցեև նշաններ ենք, որ միտք են ասում. բառերի պես առանձին ենք, միայնակ, – ո՞վ իմանա՝ ինչ ենք ասում միասին, որովհետև առանձին-առանձին մեր ասածը չգիտենք, դրա համար էլ Աստծուն ենք որոնում, որ մեզ ասելիք դարձնի: – Ասաց համարձակ, հատու, վճռական (տատանվելով ասես հիշողությունից, որովհետև բոլոր խոսածները հիշում էր):

(Չգիտես որտեղի թափառումից գալով ճնճղուկը նորից եկավ, իջավ երիտասարդի աջ ձեռքին. կորած-հայտնված ճնճղուկի ետևից դիտմամբ տագնապով վազելով) ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ. – Այս թշվառության, պանդխտության մեջ խոսքն այստեղ խենթություն է, - սակայն մեկը վեր է կասկածից, որովհետև նախ իրականությունն է տեսնում նրան:

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (արդեն լուրջ, հումորիկ երանգով) . – Ո՞վ է այն մարդը, որ վեր է կասկածից. ինչպե՞ս կարող է մեկը կասկածից վեր լինել, բայց չէ՞ որ այս անծայրությունից բացի, կասկածն է մեզ հավասարեցնում, - թե՞, գուցե թաքուն, արդեն տարբերակում է. (տնազելով) մեկը վե~ր է կասկածից:

(Կապույտից դողդողացող՝ քարացած հսկա ալիքների տեսքով, հեռու լեռներն ասես երկինքն էին պատառոտում. շոգը յուղ խառնած ջրի տեսքով էր նստած):

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃ, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Բայց երկնքի թռչունները սերունդներ ունեն. ո՞ւր են մեր սերունդները, որ չեն երևում երկրի երեսին. ես տղայիս թաղումից փախա, որովհետև բաց աչքով չես կարող հողի անծայրությանը նայել՝ սառը, անշարժ, հավերժական: Հողն այն երկրում սպիտակ է: (Լուռ, ցածր հեկեկում է) Ոչ մի մեռել չի համբերի այդ անընդհատ սպիտակին:

(Հողը դեռ ծխագույն էր. կաթնասերի նման օդի վրա ստվերը երևում է):

Ճնճղուկը մի պահ թռել, կրկին էր նստել. հիմա երիտասարդը ձեռքերը ծնկներին էր հենել արմունկներից. աջը այդուհանդերձ օդում էր, բաց – բութ մատին կանգնած, աջ ու ձախ էր նայում. ՁԳՁԳՈՒՆ, ԿԱՅՏԱՌ ԱՍԱՑ.

– Խավարն ավելի է կոշտ, քան լույսը. խոսքի մտերմության չափ են երևալի, ոչ միայն աչքով:

(Ավազի վրա փոխված արևի ստվերագույնից հասկացան, որ կեսօրն է շարժվել. մի իշավոր սիլուետ հորիզոնում գտած գաճաճ ձիթենուն էր մոտենում, բայց չհավանեց: Նստածները փոքրիկ ճյուղերով հողն էին փորփրում. անցյալն ասես հիմա լիներ, թռչնագույն տակի հողը թացոտ կար, բայց օրը դանդաղ հոսում էր): ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ կողքին նստած հռոմեացու դեմքով մարդուն բան էր պատմում. մի պատառիկ լսվեց. ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃՆ Է.

– Անծայրության հիվանդ էր. շարունակ որևէ տեղ էր ուզում՝ ինքն էլ չգիտեր որտեղ: Դրանից մեռավ. մի գիշերում դեմքը կապտեց: Երևի անծայրության կարոտից էր (կրկին թույլ հեկեկում է): Իրականությո~ւնն է սպանում մարդուն (ողբում է, կրծքին, գլխին խփում` լացելով բարձրաձայն):

– Տեսնես այստեղով է՞լ է մարդ անցել, – քրթմնջալով ԱՍԱՑ ՊԱՏԱՆԻՆ: Մյուսները, ուրիշների կյանքին խառնվելու պահանջից պանիր, ձու, հաց էին ծամում: – Առանց երկյուղի մեկը, – շարունակեց պատանին: – Որ Աստծո դեմ էլ կըմբոստանա. ինչի՞ վրա ապրենք՝ մոխրի՞, ստվերի՞, թե՞ լույսի (համաձակ, ասես մերկ նայում է բոլորին, գիտակցելով հարցի անակնկալը) . բայց ես կորցնելու բան չունեմ:

ՓԱՐԹԱՄ, ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ ԽԻՍՏ. – Կյանքը միայն այդքանն ունի: (խիստ նայելով պատանուն) Սգի մեջ տղամարդն է սրբազան, ուրախության մեջ՝ կինը:

ՀՐԵԱՆԵՐԻ ԱՌԱՆՁԻՆ ԽՄԲԻՑ ՍԵՎ ՄՈՐՈՒՔՈՎ, ՃԵՐՄԱԿԱՄԱԶ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ ՏԱՏԱՄՍԵԼՈՎ. – Աբրահամն ինչի՞ վրա էր. դրա համար էլ մեղք չունեցավ, – որովհետև առանց կասկածի էր. ուտելիքը երկիրն է տալիս, ոչ Աստված, դրա համար էլ ամեն քայլի չի տալիս, որովհետև չենք գտնում:

ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Կյանքն ու մահը հայտնի են ուտելիքի պես, այս ճնճղուկը նրանց վրա չի ապրում, երբեմն հանգրվանում է: Դրա համար էլ ուտելիքը նրանց հետ չի չափվում՝ ինչպես երկուսի խոսելուց եկող մտերմությունը: Ամեն օր այդ մտերմությունն է մարդու հետ (ճակատն է սրբում):

(Բոլորը նրան էին նայում, լրջությունից վախեցած):

ԱՍԵՍ ՏԱԳՆԱՊԻՑ ՀԱՆԳՍՏԱՆԱԼՈՎ՝ ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ. –Երկինքն է՞լ ես տեսել. (երկար ընդհատում) . այնտեղ չես կարող որոնել՝ ինչքան ուզում ես թափառիր, ոչինչ անծայրությամբ չի չափվում. եթե երկիրը հերիք չէ, որ Աստծուն հանդիպես. թեև, ահա, երկիրն է մարդունը, որ տեսնում է շարունակ:

(Ոմանք, որ փոքր-ինչ հեռու էին՝ մյուս ծառերի տակ, մոտեցան – պպզած նայում էին դեմքին՝ հայացքները քննախույզ. ագահորեն, ասես միանգամից հոգնած, ուսերին բեռի նման թափառումների մորթիները կուտակած: Թռչունը նորից էր թռել՝ այս որերորդ անգամ, ասես միայն նրա խոսելուց):

– Մի՞թե չգիտեք, որ ահա նա էլ է սիրո վրա ապրում, - ԱՍԱՑ՝ ցույց տալով մոտիկ, ասես խաղացկուն թափառող ճնճղուկին: – Չգիտե՞ք, որ սերը հողից պինդ գետին է, որովհետև ոչ ոք մեկ ուրիշին միայնակ չի պահպանում. սիրո մեջ ոչինչ չի կորչում, միայն մեծանում է: Ահա` մեկին միայնակ պետք է պահպանել մարդկանց մեջ: Մարդու անելիքը նախ մարդուն պահպանելն է. այդտեղից է սկսվում Սերը, որ ասում եք` չկա:

(Արդեն չգիտեին, թե երբվանից սկսեցին որոնել՝ պատառներով երևացող օրերը նույնն էին. անցյալ, որ նորից չի ապրվում: Ստվերում կծկված հովացողները նայում էին, իրենց հոգնած ծնկներին լսում: Կրկին՝ հուզմունքից, թե հոգնությունից ծանր էին շնչում. անտարբեր՝ քրտինքը դեմքներից ծորում, երբեմն դողացնում էր): ԱՍԱՑ.

– Այս է մարդու, թռչունի, կենդանու գետինը, որ կյանքից ու մահից առաջ էր ու կա. երկնքին նայեք, հետո` ջրին: Այդտեղից է սերը որոնվում. բոլորի համար չէ նախապես պատրաստի, դրանից էլ բոլորը չեն կարող գտնել, ինչպես առավոտը:

(Պպզած, լուռ լսողները բզեզի էին նման, իրենց սև շորերով): ԱՍԱՑԻՆ.

– Բայց մարդու հացը երկնքից է կախված՝ ուտելիս մարդունն է, ոչ Աստծունը, ինչպես կյանքը, որ մարդունն է, կամ՝ ինչպես մահը, որ բոլորն ունեն:

Զգեստներից ծանրերը ոտքերի տակ դրած, աղջկական կանաչավուն քիտոնով ՊԱՏԱՆԻՆ ԱՍԱՑ.

– Ձկան պես քրտնել եմ. բայց ամբողջ գիշեր թաքուն ղրճտում էր օրվա ավազը: Լռության տանջանքն է, որ ոչ ոք չի լսում, – նորից մաղձոտ ժպտաց (ասես այլևս հուսահատ է, սպառված):

– Դու նա չես, ով շոգում է, - ԱՍԱՑԻՆ ՔՄԾԻԾԱՂՈՂ ԿԱՆԱՆՑԻՑ. ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ էր: –Ուրիշ մեկն ես, որ ինքն իրեն չի ճանաչում. ամայությունից էլ չես կարող քեզ ճանաչել, բայց՝ որոնիր, որոնիր, մի օր էլ քեզ կգտնես:

ՈՏՔԻ ԿԱՆԳՆԵԼՈՎ՝ ՄԻՆՉԵՎ ԱՉՔԵՐԸ ՄՈՐՈՒՔՈՎ, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ.– Սիրելը կին ցանկանալը չէ: Ես չէ, որ պիտի ասեմ, որովհետև կնոջն անգամ հայացքով հպվելիս՝ ցանկանում ես: Բայց դեռ սերը չէ այդ, – գերեզմանի ու կյանքի գիտելիքները այդ կնոջ համար են, ոչ սիրո. ժամանակ առաջ Մովսեսն էլ դա ասաց (հրեաներն գլխով արեցին. □Այդպես է, այդպես է□), ցանկանալը սկիզբն է սիրո՝ նա էլ է պտուղի պես հասունանում, մինչև վերջ էլ հողի վրա է, միայն մարդու հետ ու մարդու մեջ, – որովհետև միայն մարդը այդ սիրով մեծանալու հպարտանքն ունի, որ մինչև Աստված ինքն է իր կանգառը: Բա ինչի՞ համար է այս ողջ անծայրությամբ անցած ճանապարհդ, որ սիրելը չես կարողանում տեսնել:

ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (ասես արթնանալով, տխրադեմ) .– Բոլորս էլ խեղկատակ ենք (կտրուկ, գոռալու պես) – նույնը՝ հա՛ քայլում ենք. բայց աշխարհում կա՞ ճամփա, որտեղով մարդ չի անցել: Թեկուզ ծիծաղը՝ ամեն տեղից է անցնում, սիրո նման (ձայնը չորացավ, կտրվեց. հանկարծակի լացում էր, երեխայի պես, խոշոր արցունքներով): – Ես ի՞նչ իմանայի, որ այսքան ծանր է անծայրությունը, որ բերում (ցածր) ոչ թե որևէ վերջի է հասցնում, այլ հենց կյանքի պատին, որ մահն էլ չէ, բայց միայն մարդու մեջ է, իրականության նման:

Դեռ թռչունի ծլվլոցն էր նրանց ողողում.

Քիչ անց. ՊԱՏԱՆԻՆ՝ ՏՐՏՈՒՄ ԱՍԱՑ կատակային. – Ձկան պես քրտնել եմ, հենց ձկան (ինքն իրեն պատկերելով իբրև ձուկ) . երևի գիշերվա ղրճտոցից է (ժպտաց ու դեռ երկար ժպտում էր):

ԾԵՐՈՒՆԻՆ թույլ, մանրիկ հեկեկում է:

Կանայք ցածր քչփչում են. թերևս գիշերը պառկած անհայտ կնոջ ու տղամարդու մասին էր:

ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԲԱՐՁՐԱՁԱՅՆ ԽՈՍԵՑ, որ բոլորը լսեն.

– Ապրածդ կյանքից մնացածը հավա՞տն է շատ, թե՞ անիմաստությունը:

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (անլուրջ, ժպտալով ու ասելիքին տարակուսելով) .- Ոչ մեկը: Չգիտեմ` ում հավատամ, և չգիտեմ` ինչին չհավատալ. դրա համար էլ` անիմաստությունը, թե չէ` ոչ ոք չի կարող ասել, թե որին հավատալ, որովհետև չկան, - խեղկատակի պե՞ս եմ մտածում, թե՞ ձեր լրջությունն եմ ավերում: (Գլուխկոնծի է տալիս, անիմաստ հռհռում, բայց միշտ ժպտալով):

Արդեն մանր քարերի ստվերներն էին երևալի: Ծերունին հանկարծ ու երկար՝ հազալու պես քռքռալով ծիծաղեց. ասես նոր էր արթնացել՝ հայացքը աշխույժ էր, կայտառ:

Ասես հանկարծակի ոգևորվելով, ՏԽՐԱԴԵՄ ԾԵՐՈՒՆԻՆ թատերական ձայնով ասաց. – Նրանք վաղուց գնացին. մի օր հավատում էին, մի օր անհավատ էին: Չգիտեին ո՛ր օրերը ջոկել. հավատալո՞ւ օրերը, թե՞ անիմաստության օրերը: Բայց տեսան, որ օրը կեսօրից է նշան առնում, իսկ կյանքը հավասարակշռելու համար իրերին էին հավատում, որ որոշ ժամանակ փոխարինում են մարդկանց: Երբեմն լսում էին Աստծո ձայնը՝ բայց ես շարունակ ստեղծում եմ: Ահա՝ ո՞ւր են մարդիկ, որ իրերն այսքան շատ են: Քարակոփ մեծ կրկեսում ես հարցրի այսպես, կատակի նման, բայց բոլորը գնացին, հետո իրար հրմշտելով կորա՜ն` ինչպես հենց իրականություն:

(ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԾԻԾԱՂՈՒՄ Է. կանայք էին ահաբեկված նրան նայում): – Այդ սերը բաժանվո՞ւմ է, որ բոլորն էլ ունենան, - ասաց ծիծաղի միջից. (լռությունից սկսեց առյուծի մռնչոց կաթել. շփոթվեցին տագնապալի: Ստվերն օդից իջել, արդեն գետնին էր. չգիտես ինչի ստվերներ էին, որովհետև տեղանքը ոչ ժայռ ուներ, ոչ էլ մեծ ծառ): – Ամեն մեկը իրենը կուզենա, բայց՝ քիչ կամ շատ չպիտի լինի, թե չէ պատերազմներում իրար կվերացնեն (ծիծաղում է բարձր, բեկոր-բեկոր նյարդային):

Բոլորն էին թմբիրից արթնացել. աշխույժ, կենդանի իրար են նայում, մերթընդմերթ թաքուն ծիծաղում, փսփսում: Առյուծի ձայնն անցել էր:

ՊԱՏԱՆԻՆ. – Այս երկար օրն էլ կրկին չի ավարտվում (ժպտում է, ծիծաղը զսպելու համար): – Բայց մի տեղի մոտեցել ենք, օտար կնոջ հոտ եմ առնում:

Կանայք թույլ ժպտում են. Նախ կռահելով, հետո՝ լսելով:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ (նրա թեթև ձայնը հնչում ու տարածվում է չգիտես որտեղից: Հևասպառ խոսում է. աչքերն ակնապիճներում ոստոստում են, այլևս չի ծիծաղում, թվում է՝ անիմաստ բառեր է ասում արագ-արագ) .

– Արեգակը գալիս, ավարտվում է, խոշոր քարերի, ժայռերի ստվերներն են, հին գույներից զրկվում՝ նոր են ստվեր դառնում: Ջուրը ստվերի՞ց է հոսում՝ դրա համար էլ չի երևում: Թե՞ արևից, որ ձայն ունեն: Մարդիկ մենությունից են խոսում իրերի հետ: Կռվարարներն ասում են՝ ոչ, երազից է, մենավոր երազից, առանց իրերի. երազում ոչ մի իր չի երևում: Ծաղկուն դաշտով անցնելիս երեք օր խոտ կերանք: Զինվորներ են գալիս հներից: Մեռյալների հավատից է, որ ոչ ոք չի մեռնում: Կարմիր մշուշը հեռո՜ւ-հեռվում է: Բայց սարն ինչպե՞ս անցանք՝ իրար հետ էինք, որ ասում էինք՝ բլուր է: Ինչի՞ վրա է ապրում, որ մարդու հետ սարն էլ կա, խոտն էլ: Ձյուն չի գալիս՝ ձյուն կերե՞լ ենք, մոռացա …

ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՏՂԱՄԱՐԴԸ. անկարծիք. – Խելքը ե՛րբ կորցրեց. առավոտից խելացի էր խոսում. երևի ամայությունից է: Օրինակ` պարզ չէ՞, որ այլևս չենք դառնա այն տեղերով, որտեղից անցանք:

ԿՄԱԽՔԻ ՊԵՍ ՆԻՀԱՐ ՄԱՐԴԸ. թանձր հոնքերով – Բա անիմաստությունը. թե չէ անապատ չափչփելով ո՞վ կհասներ ժամանակի անգոյության մտքին: Տարածության նման է, որ հա’ անցնում ես, և խաբուսիկ մի արդյունք կա, - ասես` չկա: Ավարտներում` միայն մահն է, որ կրկին հարց է` կա՞, թե՞ չկա:

ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ՔՉԱԽՈՍ ՄԱՐԴԸ դիտում էր, ուշադիր լսում: Ճնճղուկը աջ ձեռքին կանգնել, չի գնում. ասես մատների միջև թափառում է: Մի երկար, շեկ որդ է նրա կողմը սողում, բոյով մեկ կծկվելով–բացվել–երկարելով, տակը–կողքանց կարմիր ոտիկներն են երևում-փակվում: Թռչունին տեսավ, կանգնեց. շտապելուց գլորվեց՝ ջանալով շուռ գալ-ետ դառնալ:

Նրա ոտքերին մոտիկ չոքած երիտասարդ մի կին էր ինքնիրեն փսփսալով շշնջում. նկատելի է, որ հղի է: ԼՍԵԼԻ ԱՍՈՒՄ Է.

– Տեր, սերը, որ չի երևում, ինչպե՞ս կարող է հողի նման պինդ գետին լինել. բա ինչո՞ւ է կինը տակը պառկում, տղամարդը՝ վրան:

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (շարունակ ժպտալով. անհոգ, անվիշտ) .- Ես ինչո՞ւ ձեզ միացա, որ նման բաների շուրջ եք խոսելու: Բայց ես ի՞նչ իմանամ, թե ինչու է կինւ տակը պառկում, տղամարդը` վրան. անապատի օձն էլ է այդպես պառկում. ո՞վ կարող է պատասխանել, որ ես պատասխանեմ: Ո’ւր ուզում եք գնացեք, որ մի Աստված գտնեք, աստվածները` շա~տ:

ԸՆԴՀԱՏԵԼՈՒ ՊԵՍ, ՄԵՋ ԸՆԿՆԵԼՈՎ. ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ. – Ես անիմաստության պատմությունն էի ասում, հենց մեզ վրա, – օրերի, որ ապրեցինք: Ասածիս պես՝ ամեն ինչ առանձին է, որ իր պատասխանն ինքը ունի. փնտրիր, կգտնես (կռվարար) – Չփնտրելուս համար էլ են ասում, թե խելքը կորցրել է, ծեր է: Իսկ ո՞վ է որոնում, գոնե ծերունու գտածը ո՞վ է գտել, որ իմաստուն խոսի. որոնողները նախ իրենք իրենց են կորցնում:

Լուռ են. ծերունու խոսքից սասանված՝ ասես իրիկնադեմն արագացնելով են սպասում, որ ստվերով քայլեն

Լռությունից սպասելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԿՐԿԻՆ ԳՈՌԱՑ.

– Ոչ ոք էլ չի որոնում. այն, ինչ կա, աշխարհն արդեն լցրել է, այլ բանի լինելու տեղ չկա. շատը իրերն են, որ հենց մարդկանցից շատ են: Աստված հենց դա է ասում. եղածն ունեցեք, եղածն ապրեք, - դրանից է, որ կյանքն ու մահը այդքան շատ են մարդուն կշտացրել: Կնոջ հետ պառկածը ողջ իմաստությունը մի պահում էլ է գտնում: – Թե չէ՝ ամեն տեղ անհաշիվ կուռքեր են, ամցյալի արձաններ, հնությունից ու իրենք իրենցից ճկռած, որ մահից անդին էլ եղել են իմաստությունը որոնելու: Մարդուց շա՛տ են, շա՛տ. բայց՝ կյանքից քիչ:

ՄՆԱՑՅԱԼՆԵՐԻ ԼՈՒՌ ՍՊԱՍՈՒՄԻՑ ԱՍԱՑ ԿՐԿԻՆ ՋՂԱՅԻՆ. – Կյանքն ու մահը հերիք չե՞ն, որ սեր էլ եք ուզում: Դրանից չէ՞, որ կիսատ եք մեռնում, շարունակ կյանքին կառչելով: Որովհետև մահն էլ պիտի ձեր վրա տեսնեք, որ հավատաք. մեռնում եք անմահության հույսից չորանալով: Չկարողացաք գոնե յոթ օրն էլ ամայությանը դիմանալ: Դեռ սնունդ էլ ունեք, որ կիսում է այս անիմաստությունը:

ՏԱՐԻՔՈՎ ՄԻ ԿԻՆ ԿԱՆԱՆՑ ԽՄԲԻՑ (քարշ տալով մի մեծ մորթի. առանց ծերունուն նայելու՝ սևեռելով հայացքն ու, ասես, բառերը դեմքին) ԱՍԱՑ ՄԵՂՄ.

– Գիտեմ այդ սերը, որ նման է համբերությանը: Այս յոթ օրը առանց իմանալու դրանով էի սնվում, բայց՝ հիշողության մեջ է հիմա, նա, ում սիրում էի, հիմա չկա. եգիպտական գերության մեջ կորավ անանուն: Ոչ ոք չի կարող հիմա ինձ մխիթարել: Հողի տակի անհայտությունն ավելի խորունկ է, քան երկնքի անհայտությունը:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ (լուրջ, անծիծաղ, առանց որևէ ծամածռության) ԱՍԱՑ. – Երևի գիտես: Եթե համբերությանը նմանեցնում ես՝ իսկապես գիտես: Դրանից է ծնվում սերը, որը տեսնելու համար ոչ ոք դեռ չի ապրել. համարձակությունն ավելի մեծ է, քան ուրիշ արարքի համար, թեև ես էլ չգիտեմ:

– Համբերությո՞ւնը, - դանդաղ, հատու ԱՍԱՑ ՏԱՐԻՔՈՎ ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴԸ (կողքի թեքվելով, եղած ստվերի չափով երկարելով): –Կյանքում, պարապ օրերին համբերելն ուրիշ է՝ երբ հենց կյանքին ես համբերում, ասես անիմաստ բզզոցով անցնում է ոչ մի տեղ: Անմիջապես մահվան սպասելու համբերելն ուրիշ: Կամ՝ մեկը, որ սպասել ու վերջին պահին ազատվել է թե՛ գլխատումից, թե՛ սպասումից, թե՛ թեկուզ երեք օր համբերելուց: Բայց աշխարհում կան. խելագար են: Ուժեղները՝ միշտ անորոշ մի աստծո հավատացյալ, որ չկարողանալով կյանքին ու իմաստությանը դիմանալ՝ կիսատ, կամ լրիվ ճգնավոր են դառնում հենց ապրելու համար. թե չէ ի՞նչ սեր, ո՞վ կարող է այդքանն անցնելուց հետո սիրել. ոչ ոք չի կարող անիմաստությանը հավատալ, որովհետև ապրել, նշանակում է կյանքում իմաստ գտնել, – բայց ինչքա՞ն կարող ես ինքդ քեզանից կյանք ստեղծել հա՛ իմաստավոր: Հատկապես մարդն է պարտավոր կյանքի անիմաստությունը իմաստով լցնել. նրան միայն կենդանին, ծառը, թռչունն են օգնում, - թե՞ այդպես չի (ավելի է կարմրած, քրտնած. հուզված է):

Թափառելու պես՝ որևէ հեռվից արծվի կռինչ լսվեց. չգիտեին որտեղից: Մտքերը, իրենց իսկ օրինակները ասվելու ցանկությունից խեղդում էին. հաճախ անիմաստ, լուռ շարժումներ էին անում, խորասուզվում կամ դեռ շուրթերը շարժում անշշուկ: Հռոմեացու դեմքով մարդը ետ ու առաջ էր քայլում. ստվերներն արդեն դողդողում էին. ոչ թե շոգն էր անցել, այլ ետկեսօրյա իսկապես մի հոգնած, խեղդող անդորր էր. չէին կարող շարժվել, բայց մտքերը չէին սպառվում:

– Սիրուն, սիրուն կհավատանք, որովհետև անիմաստ չէ, - ԱՍԱՑ ԾՆԿԱՉՈՔ ԿԻՆԸ. մոռացված՝ դեռ ծնկաչոք էր, դեռևս տաք ավազն այրում է նրա ծնկները, որ փաթաթված են նախկինում սպիտակ քիտոնով, տակը՝ մորթի: (թեթև, աննշան քամին նրա մազերն է ասես պոկոտում` ծածանում դեմքին):

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (մռայլ. ասես պարտված) .– Նման մի գիշերվա երանության շուրջ է կյանքի ողջ որոնածը. կա, բայց ամեն օր չես կարող տեսնել:

Ոմանք արդեն ննջում էին, թեև դեռ կայտառ են:

– Առուտո՞ւր է, ինչ է, - ԳՈՌԱՑ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (ձիթենու թույլ ստվերում էր. կանանցից վերցրած ցնցոտիների վրա կողքի էր ընկել, ուրիշի խոսելուց ավազի վրա բառ էր գծմծում, ջնջում հունարեն ու եգիպտերեն նշաններով, հետո ուշադիր ուրիշը գրում): – Դու՛, կին, սերը ի՞նչ է, որ համբերության նման է. նշանով ցույց տուր՝ տեսնենք: Թե՞ չես կարող, որովհետև նշան չունի:

ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (լուրջ, գիտի, որ իրեն չեն լսում) – առևտուր է, որ հավատն էլ են իրար ծախում, որ հողից չէ: (Տխուր) – Հողից ծնվածի պես է ծախու: Ո՞ւր փախչեմ մարդուց: (թռչկոտում է կեղծ, տագնապով):

Հայացքը ավազին՝ կինը նայում էր:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ. շարունակում է. – Ահա, հենց հիմա խոսքը ասվեց, բայց չես հավատում, որ կա: Թեկուզ ունես. բայց ինչպե՞ս կհավատաս, թե ինչ է սերը, որ չես կարող մատով բռնել: Միայն իրերը չեն, որ երևում են. շատ ավելին չերևացողներն են բո՛ւն երևացողը: Առյուծի ձայնն առար ու վախեցա՞ր քեզանից. ահա սերն էլ է դրանցից: Կարո՞ղ ես ցույց տալ, թե ատամդ ինչպես է ցավում. պիտի ցավը ցույց տաս, թեև մարդ էլ չի տեսնի: Ուրեմն՝ չկա՞:

ՀՐԵԱԿԱՆ ՔԱՀԱՆԱ (միջահասակ, սև-կեղտոտ պարեգոտով, մորուքը մշուշի նման ծնոտից խանձված կամ բնական շիկակարմիր, նոր է միացել խմբին) ԼՍԵԼԻ ԱՍՈՒՄ Է.

– Ցավը միշտ կա. երբեմն ցավ տանողն է պակասում, կամ՝ թվացնելով, թե չկա: Ո՞վ է համարձակորեն ցավ տանում: Ցավի հետ հոգին էլ է թաքուն, ասես մարդ հսկող պահապաններից մեկը: Երեք օր առաջ էր՝ ասես հավերժությունից եկած մի մուրացկան առյուծի մոտ կանգնեց, ասաց՝ կրկին հավերժությո՞ւնը. այնտեղից եմ եկել, նորից եմ գնում: Առյուծը գռմռում էր, շան պես: Կանգնեց մի պահ, հետո մոտեցավ առյուծին. նետվեց հենց երախի վրա: Ջղայնացած կենդանին վախեցավ, խրտնելով ետ քաշվեց երերուն. հետո դանդաղ հափռում էր նրան՝ ավելի կատաղելով նրա ցավի ճիչերից: Պատառոտում էր փորից՝ ճանկերով աղիները հանում, – որ տիեզերքի ճամփաներն է ցույց տալիս: Բայց, նախ, խեղդելուց հետո, կենդանի էակին ոչ ոք հավերժության ճամփան չի ասում (նա տրտում շուրջն է նայում. հռոմեացու դեմքով մարդը մոտեցել, ուշադիր լսում է): Ինչպես հավերժության ճամփան, կյանքում էլ ամեն ինչ անելի է. կյանքում ավելի շատ անողն է պետք:

Մի պահ լուռ էին. կտրուկ վեր թռչելով ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ ՀԵՎԱՍՊԱՌ.

– Հաստատ ձախողված փիլիսոփա ես (որ բառը կոշտ չերևա՝ կեղծ ծիծաղում է): Նրան հարցրու, որ այդքան չլսված բան է ասում: Կարո՞ղ է ատյանում է: Սիրելով պառկելուց հետո ձանձրանում, քնում ես (քռքռալով ծերունին ծիծաղում էր՝ ուշադիր նայելով կանանց դեմքերին): Մարդու բաժինը այդքան սերն է. մի՞թե ուրիշ սեր էլ կա: Այդ ուրիշը չենք հասկանում (դարձավ հրեա քահանային) թեկուզ մի պահ իրեն չհարցրե՞ց, թե ինչու է կործանվում. գուցե երազի մեջ անանուն աստվածներ են երևացել, որ չեն կարողանում վախից իրենց միտքն ասել: Բա մարդը միս չէ՞ անհայտությունը հասկանալու. անհամբերությունից չի կարող խոսքի հասնել: Ահա` գոնե մեղք տանելուն հասել է, բայց ապրելու պատասխանատվությա՞նը երբ կհասնի: Բայց դրա համար է, որ պատասխան չկա. ո՞վ ունի պատասխան, որ ահա մենք ունենանք: Բոլոր պատասխանները Աստծո վրա են, որ չգտնելուց մարդն է փորձելու պատասխանել:

Շփոթված՝ հայացքներն էին թափառում. իրենք անշարժ էին, տարբեր դիրքերում, լարված:

– Սիրիր մերձավորիդ. կյանքը սիրո վրա է հաստատուն, – ասաց ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ շշնջաձայն, փոշուց չորացած բերանով ժպտուն: – Կյանքն ու մահը ահա հայտնի են, սերն է մարդուն անհայտ, թեև հենց կյանքի ու մահվան հետ է ծնվել:

ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ. – Տեր, մի՞թե թեկուզ կյանք ապրելով ավելին գիտես, քան որևէ աստված, որ իր կյանքն ապրելով բոլորի համար, գիտի բոլորի չափ: Մի՞թե մեկ կյանք ապրողը այդքան չպիտի իմանա. մեկ մահով մեռնողի չափ, - բայց ո՞վ գիտե, թե քանի մահով է մարդ մեռնում:

Ճնճղուկն անընդհատ մոտերքում էր՝ երբեմն, խոսելիս, փոքր-ինչ հեռանալով. կանգ էր առնում ծառերի ճյուղերին, հետո ծլվլալով ձուլվում օդին, պատրանքի պես:

– Դու ասացիր, - ԱՍԱՑ ՆԱ՝ դանդաղ, բեկբեկուն հայացքով նայելով:

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃՆ ԱՆՀԱՄԱՐՁԱԿ ԱՍԱՑ.– Բայց մարդու իմացությունը շատ մտածելուց չէ: Իմաստության հիմքը գործողությունն է. առանց դրա ոչինչ էլ չես կարող մտածել: Իմացությունը միայն գործողությունից է սկիզբ առնում, որովհետև միտքը մի բանի կամ բառի վրա օրերով չի կանգնում, որ քննի: Նա հաստատուն է, անպայման ապրելի, պատրանքի հեռվից անգամ երևում է, սպասում, որ մարդուն հենց փորձով տանի իմացության. որոնումներով, չսպասվածը մաս-մաս գտնելով – կորցնելով, –որովհետև որոնածը չգիտի նախապես: Ինչպես որ հանցագործի գլուխը կտրելու են կանգնում շատերի աչքի առաջ: Նրանք գիտեն, որ մինչև անելդ դու ոչինչ չգիտես. գիտե՞ս քանիսն են կիսակտրված գլխով հենց կացնի տակից էլ փախել–թափառել համարյա անգլուխ, տնքալով ցավից: Ահա այդպես է անմերժելի կյանքը, որ չգիտես ով է տալիս: Կասես՝ ինչո՞ւ (ակնդետ նայում է հռոմեացու դեմքով տղամարդուն): Թեկուզ թվում է, թե կյանքն առջևից՝ ապագայով է շարժվում. բայց՝ երբեմն էլ ետևից, որ հուշ է թվում. կյանքը միշտ տարբեր կողմերով է շարժվում:

– Ուտելիքը Աստված է տալիս տարվա չափով, բայց մարդն ուտում է անմահության տենչով, - ասես ինչ-որ անմիջական բանից ուշացած՝ ասաց ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ, ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ, որ շարունակ մտասուզված՝ քիչ էր խոսում:

– Սարսափելի բաներ մի ասա, - վախվորած ԱՍԱՑ ԴԵՌ ԾՆԿԱՉՈՔ ԿԻՆԸ՝ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ նայելով նախկին դահիճի մռայլ, քրտնած դեմքին.–Դաժանը հենց այդ իմացությունն ապրած դեպքը պատմելն է. ամեն մարդ չէ, որ դա կարող է տանել: Համբերության մասին պատմիր՝ եթե ունես, թե չէ՝ սպանությունը արդեն գիտենք: Զովն ընկնում է, - ակամա ասաց ցորնագույն դեմքով երիտասարդին:

–Ոչ, չգիտեՆք: – Կրկին ջղային ասաց ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՆՍՏԵԼՈՎ: – Տես ո՜ւր հասան. ամեն մեկն իր մշուշներն է ցրում: Չէ՞ որ նա՝ հանցագործը, համբերում էր գլխատումից առաջ երեք օր. այդ երեք օրն ինչպե՞ս ապրեց: Երբ ինչ-որ բան ուրիշի հետ է լինում, մարդը մնում է դիտող ու սպասող՝ ինչպես ծալծլեցինք այս յոթ օրը, թեկուզ որոնում էինք Աստծուն ու ապրելով հենց կյանքի անծայրությունը: Իսկ գուցե յոթ օր չէր, տասնյոթ տարի՞ էր, որ անցավ ու` չտեսանք: Ամեն մեկս նախ քա՞նի աստված տեսանք՝ որ կյանքն է ընդգրկում, բայց անծայրությունը չէ. նույնիսկ այդ աստվածն ինքը չի էլ շարժվել: Բայց հեռվից աստվածները շարժվում են, տեսնում ենք. մեկը՝ քիչ, մյուսը՝ անվերջ, մինչև մոռացվեն: Շատ կին ցանկանալո՞ւց էր, թե՞ անծայրությունից. թեև կանայք ահա մեզ հետ էին: Ոչ ոք գործողության չդիմեց. լռակյաց մեր իսկ ցանկությունը հանդուրժում էինք, որովհետև անցուցանելի մտածում ենք (արդեն ծերունին կանգնել է. փոքրիկ տկճորից գոլ ջուր է խմում՝ բերանի կողքերից ծերունավարի թափթփելով): Անծայրության կշիռը հենց ապրելիս մոռացանք. չէ՞ որ այդ բեռան տակ իրականում ոչինչ էլ չես մտածում: Մի փոքրիկ նպատակ ես դնում՝ ասենք, մինչև առաջիկա բլուրն անցնելը սպասեմ, - օր է գլորվում: Ի՞նչ տարբերություն՝ որոշակի, մանրամասն մտածո՞ւմ էիր օրը թե՞ (ջուր է խմում): Բայց՝ համբերում էիր: Այդ ճանապարհով չե՞ս գտնելու սերը, թեև կարճ ճամփան պատահած կինն է. նրա հետ կյանք էլ չես կապում: Այդպես չէ՞:

ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (բարձրահասակ է, մեկնվածքում՝ տարօրինակ հասակով, հոնքերը՝ թանձր, կիսասպիտակ):

– Իրականում ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է ուզում. հենց անհամբերությունից չի կարող իմանալ: Միշտ էլ մարդու ուզածը նախ Աստված գիտի: Կյանքը հենց կյանքից գլորշու պես ելնող այս մշուշներում է. դրա համար է սիրո այս միտքը կայծակի նման՝ ոչ ոք իր տեղը չի գտնում: Ասում են՝ չկա, գտնենք բուն կյանքը. այդ պատրանքներից անդին ոչինչ չկա, ոչ միայն նույն անծայրությունն է, այլև՝ անիմաստությունը, – թեև իրականում չեն որոնել: Ի՞նչ սեր, որ նույնպես պատրանք է: Հովն ընկավ՝ չշարժվե՞նք. այս կողմերում մի քաղաք պիտի լինի, առյուծի ձայնն էլ լսեցինք, որ ասում է, թե՝ ի՞նչ տարբերություն, հողի վրա՞ ես պառկած, թե՞ հողի տակ:

ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ

Գիշեր-ցերեկվա այդ անծայրության, նույն կիսաանապատի մեջ կորած փոքրիկ քաղաք է, մոլորուն՝ ինչպես մեկ մարդ: Ոչ հարևան, մոտիկ գյուղ կա, ոչ էլ գոնե մոտակա հյուղակների խումբ. հովվի ցածրիկ, եղեգներով, ավազակույտերով մի առանձին հյուղակ է, մեծ փարախով: Տափակ կտուրներով շատ տներ, ոմանք՝ անկտուր, ունի կիսամաշված պարիսպներ՝ տեղ-տեղ փլփլված, երեք փայտյա դարպաս: Հենց մուտքի մոտ թռչունների ծերտից ճերմակած հռոմեական երեք արձան. ասես այլ ժողովուրդներինը՝ առանձին են, ահռելի, երեք-չորս ձեռնանի, մարդու, ցուլի, ոչխարի գլուխներով կարճլիկ աստվածների արձաններ, հիմնականում բրոնզից կամ կապարի թիթեղից սարքված:

Դարպասների մոտ՝ թմրած–կիսաննջած պահապաններ. գլխավոր դարպասի մոտ մեկը իրիկնային կիսամշուշից հարցնում է, թե՝ ի՞նչ քաղաք է: Ձայն. □Տապարիա. Տապարիան չգիտե՞ք□: Դարպասից փոքր-ինչ ետ միահարկ շենքերի դիմաց կրկին կարճլիկ աստվածների արձաններ, ավելի խորքում՝ ձիարշավարանն է: Նրանց մոտով խմբի անցնելուց թիկունքից խուլ, ցածր, ասես անաղմուկ թնդյուններ են լսվում. ընդգծվածը թիթեղի, երկաթի փոքր-ինչ սուր, հստակ ձայնն է, – այդ շենքերի արձանները խուլ փլվում են: Կիսահում կավից շինված՝ նրանք փափուկ են քանդվում, ասես իրիկնադեմից տամկացած թնդյուններով: Ձիարշավարանի դիմաց՝ հենց սյունազարդ մուտքի մոտ, մուտքի աջ և ահյակ կողքերին՝ երկու բարձր արձան, ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՄԱՐԴԸ ՈՒՐԱԽ ՁԱՅՆՈՎ ԱՍՈՒՄ Է. □Ահա Ապպոլոնը, ահա Հերմեսը. քաղաքակրթությունն ուրիշ բան է□, ԱՍՈՒՄ Է. □Նրանք չեն փլվի, որովհետև երկաթից են ու բրոնզից, բայց երևի երկրաշարժ է. ավազն ի՞նչ հիմք է, որ կառույցը հաստատուն մնա□: Կիսամշուշի մեջ փափուկ քայլում են:

Ձիարշավարանի դիմաց շուկայի հրապարակն է. մի քանի թերևս ուշացած հրեաներ մատաղ են ծախում: Ակներևորեն Երուսաղեմ տանող ճանապարհն է, որովհետև մոտակա դռների առաջ կան նստած կամ կանգնած ուղտեր, երկու երկաթյա վանդակապատ սայլ, ուր առյուծներ կան. հիմա անհանգիստ մռնչում են, ասես ճանճերից կատաղած: Թույլ մի զնգոց կա. հանկարծակի, հենց խմբի անցնելիս փլվում են հռոմեական արձանները. խուլ թնդյունով, ասես անաղմուկ: Խմբովի շրջվում-նայում են զարմացած: Ինչքան մութն իջնում, առյուծները այնքան շուտ-շուտ են մռնչում, ցնցելով սև բաշերը կամ պոչերով դոփելով գետինը: Նախորդ օրը ինչ-որ բան է եղել, հիմա էլ արձաններն են փլվում. անհանգիստ են: Պատկերից դուրս՝ հեռվում, վազվզոցի ձայներ, իրարանցում՝ փոքր, բայց անհանգիստ: Ձայներ. հարցնում են. □Ի՞նչ եղավ. ինչո՞ւ արձանները փլվեցին. – Դևերի արարք է, որ կա, թե չէ՝ ո՞վ ձեռք զարկեց մեր խաղաղությանը.– Ինչո՞ւ այդ դևին չեն կարողանում բռնել□: Կանացի հատուկենտ ճիչեր. կարճ, հետո ցածր հեծկլտոցներ: Ասես օդի մեջ ձևավորվող–հնչող անլսելի, հոծ գնդի նման բառեր, որ որևէ իրի վրա ընկնելիս՝ ճխլտում են. ԱՅԼ ՁԱՅՆԵՐ. □Բա ինչո՞ւ է ինքն իրեն, ընկած էլ տակինը ճխլտում: –Դևերն են, դևե՛րը, որոնց խոսքերը ահա ավերակների հետքի պես են մնում□ (Օդն ասես մի անտեսանելի թևածումից է խշխշում. բառի անընկալելի խուլ թնդյուններից, որ երբեմն բառ են դառնում, մեկ-երկու հնչյունով բեկոր, որ մի մշտական, անորոշ չարության ֆշշոց ունեն: Սև, ջարդրտված, քաոսային` ընկալելի խտացում-ստվերների ձայն, որ իբրև միտք չի երևում, - կենդանիների փոնչոցների, տարօրինակ փայների է նման, բայց` հնչման մի առանձին ռիթմով):

Տեղ-տեղ՝ տափակ կտուրներով խրճիթներում, կանթեղի լույսեր են պլպլում: Իրիկնադեմ–իրիկուն է՝ սպիտակ կամ թերևս ստվերում՝ կարմիր լույսերով. հոգնած մի օր է՝ եռանդը նախորդ օրը սպառած. այլևս ոչ ժամանակ, ոչ էլ արարք է տալիս մարդկանց, դրա համար էլ իրարանցումը ասես չծավալվի, չառանձնանա: Փոշոտ թալլեֆներով, կիսամթից կորած խոշոր բծերով, որ երբեմն արյունոտ են՝ մասամբ չորացած, հրեաներ են թափառում ստվերի պես, ոմանք՝ շեկ-կարմիր մորուքով կամ սև մորուքներով, անշտապ քայլերով, ասես կուլ են գնում ցածրիկ տների կույր երախներում: Ողջ տեսարանում թափառելու պես լսվում են վախվորած մայուններ, երբեմն առյուծի ցածր մռնչոց, կովի կամ հորթի հոգնած, անտարբեր բառաչ, կանացի՝ արդեն օրվա ու մարդու ստվեր առած ձայներ, որ իրար են կանչում հրեերեն:

Լատիներեն խոսակցող հռոմեացի պահակային զինվորների ծանր- համաչափ դոփյունն է ընդհատվում, շարունակվում՝ կիսաստվեր մթից առավել հնչեղ, երբեմն՝ կտրուկ: Ձիարշավարանի մոտ կամ շուկայի հրապարակում երկու սայլից բեռներ են իջեցնում, երբեմն՝ գոռալով: Ձիավորների չորս-հինգ հոգիանոց մի խումբ է հսկում բեռներն իջեցնելը, որ թերևս պետական են: Աստվածների դեռ հատուկենտ մնացած խոշոր, կոպիտ արձանների տակ հրեա մուրացկաններ են քչփչում կատաղի, միմյանցից ուտելիքի մնացորդ թռցնում:

Ստվերից պոկվելով՝ շուկա է մտնում թափառականների խումբը: Հոգնած են, դեմքներին՝ սառած քրտինք, չեն խոսում: Միայն ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ Է ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԻ ԱԿԱՆՋԻՆ ԴԱՐՁԱԾ ՔՉՓՉՈՒՄ.– Ի՜նչ համարներ եմ անելու. լավ, մեծ քաղաք է, ցածրախոս հռոմեացիներով, անզարմանք կանանցով: Շատ հաց կտան, պանիր, ձու: Բա հռոմեացինե՜րը. դրամի շատությունից, տես, ձեռքները չեն կարողանում թեթև շարժել. շա՛տ կտան: Թեկուզ ժլատ է զինվորականը, բայց ուրախությունից հենց դա կմոռանա … (ՄԵԿԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒՄ Է. □ԱԽՐ ԿՅԱՆՔԸ ՈՉ ԹԵ ԳԵՏՆԻՆ, ԱՅԼ ՍԻՐՈ ՎՐԱ Է□, – կտրուկ ասում է ձեռքերը թափահարելով):

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ ՔՉՓՉՈՒՄ Է.– Դե, անծայրությունից եկածի պատմությունը կպատմես. թեև հասարակ, բայց ինքնատիպ է: Երևի՝ ոչ ոք չի կարողացել անծայրությունն այդքան մանրամասն ապրել, թեև բոլորն էլ անծայրության մեջ են: Սերն էլ չմոռանաս. շատ է պետք:

ՀՐԵԱՆ. – Բայց կրկին իրականությունն էինք որոնում (շրջական թույլ մթանն է նայում քննախույզ, կիսաքանդ կամ փլփլված տներին): Սա չէ՞ իրականությունը, որ ցերեկը կա, բայց գիշերն անհայտ է, խառնված պատրանքներին (հայացքը շողշողուն է, բծախնդիր նայող-տեսնող. փոքր-ինչ ոգեշունչ է): Ի՞նչ գիտեք, որ կա իրականությունը: Անծայրության նման` ծայրն ենք որոնում, որովհետև որքան կա պատկերացումներում, այդքանն է. դրա համար էլ մարդն ինքն է իրեն սպանում: Դեռ Մովսեսն էր ասում, որ մահը մարդու մեջ է. դրա համար էլ մարդն է ինքն իրեն սպանում, երբեմն հենց չերևացող իրականությամբ, ոչ առանձին մարդուց: Այս իրականությունից չէ՞ր, որ այն թափառաշրջիկը գնաց անմահության մեջ թափառելու:

ԽԵՂԿԱՏԱԿ (տնազելով) . – Գնաց անմահության մեջ թափառելու: Իսկ այնտե՞ղ ինչ կա: Նույն անիմաստությունը չէ՞.- փախավ. ուրեմն ո՞ւր: Իբրև իրականություն` գերեզման, իբրև պատրանք` անհայտություն, կրկին անիմաստություն: Բայց անիմաստության մեջ չէ՞ր. հա’, հա’ հա’ (պոռթկուն ծիծաղում է` մանրիկ քարերը, ավազը, հատուկենտ ցածրիկ բույսերը տնտղելով):

ԾԵՐՈՒՆԻՆ (իրիկնային խռպոտ, հոգնած ձայնով) . – Բա~ն գտաք. ոչ սեր կա, , ոչ կյանք, ոչ մահ, ոչ էլ իրականություն: Բա ինչո՞վ եք իմաստավորում ձեր կյանքը: Գոյությունը մի իմաստ պիտի՞ ունենա: Թե՞ ցերեկվա մեջ այլ կերպ եք մտածում, գիշերվա մեջ` այլ, որ կրկին իրականություն չեն: Իսկ, այդուհանդերձ, ո՞ւր է իրականությունը, որ հենց մտքով էլ ջնջում եք (Կիսաձայն փսփսալով, վախեցած- իրար հետ խմբված կանայք կանգնել – նայում եմ` սպասելով, թե նրանք երբ կավարտեն, անհանգիստ են, ասես ոտքները կախ, որովհետև ճամփի ընթացքում են, քայլի մեջ: Իրիկունը խտանում է):

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (խմբի առջևում է` ետ դառնալով, ասես ոտքը կախ գցած` արագ խոսելով. ձայնով հուշելով, թե պետք է գնալ, արդեն իրիկուն է, կույտի պես մոտերքում տներ են երևում): – Այս քայլին պիտի վիճենք. մութն ընկավ: Հինգ գիշեր է` մարդավարի չենք քնել, գոնե մի տաք բան կուտենք: Քայլե’ք:

ԽԵՂԿԱՏԱԿ (հենց քայլում տատամսելով) .- Ի՞նչ կուտեք (ժպտում է): Գոնե իմը պարզ է` ես ելի կգնամ, մի չոր գլխի ապրելու տեղ կճարեմ: Չէ’, գնում եմ` ինչքան պետք էր ծիծաղեցրի (անկողմ իրիկվա մեջ իր կարծիքով, բայց բաժանումը համոզիչ դարձնելով` իբրև առանձին աջ է թեքվում, բայց քայլում դեպի արևմուտք):

ԿԱՆԱՑԻ ՇՇՈՒՆՋ (ձայնը վախվորած) . – Մենակ ո՞ւր ես գնալու. մաղաք է, արի: Հետո կորոշես: Մի գիշեր չե՞ս դիմանա, որ հիմա ես ուզում գնալ: (Խումբը պրպտելով թափառում է ցածրիկ տների արանքներում, նեղլիկ, կիսավեր փողոցներով):

ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (հստակ, բայց քրթմնջալով հենց քայլելիս, որովհետև առարկաները սուզվում են մթան մեջ) . – Իսկ չե՞ք մտածում, որ իրականությունը մարդու մեջ է, նրա մտածմունքներում, հույսերում, ակնկալիքներում, ավելի շատ ու ընդհանրական` հարաբերություններում, որովհետև իրականությունը անշարժ գետին չէ: Ամեն մարդ ինքն է տանում իր իրականությունը. բախվելիս են ընդհանրանում, որովհետև եղած առարկաներից անդին մարդու համար դեռևս ոչինչ իրականություն չէ: Թե չէ ասում եք` սերը. ո՞վ կհավատա, երբ մարդ դեռ իրականությունը չի կարող տեսնել` որ միշտ իրենից դուրս է մտածում-որոնում (կիսաշրջված, առաջը չնայելով քայլում է գլխիկոր):

Մեկուսի մի իջևանատան ցածրիկ դռնից ներս են մտնում. խումբն ակամա հետևում է նրանց: Ոչ ոք առանձին գնալու տեղ չունի, քաղաքն առհասարակ չգիտի, ոչ էլ վարձով գիշերելու դրամ ունի: Ասես անտեր անծայրությունն հենց իրենք են առանձին-առանձին: Թեթև, բայց պոռթկուն քամի է. անսպասելի պոռթկումներից ավազե ծիրը ծառանում է վիթխարի քողի պես, տապալվում ինչպես փլվող արձան. մոխրից հորիզոնի որևէ գիծ չի երևում:

ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐՐՈՐԴ

ԱՌԱՎՈՏ.

Հենց ձիարշավարանի սյունասրահի եզրասյունին (մուտքի մոտ), արդեն կիզիչ արևի տակ մերկամարմին մի կին է կապված՝ ձեռքերից, պատժակոճղին: Մարդիկ են հավաքված, խորքում՝ նստոտած են սպիտակ քիտոնով 5-6 հռոմեացիներ, 4-5 հրեա՝ այնպես հագնված, ասես մրսում են: Ծեր են, երերուն, սպիտակամորուս հրեաները՝ սև զգեստեների մեջ ասես չերևացող:

– Լակեդեմոնուհի է. հույն, – ՇՇՆՋՈՒՄ ԵՆ ԱՄԲՈԽԻՑ.– ո՞վ է:

– Եգիպտացու ստրկուհի է, – ՇՇՆՋՈՒՄ ԵՆ: – Տիրոջ բոկոտիկն է կորցրել:

– ԿԱՆԱՑԻ ՁԱՅՆ.– Եվ ոչ ոք չի՞ գտել:

– Երեկ իրիկունն արձաններն ընկան, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ԱՋ Ու ՁԱԽԻՑ:

– Ինչի՞ց ընկան. փոխանակ դրանց քրմերին պատժեն, խեղճ աղջկան են բռնել: – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ԱՐԴԵՆ ՀԱՏԿԱՊԵՍ ԼՍԵԼԻ:

– Գիշերն այդ ավերակները գողացողներ եղան, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ՋՂԱԳՐԳԻՌ, ԹԱՔՈՒՆ, ՈՒՐԱԽ:

– Ապոլոնի ոսկեզօծ քնարն են գողացել, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ՉԱՐԱԽԻՆԴ: –Տեսե՛ք, որ հռոմեական աստվածն էլ է պարտվում. թող ոչ ոք չպարծենա:

Խումբը առանձին՝ կարծես ատյանից, գանահարելու բերված աղջկանից հեռու է կանգնել. ամբոխը թիկունքում է, բայց՝ երևալի: Բոլորը կան, բացի ցորնագույն դեմքով երիտասարդը, որից հուշ անգամ չկա: Դեռ հարցերից, շշուկներից, սպասողական կանգնելուց աղոտ իրարանցում է: Ատյանն արդեն իր ժողովն սկսել է. իրենց հարցերով կլանված-զբաղված են: Մարդիկ կապված աղջկան են նայում: Ատյանում խոսողների ձայներից բեկորներ են հասնում՝ դեռ օդից մոլորված. շշուկները մարդկանց առանձին տեղ ու դիրք ընտրելուց է: Աղոտ հրմշտուք: Ասես ամբոխն իր համար է, համարյա սպիտակազգեստ հռոմեացիները՝ իրենց ատյանի, որ հապճեպ է, թռուցիկ:

Ատյանում երկու խումբն էլ՝ սպիտակազգեստ և սևազգեստ, խիստ առանձին են նստած, երեք-չորս քայլ միմյանցից հեռու, ամֆիթատրոնի առաջին նստարաններին: Սպիտակ պարեգոտով հռոմեացիները ավելի անփույթ են, առտնին հարցերի շուրջ խոսում են ցածրաձայն. լարվածը սևազգեստներն են՝ հրեաները, ասես անմիջապես դատվողի լարվածությամբ, լուռ, քրտնելով ամեն պահ: Նրանք են գիշերն անքուն անցկացրել. աչքերն ուռած են, կարմրած, երեսները՝ հոգնած, ճմրթված:

ՍՊԻՏԱԿԱԶԳԵՍՏՆԵՐԻՑ ԲԱՐՁՐ ԼՍՎՈՒՄ Է. – Բայց հենց հրեայի պես է հագնված եղել. առանց հարգանքի արժանի որևէ նշանի: Ասում են՝ վտիտ մարդ էր: Նա չէր կարող մտածել, թե ինչ արարք է տաճարներն ավերելը, – որովհետև այս տակնուվրայության դիմաց կարգ չունի, օրենք չունի, որ կարողանա ընդդեմ մտածել, հասունանա: Արգելքի մտքից զուրկ թափառաշրջիկ մեկն է եղել, որ կարողանա այսքան ստրկային արարքներ գործել:

ՀԱՂԹԱՆԴԱՄ, ՏԱՐԻՔՈՎ ՄԻ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ԱՏՅԱՆԻՑ.– Հազար տարի է նույն օրենքներն են. այսքան է՞լ ցածրակարգ ժողովուրդ, որ դեռ ոչինչ չի սովորել: Չուզածը, մենակ թե թաքուն, ոչնչացնում է առանց մտածելու: Չէ՛ (գոռում է կտրուկ), այսպիսի կենդանուն ի՞նչ կարելի է անել, նույնիսկ սպանելիս ցավը չի հասկանա: (դառնալով ատյանում նստած հրեաներին) Հետո էլ ասում են, թե իմաստուն ժողովուրդ են: Ո՞ւր են վկաները (շուրջը նայելով – հայացքով որոնելով) . ի՞նչ կարող են վկայել թաքուն կամ գիշերով եղածի մասին, որ ճշմարիտ լինի (նստում է ահեղ նայելով թե՛ նստած հրեաներին, թե՛ դրսում հավաքված ամբոխին):

Քրմի տեսքով ԳԼԽԻՆ ՉՈՐԱՑՈՂ ԴԱՓՆԵՊՍԱԿՈՎ ՀՌՈՄԵԱՑԻՆ ԼՌՈՒԹՅԱՄԲ ԱՍՈՒՄ Է.– Այս անասնապահ ժողովուրդը արարքի առաջ հենց անասունի պես է մտածում. նա կյանքում ինչի՞ համար է մտածում (ձեռքերը տարածելով իբրև անկարող): Ո՞րտեղից մարդու մեջ այսքան չարիքը, որ արդեն անշունչ իրերի տառապանքն է… (շուռ է եկել, դրա համար էլ չի լսվում):

ՁԱՅՆ Ա. (ատյանից, կրքոտ, խիստ բարձր) – Բայց իսկապես երկիրը շարժվեց, քանզի այդ արարքը աստվածներին չէր ուղղված, ոչ էլ մարդկանց: Բայց ինչո՞ւ հենց արձանները փլվեցին, տաճարները քանդվեցին. մարդու արարք չէր:

ԴԱՀԻՃԸ. – Որքան արագ է փլատակների վրա փոշի նստում: (Պատահական կողքինին) – Փոշին է՞լ այդքան տեսանելի լինի. ասես հատիկ-հատիկ նստում է:

ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (առաջ գալով տեղից) .– Ինչ ուզում են մտածեն. ես տեսա՝ երկրաշարժ էր: Թե չէ ինչպե՞ս բոլոր արձանները միանգամից կփլվեն: (Նրան նայում են փոքր-ինչ ահաբեկված, զարմացած. ուրախ, որ նա հենց չասածին է ականատես):

ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆԸ (ահաբեկված) . – Մի կարճահասակ կուռքի տակ էր ընկել. երևի յոթ տարեկան էր: Ոտքերը արձանի գլխի տակ՝ լացում էր: Ասես ոչխարի պես ցածր մայելով (աչքերն է մաքրում): Երևի ոչ ոք չտեսավ նրա լացը. հետո մարդիկ եկա՞ն:

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԿԻՆ. – Չէ, այդ իրարանցման մեջ ո՞վ կլսեր: Ասես մի կախարդ էր բոլորին պահանձեցրել, նույնիսկ չէին կռվում. ես էլ տեսա:

ՁԱՅՆ Բ. (ատյանից) – Բայց ոչ ոք չէր կարող այդքան անաղմուկ անցնել. անձայն անցած մարդ չէր: Մեկը կտեսնե՞ր, որ գոնե աղոթում է, որ արձաններն ընկնեն. հատկապես Ապոլոնի, Հերմեսի արձանները:

Բարձր, որ բոլորը լսեն. ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՆԱԽԿԻՆ ԹԱՓԱՌԱՇՐՋԻԿԸ (ատյանից, որ հիմա սափրված է, վայելուչ զգեստներով, մասամբ սպիտակահեր, մանուշակագույն պարեգոտով) .– Ես տեսա և վկայում եմ. հենց մարդո՛ւ արարք էր, ամեն ինչ ասես հատիկ-հատիկ, հերթով: Մեկը կար մեր խմբում: Հասկացա, որ նա արեց՝ ատելով բոլոր աստվածների արձանները: Հատկապես հռոմեական: Դեռ ճանապարհին էր, որ ինչ-որ սիրո մասին էր խոսում: Մարգարեի նման էր, բայց թերևս թաքնված մի կախարդ: Մովսեսի անունն էլ գիտեր, - որտեղից մտածեցի, որ հրեա է: Այս ավերմունքը նա բերեց, ոչ երկրաշարժը: Եթե այդ թափառաշրջիկներին միացած չլինեի, ես էլ բոլորի պես կմտածեի: Մակեդոնական գերությունից փախչելով՝ շատ եմ թափառել, որպեսզի մարդկանց դեռ խոսքերից չեղած արարքը ճանաչեմ: Մարդու՛ արարք էր: (նստում է, բայց ասես նախ իր կասկածը հաղթահարելով):

Խարտյաշ, սպիտակամարմին կնոջն են թույլ հրում, բոթում. երկու զինվոր սկսում են մտրակել: Թույլ են սկզբից նրանց հարվածները, որովհետև ջանում են ատյանից լսվող խոսքերը լսել: Կնոջ մարմինն ամեն անգամ գալարվում է իջնող հարվածների տակ, ասես նախապես, խփելուց մի վայրկյան առաջ: Ձայն չունի, ասես համր է. ներդաշնակ, անընդհատ տնքոց է հարվածելիս թե առանց հարվածի: Աչքերը վախից փակ են: Միայն երբ շրջվեց մի պահ՝ բերանը բաց էր, դեմքը կիսածածկող երկար մազերի մեջ երևաց ծնկաչոք կինը, որ որոշակի չէր: Մարմինն ասես նոր էր լվացված. ոչ արնոտ մասերը շողշողում էին, ավելի սրում մտրակի հետքերի արնոտ, կարմրած խունացող կարմիրը. թվում է՝ անվերջ ծեծում են, առանց հոգնելու:

ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (գոռում է դեպի ատյանը) .– Այդպես չէ. ես էլ եմ տեսել, հենց հետներն էի, այդ անծայրության մեջ: Պարապ խոսում էինք, – բայց ինչպե՞ս եք մարդու հանցագործ սարքում: Մենք բոլորս էլ չգիտեինք, թե ուր ենք գնում, քաղաքի անունն էլ գիշերը իմացանք: Նա ինչպե՞ս կարող էր նախապես իմանալ ձեր այս բազում արձանները, որ դրանք փլելու պատրաստվեր: Հենց ոչինչ չանելով, քանդեր, ավերեր: Այդպես չէ: Ո՞ւր է նա, որ խոսի ձեր դեմ: Ես ոչ միայն անարդարությունն եմ տեսել, այլև արդարությունը, նույնիսկ անծայրությունը:

Ատյանից ոտքի է կանգնում. գորշ, հրեական զգեստներով մորուքը ըստ շարժման սև կամ կարմիր երևացող՝ երևի տեղի քահանայապետը. մորուքը երբեմն՝ ըստ դիրքի սպիտակ է երևում: Նույնպես բարձր՝ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՆ ԱՍՈՒՄ Է. – Մեր Աստվածը արձան չի կարող ունենալ. Նա մարդուն երևում է միայն անկեզ կրակով` ինչպես երևաց Մովսեսին, - իմ խոսքն առավել անկողմնակալ է և սթափ: Հարցս արգո ատյանին. ինչպե՞ս կարող է մի թափառաշրջիկ արձաններն ավերել սոսկ կողքներով անցնելով: Մյուսը. երբ աշխարհն է ցնցվում՝ աշխարհի վրա գտնվող մարդն էլ է ցնցվում: Բայց ոչ ոք չի ցնցվել, նույնիսկ ուրուկները: Ամբողջ գիշեր ես շատերին հարցուփորձեցի. ոչ ոք նման բան չի զգացել, թեև ահա կան, որ անծայրությունն են զգացել: Այս ժողովուրդը եկել է գանահարումը տեսնելու. ոչ ատյանի համար է, ոչ էլ արձանների: Հնարավոր հանցագործը, որ այդքան վնաս տվեց քաղաքին, մի պատահական, օրվանից բացակա թափառաշրջիկ է, որին չենք կարող մեղադրել: Նկատի առեք, որ մարդը արձանից ցածր է. արձանը կարող էր փլվել, բայց մարդը չզգալ, առանց վկայության՝ Աստված ամեն ինչ կարող է անել: Որովհետև եթե ասում եք, ուրեմն՝ անողը Աստված է եղել. անճանաչելի: Բայց Աստծուն Մովսեսից հետո միայն սրբերն են տեսել, քանզի նա մահկանացու չէ:

ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆԸ (ինչ-որ բանի շարունակություն է ասածը) . իրավարի շարունակում է.– Թռավ ու նրա աջ ձեռքին կանգնեց: Ճնճղուկը մարդու, այն էլ աջ ձեռքին կկանգնի՞: Ես թաքուն լացում էի: Պարապ խոսողներն էին թռչունին նայում, թե՝ պատահականություն է. ծառ չկար՝ դրա համար: Բայց բոլորն էլ հենց այդ զարմանքն էին թաքուն ապրում: Ասաց՝ կյանքը սիրո վրա է հենված: Ես իմ կորստից լացեցի:

ՁԱՅՆ Դ. – Ատյանը չի՜ կարող որոշել, չի՜ կարող որոշել:

Ամբոխը միանգամից՝ դեռ արևածագին էր հավաքվել. մինչև ծեծն ու ատյանը սպասում էին իրար հետ խոսելով: Մեկ-մեկ պատժահրապարակ – շուկայից վազողներն էին ինչ-որ բան թաքցրածի պես միանում իրար հետ խոսելով-կանչելով: Զգեստներից բզզացող լռությունն էր գունավոր: Առավոտը անընդհատ բացվում էր, վարդի պես: Ժամը 10-ը կլիներ: Զգեստներից հայելու պես էին կայծկլտալու նման գույները պոռթկում, հաջորդ պահին փոխվում: Ատյանի կողմից երկու-երեք հռոմեական զինվոր լուռ, անքթիթ նայում էին՝ ավելի շատ սպասելով ձիարշավարանի մարզական հանդիսանքներին: Ճոպանով միմյանց կապված՝ ատյանից քիչ խորքը, ստվերում, հինգ կիսամերկ գլադիատորներն էին, ձեռքներում

զառ էին թաքցնում, թիվը դիմացինից հարցնում, հռհռում ագահ, սև ճանճերից ու մեղուներից դեմքները թաքցնելով: Արդեն չէին լսում ատյանում խոսողների ձայները. թեկուզ ամբոխավարի, բայց որոշումն իրականում պարզ էր. թաքուն նայում էին այդ ատյանի մարդկանց զգեստներին՝ ամեն մեկի հարստությունը մտքով չափելով:

Մի նախորդ լսածից ԿԱՐԿԱՄԱԾ ԴԱՀԻՃԸ.– Երե՞ք. երեք զինվոր ուղարկեց մանուշակագույն պարեգոտով այն մարդը: Երեք զինվոր, որ քաղաքից ելնող բոլոր ճամփաներում որոնեն նրան: Ի՜նչ իմանաս՝ ո՞ւր է գնացել. գնալու տեղ չուներ (քննարկում է կողքի հրեայի հետ): Որ բռնեն՝ ի՞նչ են անելու – ախր հարց էլ չունեն, որ հարցնեն: Ի՞նչ պիտի հարցնեն. իր անելիքները նա նախապես ասաց. բայց՝ ոչինչ, որ արձաններն է փլելու. Ետևից էր քայլում. մթան մեջ չտեսա ում, բայց ձայն ընկավ ականջովս՝ ԴԱ ԽՈՍՔՈՎ Է ԼԻՆՈՒՄ, ասաց, – միայն այդ խոսքն եմ հիշում, բայց՝ ի՞նչը, չգիտեմ. բոլոր տաճարներն են ճզմված: (ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՄՈՏԵՆՈՒՄ, առաջ է գալիս՝ ասես բաց տեղ: Դերասանի պես է հագնված, դեմքը կարմիր-կանաչ-կապույտ շերտեր քաշած. երևում են բերանը, քիթը, աչքերը, ասես ընդգծված):

– Չէ.– ասաց, – չի լինի: Ուզում են նորից անծայրությունն անցնել: Մտքի այդ մշուշին ո՞վ կհավատա: (Հանկարծ, կտրուկ, վճռական առաջ եկավ, մինչև թեթև գանահարվող կինը նետվելով՝ գոռաց մունետիկի ձայնով) .

– Ասե՜մ, ասե՜մ. հիմա այս պատիժն ասեմ, որ տեսնում ու չեք տեսնում: – Ասե՜մ. հենց այս տանջանքն ասեմ, որ ահա կա ու ահա չկա (նրան ետևից մի խոշոր գալարափող են տալիս):

Ծեծը մոռացած, արձանների փլվելու կասկածը, ցորնագույն դեմքով երիտասարդին մոռացած ամեն ոք իր տագնապով խոսում է (թաքնաձայն շշուկներ.– Ասում էին՝ նուբիացու պես սև է: – Գիշերը թաքուն հետի կանանցից մեկի ծոցն է մտել: – Հետի հռոմեացուն այպանել, հենց արձանների փլելով է սպառնացել … Ասում են՝ չգիտեք, որ օդի կախարդ է եղել, հրեայի տեսքով ծպտված): Թեթև իրարանցում է. փորձում են այնպես կանգնել, որ ծերունու առաջիկա ձայնը լսեն: Շղարշներով պարուրված կնոջը մեջքին տարուբերելով՝ փողոցից մի էշ է անցնում գլխիկոր:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ մոտիկ կուտակված, գանահարումը ծածկող ամբոխին է դառնում նախ, հրաշք պատմողի ահասարսուռ ձայնով դերասանավարի, գալարափողի ծայրը բերանին դնում (մի պահ լռում են, ասես լռությունից այդ կտրվածքում լսվում են առյուծների թույլ, բայց հստակ մռնչոցներ, ամբոխի զուսպ իրարանցումը, պոռթկուն բառեր. ծերունու թիկունքում հայտնվում են երեք պարուհիներ՝ շղարշե զգեստներով, ընթացքում դառնում են հինգ հոգի: Ծերունու անգույն թիկնոցի տակից ուռուցիկ երևացողը ճառն է կամ կարդալիք-արտասանելիքը. ահա ասես նախ արտասանում է. կանայք ձայնի հետ ավելանալով՝ դանդաղ պարում են) .

– Բոլոր իրերը, բոլոր էակները, բոլոր արարածները

ապրում են մեկը մյուսի մեջ և մյուսի հետ

նրանք միաձուլվում են այն բանին, որով նա

ամբողջացնում է իր եզակի բնույթը:

Իսկ մեկն ասաց. – Ասա մեզ. նաև սա՝ իսկ ո՞րն է

աշխարհի մեղքը:

Նա ասաց. – Մեղք չկա, բայց դուք

Նրանք եք, ովքեր մեղք են գործում այն ժամանակ,

երբ կատարում են անառակ արարքներ՝

որը կոչվում է մեղք (ԿՐԿՆՈՒՄ, ԸՆԴԳԾՈՒՄ Է) մե՜ղք:

Ահա, թե ինչն է պատճառը, որ դուք

հիվանդանում և մահանում եք, քանզի դուք

սիրո՜ւմ եք այն, ինչ ձեզ խաբում է:

Նա, ով ըմբռնում է, նա հասկանում է:

Նյութը ծնում է իր նմանը չունեցող կիրք,

որն առաջանում է ցանկությունից:

Այնժամ ամբողջ մարմնում առաջ է գալիս հուզմունքը:

Վերջին խոսքերի հետ դանդաղ, ցուցադրական, որ չմտածեն, որ ինքն է հորինում, թիկնոցից (ծոցից) հանում է մագաղաթի մի գալարափաթեթ, ընթացքում հատկապես խշրտացնելով բացում փաթեթը:

Պարողների թիկունք հասած հրեաների խումբը թույլ, աններդաշնակ նվագում է՝ առանձին մարշի պես: Հետագա կարդալիքի համար ասես նախաբան լինի: Առյուծները կրկին հեռվում մռնչում են ցածր, անմարդաբնակ՝ այդ անիմաստ երաժշտությունը լսելով: Ուշադիր, անշարժ են փոքր-ինչ դեպի ձիարշավարանի մուտքը մոտեցած գլադիատորները. սևեռուն, ասես ծերունու խոսքից իրենց հետ համընկնումներ են որոնում: Երաժշտությանը միանում են ֆլեյտաներով, կիթառներով հույները, լարային գործիքներով պարսիկները, շվիներով սրագլուխ եգիպտացիները: Հռոմեական զինվորները ակամա շրջապատում են նվագողներին, տակտի հետ ծափահարում, երբեմն ճչում կրքոտ՝ ասես ոգևորելով ծերունուն: Այդ ընթացքում երեք թզուկ են խառնվում պարող կանանց, որ արդեն բարձր տակերով բոկոտիկներ են հագել. հիմա ավելի բարձրահասակ են:

Այս թեթևակի իրարանցման մեջ չգիտես ով՝ վճռական, թեթև հրելով գանահարողներին, տանում է կիսաուշաթափ աղջկան, որին այլևս ոչ ոք չի նկատում: Ամբոխը, թվում է՝ տեղին, բայց հենց ծերունու մագաղաթը հանելու համար է ճչում, գոռգոռում՝ խոսքի այդ հաստատունությունից ուրախացած. այլևս առանց կասկածի է: Կանայք միմյանց շշնջում են. □Չէ՛, երկու կին էին: Վերցրին ու տարան – հենց վերցրին ու տարան: Մեկը ջրով գավաթն էր բռնել. արծաթյա գավաթ էր: – Բայց՝ ո՞ր, – ասում էր մյուսը ահաբեկվածի տեսքով, բայց՝ ուրախ, հրճվագին: – Ինչո՞ւ, – ասում էին ուշ գլխի ընկածները: – Բա հռոմեացիները չտեսա՞ն: Ուրախությունից չամաչելով՝ ոմանք աչքերն էին թրջում, երբեմն էլ վայրի, զուսպ ճչում, աչքերը շողացնելով որոնում եգիպտացիներին, որովհետև նրանք շատ ստրուկներ ունեն:

Շոգն արդեն ուժեղացել է՝ արևն սկսել է այրել. ոչ ոք զով չի երազում, ջուր չի խմում շուկայի անկյունի ջրավազանից: Ասես հանդարտվելով ու ամբոխին հանդարտված տեսնելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԷՇԻ ՊԵՍ ԶՌԱՑ, շարունակեց արդեն կարդալով, նույն ձայնով.

– Սահմաններ մի դրեք. բաց է այն բանից,

ինչ ասացի ձեզ, և մի տրվեք օրենքին որպես օրենսդիրներ,

որպեսզի օրենքի կողմից հանկարծ չբռնվեք:

Այն, ինչ ձեզանից թաքցված է, ես այն եմ փառաբանում.

ես տեսել եմ Աստծուն տեսիլքի ձևով:

Նա պատասխանեց և ասաց. երանելի ես դու,

որովհետև ինձ տեսնելով չերկնչեցիր: Որովհետև

որտեղ խելքն է (կրկնում է՝ ԽԵ՜ԼՔՆ Է), այնտեղ էլ գանձն է:

Ես ասացի նրան. □Տեր իմ, ասա, նա, ով տեսիլք է տեսնում,

հոգո՞վ է տեսնում, թե ոգով□:

Պատասխանեց և ասաց տրտմաշուք.

նա չի տեսնում հոգով կամ ոգով, այլ՝

գիտակցությամբ, որ այդ երկուսի մեջ է,

նա, ով կարող է տեսիլք տեսնել, և նա, ում…

Միանգամից հրճվագին, տենչալի գոռոցներ, ճիչեր: Ծերունին հուզմունքից ու շոգից կարմրել է, կարկամել. ձայներից անհանգստացած առյուծները մռնչում են ավելի բարձր, հետո ահեղ հորանջում: Թզուկներն արդեն հինգ հոգի են դարձել. նրանց բարձր, տակից բոկոտիկների քառակուսի կամ կլոր բացվածքներին ուշադիր նայելով՝ որովհետև այնտեղից են նրանք մարդու լույսն առնում, փոխված, քիչ ցածր, խորհրդավոր ձայնով շարունակեց.

Եվ նորից նա եկավ

երրորդ իշխանության՝ □Տգիտության□ մոտ:

Նա հարցրեց հոգուն ասելով.

□Ո՞ւր ես գնում. նենգությունը տիրում է քեզ,

և դու տրվեցիր: Մի՛ դատիր□:

Գնչու մռայլադեմ կանայք, խշխշացնելով գույնզգույն, բայց սովորական զգեստները (խմբով՝ 4-5 հոգի էին) խառնվեցին պարող կանանց, թզուկներին, աննվագ, ճիչերի, գոռոցների տակ պարում են հնարավորինս քնքուշ, մեղմ: Թզուկները, պարին չխառնվելով, աճպարարի պես թռչկոտում են աջից ձախ, իբրև ֆոն: Ծերունին շարունակում է.

… Հեռացնելով երրորդ իշխանությանը,

հոգին հառնեց և տեսավ

չորրորդ իշխանությանը յոթ կերպարանքով:

Առաջին կերպարանքը խավարն էր, երկրորդը՝ տենչանքը,

և երրորդը՝ տգիտությունը, չորրորդը՝

մահացու խանդը,

հինգերորդը՝ մարմնի տենչանքը,

վեցերորդը՝ մարմնի նենգությունը, յոթերորդը

պայծառ իմաստությունը: Եվ հոգուն հարցնում են.

□Ո՞ւր ես ուղևորվում դու, որ կլանում ես տարածությունը:

Շոգը հիմա ավելի շատ շուկային շրջակա չորանոցների բաց դռներից էր հորդում, տանջելով գույներով. արդեն ահեղ չէին առյուծների մռնչոցները: Հենց ծերունու խոսելու հետ էին գնացել ատյանի անդամները. հիմա ձիարշավարանում՝ նրանց նստոտած քարե աթոռներին, շոգն ասես եռում էր: Շրջիկ վաճառողները, բեռնակիրները, իշատերերը, մուրացկան-թափառաշրջիկները միմյանց հրմշտում, գոռում էին խոսելիս: Ընթացքում երկու երեքական ուղտից, հինգ էշով քարավաններ էին եկել. որովհետև իրիկնադեմին էր գլադիատորական խաղերը, արդեն սպասում էին նրանց հանգստանալուն, օրվա-շոգի հանգելուն. նրանց բերել էին մոտիկ մեծ քաղաքներից կամ թափառական զինվորներ էին: Արդեն հրհրում էին ամբոխի կենտրոնն ու ծերունուն աննկատելի շրջապատած հռոմեական զինվորներին, որոնք աննկատելի ավելանում էին: Ամբոխից նոր ավելացողները հապճեպ ՀԱՐՑՆՈՒՄ ԷԻՆ՝ Ի՞ՆՉ Է ԵՂԵԼ, ԻՆՉՈ՞Ւ ԵՆ ՀԱՎԱՔՎԵԼ:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ՝ ասես ամբոխից վեր է կանգնած, գալարափողը ձեռքին: Քրտնած է, հևասպառ, անաշխարհիկ աստծո պես համարձակ, անխոցելի: Թևերը տարածած է, ոտքերը՝ լայն չռած, գլուխը փայլփլուն-շողշողուն է. հիացմունքի մեջ՝ ասես մի հին փառք է ապրում:

Չդիմանալով նրանից բխող հրճվանքին՝ ՄԻ ՀՈՒՅՆ ԱՄԲՈԽԻՑ ԱՌԱՋ ԵԿԱՎ, ԱՍԱՑ.

– Ո՜վ դու, որ արդեն հալվել ես մեր և քո ուրախության մեջ,

Գնում ես միայնակ՝ մեզանից վերև, ամպերից վերև.

Քո հայացքում ենք, քանզի բոլոր կողմերից ես տեսնում, սրբակյա՜ց:

(նրա խոսքին ուղեկից՝ գոռոցներ, երբեմն՝ ճիչեր): Խմբով, կույտի նման հայտնվում են ևս հինգ-վեց թզուկ. նրանց մարմինը կրկին մարդու լույսն ընկալում է ոտնաթաթերով.– նույնակերպ բոկոտիկներով են, հենց դրանք են երևում՝ ասես մարդու լույսի անցքերը ցույց տալով միանգամից մեկնած ոտքերում: Երբեմն տեղ-տեղ հին մի տիղմով լղոզված են: Ամբոխից խուլ, ձայնեղ հառաչում են:

Միանգամից տրտմելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ.– Ես ահա անծայրությունից եկա: Տեսա, թե թռչունն ինչպես է ետևից ու առջևից ապահով՝ կանգնում մեկի աջ ձեռքին, և ո՛չ թռչում է, ո՛չ էլ ընկնում: Լողորդի պես ջրի մեջ անհենարան կանգնած՝ նա ոչինչ չի անում. ապրո՜ւմ է առանց որևէ ուղղության, նպատակը՝ հենց ոտքերի տակ, ոչ իրենից բարձր, որովհետև ինքը միայն իրենով խոսող կյանքն է ապրում: Ի՛ր բաժինը: Լուռ, շոգ, ոչինչ չանող հողի անծայրությունից եկա՝ մարդու որոնած տարբերության համար՝ որպեսզի ցույց տամ, որ անծայրության ընթացք ենք անցել: Հողն է գույները փոխում հավերժապես և այսօր, - որտեղ միայն մի անգամ հինգ ձիթենի տեսանք, որ կրկին անծայրությունն էր:

– Ես մասիկ գինի եմ խմել Եգիպտոսի ափերին, միտքը կռահող բանավեճեր վարել քաղդեական քրմերի հետ, պատերազմով պարտվել Հունաստանում, որպես ստրուկ-խեղկատակ թափառել արաբացվոց երկրում, հռոմեական զինվոր եղել նրանց անթիվ կռիվներում, պարսիկների ընկած փառքը ողբացել նրանց կանանց հետ: Բայց անծայրությունն ու թռչունին նոր տեսա այդպես: Այդտեղից է իմ ակամա ուրախությունը, որ չեմ կարող մարդով զսպել: Նա ավելին է, քան ես ու ամենայնը, որ ունեմ, թեև իրականությունից վեր միայն մահն է, որ ոտքեր չունի: Հորիզոնն ուսերին առած մարդկանց տեսա, որ ծանրությունից չէին ճխլվում: (Գալարափողը շուրթերից ակամա հեռացրած՝ ավելի լավ լսվելու համար, գոռում է խռպոտ, ինքն իրենից խեղդվելով, երբեմն ձեռքերը թափահարելով):

Իր իսկ խոսքերից փոքր-ինչ հանդարտված է, ամբոխը ևս հանդարտ է, քչերը պոկվում-գնում են իրենց գործին: Մնացածներից ոմանք հատուկենտ միմյանց են հարցնում, թե ինչ եղավ գանահարվող կինը. շրջիկ առևտրականներն են ամբոխը կիսում, մասնատում: Կրկին ու դեռ ահեղ են հռոմեական զինվորները, որ անքթիթ նայում են դեռևս հավաքված ամբոխին: Կեսօր է, մոտ ժամը 12-ը կլինի: (Համր տեսարան.– Ոտքերի տակ, ամբոխից բաժան մի շնիկ է թափառում. դեմք առ դեմք կանգնել–քննախույզ նայելով):

Ամբոխից հնարավորինս առանձին՝ ծերունու ուղեկիցների խումբն է. կարմրած շոգից, բայց՝ ասես մեղք են գործել, այդ բառերի պահին ապրելով՝ արարք կատարել՝ կրկին չխոսելով՝ հայացքները միմյանց շրջում, հանդիպած որևէ հայացքի (մարդու) հետ բազմակողմ խոսում են վախվորած, շշնջալով:

Տասը քայլ հեռվից գոռալով՝ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ.– Բայց օրենքով մարդասպանի, դահիճի հետքը չկա՞ քո ուրախության մեջ (գոռում է, որպեսզի ցրի ակամա ծերունուն սևեռվող ամբոխի ուշադրություն–այնուամենայնիվ ակնկալիքը, որ անորոշ-վտանգավոր է դառնում: – Լիքը մարդ ես հավաքել այս արևի տակ. ինչքա՜ն գործեր ունեն բոլորն էլ, բայց քեզ են լսում, ինչ է, թե անիմաստ անծայրությունն ես պատմում.– լավ է՝ հետներդ զորեղ արկածներ չեն եղել:

Արագ մոտենալով հռոմեացի մոտակա սպային՝ նա ցածրաձայն քչփչում է, երբեմն գլուխը ցնցելով ծերունու կողմը, մատնացույց անելով շոգից թեթև կապտավուն հորիզոնը, պատահական մի էշ ցույց տալով շուկայի շոգում:

Աղոտ լսելով ու գուշակելով նրա ասածը՝ սպասում էին սպայի արարքին: Նա կարճ մի պահ լռեց, սպասելով կոկորդը մաքրվի–զրնգուն դառնա, ԽԼԱՑՈՒՑԻՉ ԳՈՌԱՑ.

– Գնա՛, – ասաց Դահիճին. – Կայսրն իր համար է ապրում, դու՝ քեզ համար: Գնա՛, ապրիր մտածել սովորելու մասին, թե չէ մի օր էլ քեզ են գլխատելու:

Գոհ դեմքով նախկին դահիճը քայլում է շուկա: Արհեստական մտազբաղ է: Խառնվում է շրջիկներին, քայլում մեկի հետքով: Նրանց միջև մեղուն է պարում. կարծում են՝ որևէ տեղ է թռչում: Բայց՝ հենց պարում է. մեղվի պարը հատուկ ընդգծված է. նման է ճնճղուկի թռչկոտելուն–թռչելուն, – երկուսն էլ բուն կյանքն են ապրում՝ աննպատակ, ազատ, որովհետև չեն մտածում:

ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ ԾԵՐՈՒՆՈՒՆ ՄԱՆՐԱԶՆԻՆ ՆԱՅԵԼՈՎ՝ ԱՍՈՒՄ Է բարձր. – Աստվածներին անարգելու համար՝ մտրակի տա՛ս հարված: Այլ՝ տարօրինակ մտքերի համար՝ ոչինչ, որովհետև ոչ ոք չլսեց նվագից ու աղմուկից: Մարսին չերկրպագելու համար՝ կայսրության մեջ մարդու կամքն ազատ է, նույնպես ոչինչ: Վիրավորեցիր՝ միայն կայսերը չփառաբանելով: (Հետո դարձավ կնոջը գանահարողներին, որ լրիվ պարապ, անգործ հրաշքի պես դեռ կանգնել էին) – այս սրբակյացին տարեք (ցածր), մի թեթև մտրակահարեք: Թող իմանա, թե ինչպես պետք է ասել կայսեր անունը (ոսկեզօծ գավաթով ջուր խմեց. հանգիստ, ոտքերը չռած, թևերը կրծքին խաչած նայում է):

Ամբոխից ասես հայտնվելով, կիսամերկ, խոշորամարմին երկու դահիճներ, ծերունու թևերից կոպտորեն բռնելով քարշ տալու պես արագ տանում են ձիարշավարանի մուտքի մոտ, ուր կոճղատիպ պատժասյանը ամրացրած շղթաներով ձեռնակապանքներ կային, կաշվե գոտիներ: Միանգամից, բայց մանրամասն ու դանդաղ բազուկները մեջքի հետ մերկացնելով՝ կապում են ծերունուն:

Ահից շատերն են սառել. դժկամ նայում են հրեաները, շատերի դիրքերն էին վերհիշելու լարված` այդքանով հիմա բացակա՝ դեմքեր, որ ասես ծամածռված էին, ոմանք վզները իրար ուսերի վրայից ձգած՝ ծիկրակում են ձիարշավարանի մուտքի սյուների ետևից: Ծերունու շուրթերը անձայն, չորացած շարժվում են, բերանն արագորեն՝ ասես օդ որոնելով բացուխուփ է անում, ձկան պես, մոտիկ կանգնածները քրթմնջում են մատնության ու անարդարության դեմ, որ չեղած՝ հասկանալի էր: Ծերունու աչքերի առաջ ձեռքերն են՝ կապանքներով պնդված:

Աննկատելի մոտենում է նախկին դահիճը, հռոմեացի նույն սպային ինչ-որ բան ասում, հետո՝ բարձրաձայն, որ բոլորը լսեն:

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃ.– Այս խարխուլ ծերունու ի՞նչն եք գանահարելու, որ իրեն պատժված զգա: Երկու մտրակից շունչը կփչի՝ հատկապես անծայրությւնն է տեսել. դեռ գլուխն էլ սափրել է, - ասում է արդեն երգիծական-ծաղրանքով, ծերունուն մատնացուցելով: Թզուկները աջից ու ձախից խառնշտորում են ամբոխը, հնարավորինս առաջ գալիս, երբեմն մանրիկ, կակուղ կտկտացնելով մասամբ սալահատակված գետինը:

ԱՄԲՈԽԻ ՄԻՋԻՑ. ՀԱՏՈՒԿԵՆՏ.– Անիծվա՜ծ, հավատուրա՜ց (ԿԱՆԱՑԻ ՁԱՅՆ՝ պոռոտախո՜ս): Կայսե՜րն հայհոյեց: Անանուն մի աստծո մասին խո՜սք էր ասում: Ո՞վ լսեց դրան:

Բացի այդ հատուկենտ անհամբեր ձայները՝ հիմնականում լուռ են, հենց չեղածից կաշկանդված: Աբրահամի կամ Մովսեսի անունները մրմնջացող հրեաներն ակամա շարժվում են: Վճռական շիկամորուս մեկը քայլ արեց. տեղում հանգավ ու կանգնեց անասելի մղումից:

Տեսնելով՝ անցյալ օրվա խմբից երկու կին մոտեցան, սպայի դիմաց կանգնեցին. ՀԱՄԱՌ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ.

– Անմեղ է. անցյալ օրն ու գիշերը մեզ հետ էր՝ քայլելիս ննջում էր. չարչարանքով, արևահարվելուց այրվելով անցանք ճամփան: Գիշերն էլ (արդեն լացակումած՝ ցույց տալով ծերունուն) սափրեց գլուխը: Ո՞վ իմանա՝ հիշողության մեջ ո՞ւր էր թափառում. նրա տարիքում հիմա շատը հիշողությունն է: Մինչև հիմա անծայրությունից չի պոկվել: Շորեր պատվիրեց՝ իջևանատիրոջից երեք օրվա պարտք առնելով, հագավ: Բա ինչո՞ւ էր այսօր նոր շորերով ծնվածի պես: Խղճացեք. ախր բան չի արել: Ծեր է. թող իր համար պարապ-սարապ խոսի: Տեսա՞ք ոնց էր ոգևորվել. գուցե օգնի՝ լավանա (աչքերն է չորացնում):

ՍՊԱՆ ԿՈՇՏ ԱՍԱՑ. – Լավ (ժպտաց) . որ խղճացիք՝ հինգ հարված կիջեցնեմ, չնայած ցենտուրիոնի խոսքը անկասելի է. բայց կայսեր անունը բոլորից վեր է: Չեմ ասում՝ որևէ աստված երկրպագի. հռոմեական կայսրությունում աստվածները շա՜տ, որին կուզենա, թող երկրպագի իբրև իր ճակատագիր (նորից ժպտաց փոշոտ. աջակողմյան գանահարողին մատով արեց), ասաց. – Հինգ հարված. բայց՝ թույլ խփիր:

Հետո ձեռքերը կրկին կրծքին ծալած, ոտքերը լայն դրած կանգնեց անշարժ՝ ասես կարմրանախշ սյուն: Բայց արդեն քիչ մարդ է մնացել. թզուկներն ավելի շատ են թվում. շատերը վազել – շուկայի մարդկանց էին խառնվել:

Մարդկանց, հատկապես կանանց ձեռքով ետ գնալու նշան անելով (որից հավաքվածները կարծես ալիքվեցին խուլ) աջակողմյան գանահարողը պատրաստվելով՝ մտրակով թեթև խփեց: Ծերունին ինքն իր հետ կամ երեք-չորս քայլ հեռու դիմացի կանանց հետ ինչ-որ բան էր խոսում. թերևս չիմացավ հարվածը, որովհետև գոտկատեղից ցած՝ զգեստի վրայից էր: Նա մինչև գոտկատեղն էր վերևից մերկ: Թույլ շուռ եկավ, հիշելու պես պայծառացած ասաց. – Ի՜նչ հրաշալի բաներ ասացի, – հասկանալով՝ ԿՐԿԻՆ ԼՌԵՑ:

Հռոմեական սպայի ձախ կողմում ծերունու ուղեկիցներն էին (կանայք ծերունու մոտ էին, ասես կպած նրան): Նախկին դահիճը ծանր շնչելով, հևասպառ էր կանգնած, շոգից գլուխը թրջած, որովհետև գլուխը բաց էր, գռուզ, սպիտակախառն մազերով. – ՄԵՆՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՉԱՐԱԽԻՆԴ ԵՐԵՎԱԼՈՒ ՊԵՍ ԴԱՀԻՃՆ ԱՍԱՑ.– բայց անիմաստություն չի՞: Թվում է՝ մարդկանց մեջ չկա: Դիմացիր: Հենց մարդկանց մեջ է, ոչ թե անապատում:

ՄՈՏԻԿ ԷՐ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ, ԱՋԻՑ ԳԱՆԱՀԱՐՈՂԻ ԿՈՂՄԻՑ. ասաց.– Ես էլ հարվածներն թիվն եմ հաշվում, որ արդար լինի. երե՜ք, – գոռաց բարձրաձայն: – Հետո շրջվեց, նույն բարձր ձայնով ասաց հավաքվածներին.

– Բայց ոչ թե մատնում էի ինչ-որ բան, այլ աստվածների փլված արձաններն էի ցույց տալիս: Քավ լիցի. ես հռոմեական զինվորների, ամբոխի ուշադրությունն էի շեղում. որովհետև սատանան միշտ էլ ուրիշների հայացքով է նայում: Ինքը դեռ չեղածի ճշմարտությունը գիտի: Ես չէի ուզում, որ քեզ դատեն (դարձավ ծերունուն), պատիժը միշտ ինչ-որ մեկին առանձնացնում է՝ հենց լինելով համոզում այլ մարդկանց իրավացիությունը, որ մինչև պատիժը իրավացի չեն. – ինչպես ատյանն էր որոշում, թե այն երիտասարդը փլե՞լ է տաճարները: Կասկածից որոշեցին, որ փլել է. է, թող որոնեն: Իսկ քեզ (նորից ծերունուն մատնացուցելով) կարող է սպանեն, որովհետև մարդիկ միայն այդքանը կարող են անել: Նրանք հենց այդ՝ կասկածելու իրե՛նց մեղքն էին պատժելու, քանզի որևէ բանի համար մեղավոր են բոլոր նրանք, ովքեր այդ օրերում կան՝ ինչպես ասաց ցենտուրիոնը: Ախր այն, թե մարդը սիրո վրա է հենված, ոչ ոք չէր հասկանա. իբր քիչ են այս կյանքի չարչարանքները, հիմա էլ ահա այսպիսի մարմնով չարչարվենք: Ես չգիտեմ. թերևս շատ ավելին է մարդկային սիրո չարչարանքը թեկուզ մտքով, քան կյանքում, – դրա համար էլ չկա: Հասկացա այն թափառաշրջիկի ասածը՝ որ ճնճղուկը կանգնում էր աջ ձեռքին, հասկացա: Բայց չեմ կարող հենց հասկանալու չափով սիրել. (մատնացույց անելով ծերունուն) ծեր եմ, գոնե նրա պես մենակ:

Մինչ նա խոսում է, գանահարողները, ասես թաքուն, ծերունու ձեռքերն արձակել են. հիմա ծերունին սյունն է երկու ձեռքով բռնել: Շնչահատի պես մոտեցավ ուղեկից կանանց (դահիճը գոռաց՝ հի՜նգ), նրանց թիկունքում դարսված խուրջինների, կապոցների, մորթիների կույտից գտավ իրենը. դողացող ձեռքով հանեց մի հին գանգ, թևի տակ եկավ գանահարողների մոտ:

Կրկին շրջիկներ են թափառում՝ անտարբեր, մանր կենդանիներ քարշ տվող հրեաներ, երբեմն որևէ հարուստ առևտրական է հովանոցը ձեռքին ստրուկի ուղեկցությամբ քայլում՝ ասես մարդկանց տնտղելով, կտրուկ՝ ապրանքները: Շնիկը հովի ստվերում կծկվել, ննջում է: Առյուծներով վանդակապատ սայլերը գնացել են. շուկայի մնացորդ–ծախվելիքներն են ամայության վնգոցի պես շոգ վայում:

ԾԵՐՈՒՆԻՆ (տեսանելի – բաց տեղ գալով՝ ասում է արագ) . – Ահա կյանքը, որ հաճախ ոտքերիդ տակից է երևում, հաճախ՝ գլխիդ վերևից, թեկուզ միշտ շուրջն ենք մոռանում: Անծայրությունն այս է՝ նախ մարդու ուսերին, որ բուն կշիռն է տալիս մարդուն: Բայց՝ որտեղի՞ց է մարդու հայացքը. ոչ թևից, ոտքից կամ մեջքից: Ես գիտեմ, բայց մինչև օրս ո՞վ է վստահ, թե այն մարգարեն, որ կմախքացած ճաղատի հետ դեռ անապատից միացան մեզ, ո՞վ էր. այդքան էլ սրբակյաց, լուռ: Չարչարանքներից մոռացել եմ, բայց գիտեմ արդեն, որովհետև ոչինչ ծածուկ չի լինում: Նա չասաց, բայց մարդուն այսպես՝ լերկ գանգով էր տեսնում, առանց այլ մսակտորի, որ իրականում չկա. ԿԵՆԴԱՆԻ ՄԱՐԴՈՒՆ ՆԱՅԵԼԻՍ էլ տեսածը այս գանգն էր, որ ահա իրականությունն է անկասելի:

Ուղտապանը երկար պարանից բռնած՝ գլխիկոր, դանդաղ անցնում է ծակ կժերով ուղտը. ոչ թե փողոցը, գետինը, այլ ասես շոգ օդն է ջրում հեռվից բերվելու պատճառով դեղնականաչավուն գոլ ջրով: Դիմացից՝ պոզերից պարանով կապած, մի գյուղացի ցուլ է բերում վաճառելու. նա այսուայն կողմ է ընկնում ձգված պարանից, երբեմն մոտենալով ցուլին՝ ճիպտում է հայհոյախառն:

ԿՄԱԽՔԻ ՊԵՍ ՆԻՀԱՐ, ՃԱՂԱՏ ՄԱՐԴԸ (ասես առաջին անգամ ամբողջովին երևալով, կժի ջրից դիտմամբ թրջվելով՝ ուղեկիցներից հայտնվեց միայնակ: Մի պահ նայեց նախկին դահիճին, մոտը կանգնած ծերունուն, ԾԱՆՐ, ՎՍՏԱՀ, ՀԱՏՈՒ ԱՍԱՑ.– Իսկ եթե մարդիկ իրենց օրինակո՛վ գիտեն. հենց քեզ նման՝ որ դա՛ է կյանքը: Ինչո՞ւ եք հավատում թե՛ չտեսած Աստծուն, թե՛ այսկերպ կյանքին (մատնացուցելով ծերունու ձեռքի գանգը): Որևէ բան իմանալը մեկ օրվա համար չէ, - կին ունեցող շատերը կառարկեն, թե կյանքը կնոջ ամոթույքի սահմանով է ձեր առջև դրված, որովհետև այդ պահին են բոլոր կանայք ուզում, որ իրենց ամոթույքը տարողունակ, խորը լինի, որպեսզի տղամարդը ավարտուն տեղավորվի ինչպես կյանքում՝ իր երազներով ու ցանկություններով, ուր չկա իրականություն, բայց ինքն հենց իրականություն է: Կյանքի սահմանն են հուշում. քանի որ անդամը անմիջապես է թվացնում, թե կյանքն անսպառ է: (Առաջին խոսքերի հետ դեմքն ասես լցվում է. ճաղատին առայժմ աննկատելի մազեր են բուսնում): Անծայրության ողջ ճանապարհին ձեզ հետ էի, լսում ու տեսնում էի ձեզ, բայց… չկայիք. մեկ-մեկ էլ ինձ եք տեսնում, որ ձեզ համար միշտ կայի: Ինչի՞ն հավատալով անցաք այդ անծայրությունը, որ գիշեր էլ չէր առնում: Անպայման տեսնելու, թե ինչպես է որևէ դեմք այդ գանգը դառնում: Այդ ճանապարհը ինքնե՛րդ անցաք. հուշի մեջ բեկորներ պահելով էլ ահա երկրորդ անգամ եք ականատես: (Խոսելու ընթացքում արդեն լեցուն դեմքով է, այտոսկրերն են պնդվում–կարծրանում, դոնդողի նման ասես խլխլացող կաշին է արևածեծ, ընկույզի գույնի մագաղաթի նման պրկվում, հայացքն է դառնում ահեղ, շաղափող, գանգի նման մերկ՝ ամեն պահի ողջ շրջակայքն է տեսնում մանրուք առ մանրուք, –ջրցան ուղտին, մարդկանց դեմքերի խալերը, մորուքների քրտինքը … ևլն. հստակ է, անկարեկցանք: Միաժամանակ՝ հասակով բարձր է, բայց ոչ բարձրահասակ: Կողքինները աննկատելի ետ են քաշվում, որ նրա առաջին խոսքերի հետ վրա էին տվել):

– Ո՞վ ես դու, – ԶԱՐՀՈՒՐԱՆՔՈՎ ԱՍԱՑ ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ.– Ո՞վ ես, որ այն մեկին նման էլ չես, քանզի շարունակ փոխվում ես: –Վուշե հագուստով, ականջաբլթակներից մեծ ոսկե ականջօղերով, մորուքները բարալիկ, խուզած՝ խաղալիքի պես երկու-երեք քրմեր մոտեցան՝ ակներևորեն որևէ խորհուրդ կռահելով. մռայլ են, անհանգիստ:

– Ես կռահել էի, – ասաց ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Եթե Աստված գիտի ասելիքն ասելու չափով՝ մարդն էլ գիտի. դու Նրան էիր ուղեկցում թաքուն, այլ տեսքով ծպտված, դրա համար էիր անտեսանելի, մեզ՝ երևալի: Բայց այդքանն էլ է մարդու ճանապարհ. թեկուզ ինքնակարեկցանքով անցանք, որովհետև լուռ էիր, իսկ անցած օրվա համար ոչ ոք երանի չի ասի: Ո՞ւմ ուսերին մնաց այդ անցած ճամփան ու օրը. թեկուզ ինչպես երեխայի առաջ՝ կա՛ն կյանքի բոլոր ճանապարհները, որ չեն ապրվում: Ապրելն է կյանքը: Մարդը մեկն է անցնում այդ բոլորից, իսկ որևէ անցած–ապրված այդ պատճառով չի ափսոսում, որովհետև չապրվածի նման է. դրա համար էլ ոչ ոք կյանքի երկու ճանապարհ չի անցնում: Գիտեմ՝ ով ես. գիտեմ, որովհետև ոչ թե ասված է որևէ աստծու խոսքով. այլ՝ որ դու մենակ չես թողել Նրան: Չես էլ թողնելու մի ամբողջ հավերժություն.– մարդասպան՝ մարդու բոլոր պահերն իմացող դահիճը գիտի կյանքո՛վ, որ, ահա, իմացության միակ ճանապարհն է: Իսկ մյուս՝ չապրված կյանքերը, ուրիշների բաժինն են. ես արդեն չեմ ուզում: Անանուն ուզածս՝ այն հրեայի պատմության ասած անմահությունն է: Բայց չեմ կարող առյուծի երախը մտնել, դեռ մենակ չեմ ես (հուզվում է, երեխայի պես թնկթնկում լուռ):

Նրա խոսելու հետ կմախքի պես նիհար մարդը արդեն հասակով է մեծանում, մկաններով, ոսկորներով: Հիմա շողշողուն հայացքով, ասես անբիծ, բարձր, ճենապակե թվացող աչքերով մեկն է՝ փարթամ, գեղեցիկ, երկար մազերով: Զգեստները ևս փոխվել են. վուշի նմանվող մի անանուն գործվածքով կտորից է, հրեական ճաշակով, բայց շողշողուն է հայելու պես՝ ինչ գույնի զգեստ հագիդ նայում ես, այդ նույն գույնի էլ հագուստդ երևում է: (Ցածր երաժշտություն – կարծեմ՝ Մոցարտինն է): Մյուսներին նայելիս է բարձր հասակով երևում՝ թեկուզ հողին պառկած դիմացինի. հարմարը շնիկն է: Նրա հայացքով հսկա է երևում. նա է միանգամից, կատաղի հաչում, փորձում վրան նետվել: Ձեռքի խոշոր, թևավոր երկրագունդը արևից շողշողում է անստվեր: Երբ հպանցիկ վրան է նայում, հայացքն առնելիս երկրագունդը ասես տեղ-տեղ կանաչավուն բոցերով պատվի, թեև թևերը մուգ-դարչնագույն են:

ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹՆ ԱՍՈՒՄ Է.– Իհարկե կռահեցիր: Իզուր չէ, որ այսքան տարի ինձ ես տենչացել կյանք որոնելիս (թեթևակի քմծիծաղով. ասես միայն նրա հետ խոսեր: Շարժումները նախապես դիմացինի ասելիքը իմացող էին, որովհետև հասկանում է բոլոր լսվող լեզուները, միշտ նախապես իմացող՝ կռահում բոլորի մտքերը, չորության չափ արժանապատիվ է): Որևէ ինքնակեղեքող սրբի տեսիլք չէ, որ ըստ այդ մեկի պատկերացման լինեի, բայց ընդհանրական տեսիլքը դրամն է՝ ոսկորե, փայտե, արծաթե, ոսկե. իրականում կյանքով հատուցվող տեսիլք, որ իրականություն է, բայց՝ նյութական, համարյա շոշափելի– չի՞ երևում մարդու անզորությունը ճշմարտություն որոնելիս: Ի՛նքն է. բայց փողի նման այնպիսի տեսքով, որ այդքան մտքով ընկալվի, թե չէ անծայրության մեջ թափառող քամի կլինեի, որ եղավ ու չկա: Հենց գոնե ձեր հուշերին հասնելս է պետք, որ հիմա այստեղ լինեմ: Անհանգստացնողը ապագան է, մարդու երազը, որ Աստծո ճամփան է փորձելու ծռել: Մարդը ոչ մի փակ օր չունի. բայց մարդն է դատապարտվածի պես բոլոր օրերը բաց ապրում. ահա յոթ օր ինձ հետ մի ողջ խումբ փորձեցին բաց ապրել անծայրության, անիմաստության մեջ: Միայն գիշերը՝ կրկին կարծելով, թաքուն կամ ուրիշի կնոջը գողացան պառկելու համար. դեռևս դրանից են մարդու բաց օրերը փակ թվում:

(Նույնիսկ շուկայում ձայնը լսվում է՝ ասես այնտեղ խոսի, ամեն մեկի հետ առանձին, կարմիր, կրքոտ, թեև ձայնը հավասար է սկզբից վերջ):

– Ուղեկցելով ձեզ ու Նրան՝ առանց բառի հենց դա ասացի, թեև իմ բառերը որևէ հիշողության մեջ չեն մնում, – բառով՝ Նա ասաց, թե կյանքը սիրո վրա է հենված. ժամանակ, որ ապրեցիք անպոկելի: Ես ընդամենը մենության հույսն էի մեռյալին տալիս, որ, ինչպես ես՝ չերևա: Դրանից գիտեք, որ այդ հույսը ահա կա ու չեք հավատում, որ կա, – այդ պատճառով աշխարհը բոլոր ժամանակներով միաժամանակ տեսանելի չէ մարդուն: (Ձայնի հետ ոչ բարձր լսելի է դառնում երաժշտությունը. ասես բխում է բոլոր իրերից, հողից, ծառերից):

Խորհրդավորը ցրվեց մի հին իմացությամբ՝ հանգիստ, լարված, սառն էին նայում:

Դեռ անձայն կակազելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՄԵՋ ՄՏԱՎ, համարձակվելով խոսել երգիծախառն.

– Զվարճանք չէ, որ տեսնում ենք՝ եթե դու ես եկել սովորական ու մարդկային տրամաբանությամբ. որովհետև ամեն մի անհայտության առաջ կրկին ու միայն մարդկային է մարդու հարցը: Անգամ պատասխանները կյանքում ունենք ամեն պահ՝ որով և կյանքն է ամբողջական, – դրա համար էլ չեմ հարցնի: Բայց երբ դեռ մարդուց անհայտ էիր, մեկը հարցրեց՝ կյանքի ունեցվածքից ո՞րն է շատ՝ հավա՞տը Աստծու համար, թե՞ անիմաստությունը քեզ համար. ահա հարցս: Մյուսը, թե՝ իսկ ո՞ր երևակայության վրա ես դու միշտ լինում, քանի որ իսկապես դու ես, – քանի դեռ չեն երևացել բորտներ, ի ծնե հաշմանդամներ, ուրուկներ:

Ձիարշավարանի սյունազարդ մուտքի մոտ կանգնած են. արևի դանդաղ թեքվելու պահն անգամ զգայելի է՝ ասես գոլ ամանի մեջ շոգն է շուռումուռ գալիս: Անշարժը մարդիկ են, որ շնչելն անգամ մոռացել են. ակամա մի հրաշքի են սպասում, որ լինելու է շոգի հանդարտությունից, շրջակա անապատ գետնից, այդ անսովոր թվացող ժամանակից, մարդկանցից, այս ու այնտեղ տնկված փոշոտ, խղճուկ ծառերից, տաճարների միանգամյա փլատակներից, որ արևից ավելի սահմռկեցուցիչ են երևում, սպիի նման, որովհետև տեղ-տեղ սալահատակ էր գետինը:

ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ ՆՈՐԻՑ ԱՍԱՑ (ձայնն այնպես էր, որ ասես մի անգամ ասածն է նորից ասում. հարթ, ավարտուն, վստահ) . – Մարդուն է առայժմ թվում, թե ինչ-որ կարևոր նպատակներ կան, դրանց համար է ապրում, ոչ կյանքի: Կարծելով, թե ինքն ավելի խելացի է, քան կյանքը: Նույնպես և չգիտի, թե ինչու է մեռնում՝ երբ կրկին վստահ է, որ խելացիորեն-խորամանկորեն նպատակները կատարեց: Ոչ մի նպատակ կյանքի անդունդին կամ կյանքի առաստաղին չի հասնում. մարդը միշտ անմիաստության ոլորտում է, որ ինքն է կազմակերպել. Աստծուց հետո ինչ-որ բան պիտի՞ անի, որ միայն իրենը լինի: Ահա՝ եթե կյանքը հանում ես, կղզիների նման մնում են փաստի-անասունի կողոսկրերի պես ցցված այդ նպատակները, որ այնքան չնչին են, որ տեսնելով՝ մարդը համարձակվում է կարծել, թե այդ տխմար նպատակներով կյանքին խաբեց, – դրա համար էլ ահա □ապրում եմ□ այդ նպատակների հույսի վրա. մշտական տեղս անիմաստությունն է՝ մարդուն հասանելի սարսափը: Թեկուզ արդեն պիտի կռահեիք, բայց ահա ասացի՛:

Բարձր, հպարտ ուսերին հանկարծակի ու իր այդպիսի ներկայությամբ տրամաբանված, կարմիր, ալեծուփ, ոսկեթելով շրջակարված, անընդգրկելի թիկնոց է հայտնվում (թերևս՝ որ ծածկի անիմաստության սարսափը), որ բույրի նման տարածվում է առարկաները, մարդկանց արտացոլող նրա զգեստներից: Թևավոր երկրագունդը իր չորս թևերով թևածելով՝ դանդաղ, անձայն գնում–լուծվում է դեղնակարմիր, ցածր հորիզոնին: Երաժշտությունն ուժեղանում է. շարունակ նույնն է, այնքան ուժեղ, որ հրեաների, հույների նվագարանների ձայները չեն լսվում, թեև ընդհատուն նվագում են: Նա ասես կա ամբողջական, բայց ընկալելի ոչ իր հզորությամբ, տեսանելի-տձև-արտառոց պատկերացումներով շրջանակված. իր մարդկային տեսքից է անիմանալի–ահավոր–անհայտ, անակնկալ, բայց՝ մարդու պես, ում համար ոչ մի նշանակություն չունի շրջակայքը, մարդիկ: Ձայնը կայտառ է, ինչպես գլուխը սափրած ծերունունը, բառ-բառ անակնկալ, հատու, ասելիքը լրիվ՝ թե՛ առջևից, թե՛ ետևից. լռության խավ չունի, ապակու պես երևալի՝ կտրող-փակող ասելիք է:

– Կռահում էի, որ նա պիտի լիներ. կռահում էի ողջ ճանապարհին, – ԼՍԵԼԻ ՄՐՄՆՋԱՑ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Մեկ է ժամանակը՝ թե՛ այստեղ, թե՛ այնտեղ. նույն չափով է շարժվում, նույն արագությամբ, որ միայն ԼԻՆԵԼԻ Է: Ինչպես դատապարտյալի ոգի, որ ժամանակ չի ճանաչում:

Եղած արդեն փոքր ամբոխը ճեղքելով՝ հայտնվում է մի ՏԱՐԻՔՈՎ ՀՐԵԱ. մոտ 45 տարեկան, ճպռոտ, կարմրած աչքերով, փնթի զգեստներով, ասես մի ոտքից կաղ մեկը, որ ջղային է, տաք-տաք վեճը գլխում: Ուսին-վզին՝ շատ երևացող մի տեղ, որ հետո է բացվում, թարախոտ-շարավոտ մի խոշոր պալար կա: Լսվում է երեխայի լաց. ՀՐԵԱՆ ՔՐՏՆՄԽԱԾ ԱՍՈՒՄ Է երեխայի լացով ողողված, արցունքները սրբելով.

– Ահա. մեռա՛վ: Կենդանացրու՛, թե կարող ես (նրա ետևից լրիվ սև հագած նույն տարիքի մի կին է հուշիկ մոտենում՝ մինչ հրեան ուսից իջեցնում է նախշավոր, հին կարպետով փաթաթվածը, որ մի կնոջ դիակ է): – Կենդանացրո՛ւ նրան. համարյա վազելով եմ բերել. աղջիկս է, որ օձի խայթելուց մահացավ: Հիմա նա այլևս չի կարող ինձ սիրել (հեկեկում է, – 4-5 ամսական երեխան բարձր, ասես ոչինչ չտեսնելով՝ միայն լացում է, բաց թաթիկները շարժելով):

– Ասացին՝ մարգարե է եկել. վազելով բերեցի: – Տաքացած, հապճեպ, հևասպառ ԱՍՈՒՄ Է ՀՐԵԱՆ: –Նոր մահացավ, դեռ տաք է: Աղաչում եմ՝ կենդանացրո՛ւ նրան (տղամարդկային կոպիտ հեկեկոցով՝ ուսերն են ցնցվում, հետո ձայնով լալիս է: (Կեսօրվա այդ անծառ շոգին լացն ասես դղրդում է):

Ավելի երեխայի լացից՝ մարդիկ շարժվում են. վազքով կանայք են մոտենում: Թափառաշրջիկների նախկին խմբից մի կին կավե բաժակով ջուր է բերում, տալիս նախկին դահիճին, որ նոր եկած հրեային տա: Սա ջուրը վերցնելով մեխանիկորեն, մոտեցնելով բերանին՝ ջուրը թափթփում, չի կարողանում լարումից խմել. ավելի է լալիս, ակամա նայելով կանանց, նրանց կարեկցալից իրարանցումին:

Պալարը շոգից բացվել, շարավը հոսում է դանդաղ: Երեխային կանայք մի պահ լռեցնում են՝ ահաբեկ նայելով Աներևույթին: Նա, ասես, ոչինչ չի նկատում. ապակե աչքերով նայում է՝ իր մտորումներում, բայց առերևույթ սպասելով, որ լռեն:

Հպարտ, այլևս անմարդկային ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.

–Մարդու նման ու մարդու հետ մի անգամ ահա անցա ճանապարհը, որ երկնային կամ անդնդային չէ: Իմ հավերժությունից մարդկային յոթ օր ու գիշեր վատնեցի անծայրությունը մարդու հետ ճանաչելով, որովհետև անլինելի իրականությունում ոչ ոք չգիտի՝ ամենակարող ու եղյա՞լ է Աստված, թե՞ հոծ մի հատվածն է անիմաստության: Բայց գիտեի, որ մարդն է իր իմացությամբ ինձ հասնելու.– այդ իմացումից դեմքս արևահարվեց: Ճնճղուկը պատահաբար չկանգնեց նրա աջ ձեռքին՝ դա էլ ես էի նախատեսել. խնդիրը միտքն էր, որ ասաց, – գոյության երրորդ երկինքը. այդ սիրուց դեռևս ոչ ոք ոչինչ չի հասկանում: Նա նորից է ուզում այն կյանքը, որ կար մինչև Օձը: Ահա՝ անհետացել, միայնակ իր իմացությամբ գնում է դեռ անծայրությունից ու մարդուց, որ նույնն են: Դիմացը մարդու ճակատագիր է՝ որ պիտի անցնի, բայց՝ մնա մարդկանց արարքներով (երեք քուրմը դողում են. ոսկե ականջօղերը ցնցվում են: Արդեն կեսօրն անցել է, շոգ է, մոտիկ մի քանի ծառերի տերևները թոշնել-կախվել են ինչպես ցրտից սառած, լռությունն ասես խեղդում է՝ մանուկն այլևս չի լացում, ասես ղունղունում է: Ամեն մեկին թվում է, թե հենց իր ականջին, միայն ի՛ր համար է Աներևույթը շշնջում այդ խոսքերը: Հանկարծակի թափով հեծյալներ են անցնում փողոցով. աղմուկով, փոշին բարձրացնելով, միայն որից լացող հրեան լռում է, ակամա ու տարօրինակ նայում խոսողին. ասես հասկացավ, թե ո՛վ է իրենց հետ: Նրա սևազգեստ կինն է հիմա փորձում կանացիորեն ճչալ, բայց ակամա լռում, կրկին անմռունչ չոքում է. դիակի կողքին կանացիորեն սգատեր՝ ծնկներին էր, հիմա լուռ, աղաչական նստում է իր իսկ ոտքերին, ասես փլվում անմռունչ, որից վերսկսում են ամուսնու հեկեկոցները, ցնցումները):

– Բայց, – ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ, ասես մի այլ տեղից շարունակելով: – Բայց իր համար խնդի՞ր է այդ ճակատագրին անցնելու և իբրև Աստվածորդի երևալու իմաստը, քանզի շատերն են իբրև Աստված երևացել: Աստված այդպիսին չէր. հենց մարդու ճակատագիր նա չընտրեց, թեև մնացյալ բոլորը ուներ. բազմապատկվեց բոլոր ազգերի պատկերացումներում ու սպասումներում, բայց մնաց Ինքը՝ նույնիսկ նախապես դառնալով բոլոր կենդանիները՝ կով ու օձ: (Ձայնը կրկին հատու է: Բայց ինքը պարտվածի հոգնությամբ է բառերի միջև լռում: Դրանից կանայք՝ հատկապես դեռ բաց մեկնված դիակին նայելով՝ լացում են, ողբասացի նման երբեմն կուրծքները ծեծում: Երաժշտությունը բարձր, խլացուցիչ չէ, այլ հնչյուններն են առանձին-առանձին, հստակ, ասես պողպատե գետնին գլորվող արծաթե հատիկներ:

ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ (մոտենալով հրեային ու կնոջը) . – Ձեր մեռելը այստեղից վերցրեք: Չի՞ երևում, որ կենդանացնել կարող է նա, ով ծնել է: Թարախդ էլ մաքրի՛ր. երեխան այս շոգին մեղք է, նրան գոնե խղճա:

Նույն կերպ փաթաթած դիակն ուսին առնելով լուռումունջ՝՝ հրեան սայթաքուն քայլերով շարժվում է. կինը խուլումունջ, երեխային գրկելուց՝ խոնարհ, գլխիկոր, մարդ առ մարդ մի պահ կանգնելով՝ հեծկլտալով հետևում է նրան: ՀՐԵԱՆ ուզում է լսել. հատկապես շուկայում արդեն դիակն իջեցնում, ետ նայելով է արևի տակ կանգնած լսում. կինը երեխան գրկին, նույն բաց շոգում կողքին սպասում է՝ երեխային էլ գրկում չնկատելով, հայացքը հրեային՝ ագահ լսելով:

ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.– Ճակատագրին պատրաստելու համար մի քանի հարց տվեցի նրան, որովհետև ավելի մոտ եմ երկնքին ու անդունդին: Հող է թվում այն գետինը, որի վրա մարդն է ապրում. կյանքը հողի վրա, մահը հողի վրա: Երբեք ՄԱՐԴԸ չի հասնում անդունդին, ուր ճշմարտությունն է, կամ երկնքին՝ ուր ազատությունն է: Իսկ ինչպե՞ս իմանա ճշմարտությունը: Թվում է՝ արդեն գիտի, որ փողն է, դրամը, որի նշանով իր վրա անսահման ժամանակն է բաշխում, – դրա համար էլ ասաց՝ Սերը, որ կյանքի ու անդունդի միջև է: Մարդկային դեմքերով քառաթև հինգ թռչուն են թևածում կյանքի ոլորտը պահելու համար. դրա համար էլ կարող էր թվալ, թե ապրելի է սերը մերձավորի հանդեպ: Ճնճղուկի գալուստը հենց դա էր հուշում, եղած ու լինելիք մարդկանց կին կամ տղամարդ ցանկանալը: Հողին անգամ երերուն քայլող մարդը դարեր ու կերպարանափոխություններ է վատնելու՝ մինչև հասնի Սիրո ոլորտ. դրա առաջին խոչընդոտն է սեռը, – որ ցանկություն է հուշում կնոջ կամ տղամարդու հանդեպ, այսօր՝ կինը, որ կրքի չափով ակամա խաբելով՝ հանգցնում է Սիրո հնարավոր թռիչքը (այս պահին հեռվում, հորիզոնի արդեն կարմրակապույտ ֆոնին անցանկություն, որոշակի աննպատակ թևածում է քառաթև երկրագունդը՝ ասես անորոշ պատկերների քարտեզ՝ շուռումուռ գալիս, ցույց տալով Ավետյաց երկրի ահեղ կանաչը. թևավոր երկրագնդի կանաչ գույնն այդտեղից էր, հիմա՝ անշարժ կայծակի նման, աչք ծակելով):

Արդեն միանգամից, բայց ընթացքում ևս հատիկ-հատիկ գալով՝ կրկին մարդիկ են հավաքվել, հիմա շատ են. գույնզգույն, տարբերդեմք, ասես բաց սիրտ՝ սրտի նման բաբախող, թվում է՝ բաց մարմիններով: Հռոմեացի զինվորներ չեն երևում. չի երևացել ինչպես՝ բայց անհետացել են ամբոխի շատությունից, հենց մերկությունից: Շոգից օդի թափահարման հետ՝ ասես թաքուն քամի ունի, մայրամուտի նման երբեմն հորիզոնը ծածկելով նրա թիկնոցն է փռփռում: Անծայրածիր է, ասես միայն մարդկանց վրա փռփռալով, – դրա համար էլ միայն եղածներն են եղածներին մերկ թվում (երևում):

Ամբոխին արդեն խառնված՝ հրեաներ էին եկել մեծ խմբով, որ հինգ օր առաջվա հոտած, շոգից խարխլված քաղաքից դուրս նետված մի դիակ կրկին քարկոծեն. մահով չէին հանգստացել (չիմանալով, թե ով է եկել, նրանց թարմ, վրեժխնդիր շշուկներն ու փսփսոցներն են լսվում): Ընթացքում մի հին վեճ են շարունակում, որովհետև մոտեցել է արարքի պահը. վեճը լսելի է, բայց ասես թաքուն, մարդկանց մեջ կորած ձայներ.

Ա ՁԱՅՆ.– Իր մահով էլ չհանգստացրեց, զարկե՛ք, թող հուշն անգամ վերանա:

Բ ՁԱՅՆ.– Իսկ մարդ ե՞րբ է մեռնում. իհարկե՝ շունչը տալուց երեք օր հետո, – զարկե՛ք, թող սատկի:

Գ ՁԱՅՆ.– Հա. դրանից է, որ երեք օր էլ ցավն զգում է, – նրա ցավը մի պահով քիչ է. թող երկար զգա ու կրկին:

ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (ասես ձանձրացած, զզված. լինելիքը նախապես իմանալով) .– Մի՞թե անմահության հույսն էլ եք քարկոծում, - բայց մարդու վերջը վերջին շունչն է: Եթե չունի՝ ուրեմն՝ վերջ, էլ մարդը չկա, պետք չի դիակը չարչարել, – ճիշտ չե՞մ ասում: Թե՞ վրեժներդ դեռ չի հագեցել. հասկացեք՝ ո՛վ կա այստեղ, երևի պետք չի դիակը տանջել (ժպտում է դողդոջուն):

– Ո՛չ, – կատաղի ասում է ՄԻ ԱՅԼ ՀՐԵԱ մնացյալներին խառնվելով.– Դու չգիտես, թե ինչ է արել. մանկանը մորթել, երեք օր ու գիշեր մաս-մաս կերել է, – ինքը հենց այդպես պատմեց: Անօրենք մեկն էր, Ղևտացոց տոհմից, որ կյանքի անիմաստությանն էր հավատում. դու կմոռանայի՞ր (ասաց ճչալով, կատաղի):

Հանկարծ գալարվելով՝ անապատից ուղեկից կանանցից երիտասարդը թույլ ճչաց, ընկավ: Ոմանք շուռ եկան, կրկին ուղղվեցին. □Ախր հղի էր. ճանապարհին ու արևին չդիմացավ□, – միմյանց հանգստացնելու համար, ասես շոգ բռնած խավոտ ձայնով ԱՍԱՑ ՄԵԿԸ. նրա ձայնը ոչ թե լսվեց, այլ միանգամից բոլորն իմացան: – Տեսա՞ք, – նախատինքի պես ԱՍԱՑ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Աշխարհում ինչ լինում է մարդու հետ, մարմինը հենց դա է երևացնում. թաքուն ոչինչ չկա թե՛ մսի, թե՛ հոգու վրա: Մարմինը երևացնելու համար է. ահա հիմա նա էլ մարմին չունի (դարձավ քարկոծելու եկած հրեաներին), անիմաստ տեղին քարկոծե՛ք. ո՞ւր կհասնի:

Ոչ պարելով. հենց այդ պահին էլ այս ու այն կողմից կրկին հայտնվեցին թզուկները՝ ակրոբատիկ շարժումներ անելով:

Հրեաների ջղային խումբը դանդաղ, հում մսակտորի պես պոկվելով ավելի մեծ մսակտորից` փոքր-ինչ հեռու քաշվեց. իրար մեջ դեռ ցածր գոռգոռում էին:

ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ ԿՐԿԻՆ.– Հողի վրայով ընթացող իմ ճանապարհն ավարտվեց. այդքան էի հողի վրա մենակ: Նրան արձակեցի, որովհետև իր քառասուն օրվա կյանքով վճարեց. հենց արևի, գիշերվա ու ցերեկվա համար, թեկուզ մարդը դրանց համար էլ է վճարում. Նա վճարեց այդ օրերի թախիծով, դրսի մարդկանց աղոթքներով, սպասումներով. լսելուց անգամ երերում էի, չհաշված մարդկային կասկածները (բոլորը ժպտում են, ինքը՝ ոչ. սկզբի նման անզգացմունք է), թեև ձեզանից սակավ են նրանք, որոնց ոչ թե Աստված, այլ մարդն է հորինել: Այսուհետ կհայտնվեմ հենց կասկածների պահին, բայց՝ իբրև ճշմարտություն: Իմ ասածը ոչ ոք չի անելու: Այդ չարարքներից կենսագրություն հավաքելով Նրա համար, որպեսզի մարդու մտքի չափով երևա մարդկանց, – քանզի բոլոր գալիքներն են Նրա մեջ: Հրաշալի է լինելը հենց կասկածների վրա, որովհետև իմաստս ավելին է, քան ես՝ առայժմ մարդու տված իմաստով:

Հրհրելով, առանց հրմշտոցի՝ ծանր անցնելով – առանձին երևալու գալով՝ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ ՄՈՏԵՑԱՎ – ԱՍԱՑ. – Բայց նա ոչ թե քեզ, այլ մեզ համար է եկել. Նրա կարիքը մա՛րդն ունի: Նահապետներից գիտենք, որ սերը մարդու համար է, ոչ քեզ, որովհետև բոլոր չափերից մեծը՝ հրեշտակին դատողը, մա՛րդն է:

(նրան բոլորովին չլսելով) ԱՅԼԵՎՍ ՈՂՈՂՈՒՆ ՁԱՅՆՈՎ ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.– Իսկ մի՞թե մարդը կարող է սերն ապրել: Մարդիկ լուռ են. այստեղ են պատրանքներն ավելի շատ, քան կյանքը: Աստծո դեպքում է հակառակը: Ահա՝ մտքով Սերը գիտի, բայց խնդիրը հենց կյանքո՛վ ապրելն է, – քա՞նի սրբակյացներ փորձեցին, անշուշտ՝ կնոջով գայթակղվեցին կամ իբրև ավելորդություն՝ վրան չարացան: Դա դեռ չի՞ նշանակում, որ վախից առանձին-առանձին մտածեցին, որ ահա սիրում են, բայց ասացին Աստծուն խաբելու համար, երբեմն հեշտանքի կին ճարեցին, թվացնելով, թե միայն իրենց ԵՐԿՈՒՍԻ՜ՆՆ է (արհամարհանքը ծռմռում է լսողներին) . Սերը, որովհետև երկրագնդի առողջությունը հենց մահն է: անգամ կյանքն ուրացան իրենցից էլ թաքուն՝ առերևույթ խաբելով հենց կյանքին ևս: Չխաբեցին միայն մահվանը, այդ զգոն պահակին, ում կվաներ միայն Սերը: Դեպքեր եղան՝ նպատակները կատարած-հանգստացած մահացան արդարակյաց, այնինչ սիրելիս չպիտի մահանային, որովհետև հողը Սերն ապրածից մահ չի ընդունում, կյանքը մահ չի ընդունում, սերը, ահա, մահի անունն անգամ չի լսել: Հենց կյանքից ու խաբկանքային սիրուց մահացան, հողի մեջ պառկեցին, որ մարդուց ամեն ինչ է ընդունում: Տեսա՞ք ինչքան են իրարից հեռու սերն ու կյանքը.– հազարավոր դարերի ճամփա պիտի անցնի օրվա վրա հենված մարդը, որ թռչունի պես դառնա, բայց կարծում է՝ նրան էլ է ղեկավարում: Փորձության ի՞նչ քառասուն օր էր նրա համար այս ժամանակը, որ ԱՊՐԵ՜Ց (ընդգծելու համար երկարացնում է) . գոնե մարդկային մենությունը, եզակիությունը տեսավ, մարդու համար Սերը հուսաց–ապրեց: Անծայրությունն անցաք, բայց ոչ կյանքը տեսաք, ոչ սերը, այլ ավելի արագ դեպի մահը վազեցիք: Որովհետև Մարդը երկրի կեղևի վրա է ապրում, նարնջի պես մաշված այդ կեղևը կլպելիս, նախ մարդն է մահանում, երկիրը դրանով է փոխվում հաջորդ սերնդի համար:

– Ասա՛, – մատը տնկելով գլուխը սափրած ծերունու կողմը, առանց նրան նայելու՝ ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ հրաման տալու պես:

Տեսարանը հենց աչքի առաջ էլ վերափոխվում է, տարբերությունները աննշան են, շատերն ընթացքում դիրքերը փոխել, հոգնած կանգնել են: Աներևույթն է առանց թիկնոցի, նախկին տեսքով, որ չի էլ նկատում. նիհարում է այտերից, աննկատելի ճաղատանում: Դառնում է կմախքացած, հոգնատանջ մեկը, որ ակամա ստվեր է ուզում. դեռ քայլել-խոսելիս են թիկնոցն ու հայելանման զգեստները անհետացել: Արդեն զով է, ավելի է հստակված տեսանելիությունը՝ կորած մանր իրերը այդ ժամին են գտնվում:

ԳԼՈՒԽԸ ՍԱՓՐԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ՝ թողնելով հրեական քահանային մրմնջալիս, թույլ փղձկալով, ոտքից կարկամելով առաջ է գալիս, դերասանավարի, բայց անկեղծ, անմիջական երեխայի ձայնով ասում է տխուր.–

Լինե՞լ, թե չլինել – ա՛յս է խնդիրը.

Ահա կգան դերասաններն աշխարհի,

Որ մարդկային տիեզերքի միտքն են բերում,

Կրքերն անհագուրդ երկրաշարժերի,

Թախիծը՝ ծերացնող անթիվ դարերի,

(չի համբերում, հանկարծակի, հապճեպ ասում է. կրկին հայտնվում են հինգ-վեց թզուկ) .

– Բայց տարիներ շարունակ լսող մեկն էի որոնում աշխարհով մեկ. դերասան դարձա՝ բայց միայն դերասանին էին լսում, կրկին մարդը չկար, խեղկատակ դարձա եգիպտական թագավորազնի մոտ, անծայրության թափառող այստեղ. ես ինքս էի ինձ լսում: Սա՞ պիտի լսեր (մատնացույց անելով կմախքացած, ճաղատ ծերունուն) . բայց նույնիսկ նա էր շարունակ զբաղված.– կյանքում ո՞վ է լսում մարդուն, որ ակամա դատ է ուզում: Դրանից էլ անծայրությունն ընտրեցի, որ տարածություն չէ, երբեմ թվում է՝ տիեզերքն է, ուր մարդ չի լինում, որովհետև կյանք ու մահ չկա՝ անծայրությունն է լսելու մարդուն, ո՛չ կյանքը, ո՛չ մահը, քանզի ձևերը բազմազան են, շփոթեցնող: Արդեն ոչինչ չունեմ ասելու (չոր հեկեկում է), դերասանի պես ուրիշի փոխարեն եմ խոսում, որովհետև այլևս ոչինչ չեմ ուզում: Տեսել եմ աշխարհն իր կենսագրությամբ, ազգեր հայտնի ու անհայտ. հիշելի միակը հենց անծայրությունն է, որ դեռ հպարտ ուղեկից է (անլաց, չոր փղձկում է կարճ, շուրթերը մաքրում): Հավերժությո՞ւնը. ահա նա (անորոշ մատնացուցելով մի անցյալի, որ տեսանելի-իրականի պես ասես եղավ ու անվերջ կա քահանայի պատմածում, բոլորի աչքի առաջ) ահա նա ճամփա ընկավ հավերժության ծալքերով թափառելու, որ նույն անծայրությունն է կրկին: – Ճամփան պիտի հենց այդ պահից սկսեր, որ ժամանակ չառներ. կերպարանափոխվելով ու կերպարանափոխվելով կհասնի հավերժության: Գիտեք ուրիշները այլ տեղի՞ց են ճամփա ընկել: Կյանքն ահա սահմանափակված է միայն մարդու կերպով. նա գնաց առայժմ մենակ՝ ինչպես գերեզման իջնողը, - որտե՞ղ է այդ համարձակությունը, որին ոչ ոք չի լսի: (Քահանան մոտենում է մի գավաթ ջուր տալու, որ նա խմում է հապճեպ, թափթփելով, ագահ. քահանան հոգատար կանգնում է սպասելով մինչև խմի՝ ձեռքը ծերունու ուսին: ԵԳԻՊՏԱՑԻ ԹԱՓԱՌԱԿԱՆՆ Է ՎԱԶՈՒՄ, ձեռքին խնձոր. Ծամիր, – ասում է, – քեզ այս հյութն է պետք, ոչ խնձորը. նա բույրի իր խաղաղությամբ կհանդարտեցնի):

– Վերքի նման բացված այս մենությո՜ւնը, որ սատանայով էլ չի հագենում: – ԳՈՌՈՒՄ Է ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԿԱԿԱԶԵԼՈՎ, ձեռքի կիսատ գավաթի ջուրը խոսելու ռիթմով – խոսքի պոռթկումով թափթփելով. ասես ձեռքն է խոսում, ու ջուրը թափթփվում Է: Կանայք, այլ մարդիկ ահաբեկված նայում են անշարժ, փոքր-ինչ իրար խառնվածը հռոմեացի զինվորներն են, որ փութկոտ գնում-գալիս են ամբոխի ու շոգի մեջ (նրանց գույնը հիմնականում կարմիր է, արդեն լրիվ զրահներով են, սրերն ու նիզակները՝ պսպղուն, մաքուր. զգացվում է, որ շոգին հանգստացել են որևէ ստվերոտ սենյակում):

Իր նախկին տեղում՝ սյունասրահի սյունի մոտ, ՆԱԽԿԻՆ ԶԳԵՍՏՆԵՐՈՎ ՀԱՅՏՆՎԱԾ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ բարձր, խռպոտ ասում է.– Այսօր՝ վե՛րջ. խաղերը կլինեն առավոտյան, որ օրը մարդուց շուտ չավարտվի: