Մամուլից.

«...Չեմ ուզում ինքս ինձնից զզվել, նոր հեռանալ, մնաք բարով» 
Վրեժ Իսրայելյան

«...Իսրայելյանը վերջին ժամանակներս վատառողջ էր, և մի քանի օր առաջ «Նաիրի» բժշկական կենտրոնում հետազոտվելիս պարզվել էր, որ նրա մոտ առկա է արդեն խորացված քաղցկեղ: Գրողի հարազատները պատրաստվում էին նրան տեղափոխել արտասահման' բուժումը կազմակերպելու նպատակով: Կարելի է ենթադրել, որ Վրեժ Իսրայելյանն այս քայլին է դիմել հարազատներին սպասվելիք դժվարություններից ազատելու համար:

Ինչպես հայտնում է Aravot.am-ը, հունիսի 14-ին, 1-03 ծառայության շտապօգնության բրիգադը ահազանգել է Ոստիկանության Արաբկիր բաժին և հայտնել, որ կանչով մեկնելով Վաղարշյան 19/1 շենք, բնակարաններից մեկում հայտնաբերել է հրազենային վնասվածքով մահացած տղամարդու դի: Ինչպես նշված վայրից հայտնում է ֆոտոլրագրող Գագիկ Շամշյանը, օպերատիվ-քննչական խումբը նշված շենքի թիվ 19 բնակարանի հյուրասենյակում՝ բազմոցի վրա, հայտնաբերել է տան բնակիչ, 64-ամյա Վրեժ Իսրայելյանի դին, ում աջ ձեռքին կա հրազեն: Գրասեղանի վրա հայտնաբերվել է նաև նամակ, որում ըստ տեղեկությունների, Վ. Իսրայելյանը ինքնասպանությունից առաջ գրել է, որ շնորհակալություն է հայտնում Աստծուն, որ ունեցել է լավ կին, լավ որդի, լավ թոռնիկներ, եղբայր ու ընկերներ ու ամենքից ներողություն է խնդրել և գրել է, որ «չեմ ուզում ինքս ինձնից զզվել, նոր հեռանալ, մնաք բարով»: Նամակի մոտ դրված է նաև իր կողմից հեղինակած «Վաղ, թե ուշ» գիրքը...»: 
________________________________
ԵՐԿՈՒ ՊԱՏԻԺ ' ՄԵՌՆԵԼՈՒ ԵՎ ԱՊՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ
"Մեծ աշխարհ էր, մեղք կար, մեղավո՛ր չկար"..... ՈՒ աշխարհը փոքրացավ, մեղավորներն էլ շատացան, բայց մեղքը աշխարհիս կնիքված մնաց: 
Վրեժ Իսրայելյան ֆենոմենի փիլիսոփայությունը: 
" Նիդերլանդական Օրագիր"

_________________________________

Վրեժ Իսրայելյան / Ծիծիկների սիմֆոնիա

Գրեթե հարյուր տարի առաջ մի թուրք ուզեցավ տարբերվել մյուս թուրքից. հայ գաղթական կնոջը օրորոցային երկվորյակների հետ քարանձավում հայտնաբերելով: Նա զսպեց իր արյունակիցների մոլուցքը և փորձեց ստեղծագործական լիցք հաղորդել իր գործողություններին: Այդ «ստեղծագործության» արդյունքում այսօր ես կամ: Թուրքի այդ տեսակը գաղթական կնոջը փոխշահավետ գործարք առաջարկեց. եթե կինը խեղդի իր երեխաներից մեկին, ինքը խոստանում է պահպանել կնոջ և մյուս երեխայի կյանքը: Երևի կռահեցիք, որ տատս «ընդունել է» գործարքի պայմանները: 
Արևելյան Հայաստան հասնելուն պես, հենց Էջմիածնում, մայր տաճարի դեմ հանդիման, տատս խելագարվեց: Հայր, որբանոցներում գոյատևելով, իր կյանքը բերեց-հասցրեց ինձ: 
Այլ բաների հետ նա ինձ կտակեց նաև այս պատմությունը: Իմ կյանքի շատ ու շատ դրվագներ մոռացել եմ, բայց սա հիշում եմ: 
Գրեթե հարյուր տարի անց, Ղարաբաղյան պատերազմի մասին պատմվածք մտմտալիս, հանկարծ հայտնաբերեցի, որ ցավը երևակայության թշնամին է: Ես պատերազմին չեմ մասնակցել, բայց տեսնում եմ, թե ինչպես է ծարավ հողը արյուն խմում, թե ինչպես են արեգակի շողերը խտտում սպանվածի դեմքը, և ինչպես է դրսից սողոսկող ջերմությունը դուրս մղվում նրա սառչող երակներից: Տեսնում եմ, թե ինչպես է վախը արիություն ծնում, և ինչպես են վաղվա հերոս հռչակվողները վախից թրջում իրենց տաբատները: Պատերազմը մարսելու համար խելք պետք չէ. մի քիչ հանդգնություն, մի քիչ էլ չտեսություն: Սխալ բան պիտի ասեմ, բայց ապացուցելու եմ, որ ճիշտ է. պատերազմ չտեսած գրողը ավելի լավ է զգում այն, քան այդ ողբերգության միջով անցածը: Ականատեսները միշտ պատերազմի մեջ սխալ բան են փնտրում և այնքան են խորանում այդ զբաղմունքի մեջ, որ կորցնում են ամենաէականը: Այնպես որ, առանց խղճի խայթ զգալու, սեփականել եմ այն, ինչ ուրիշին է պատկանում, ինչպես մեծն Տոլստոյը սեփականեց իր նախնիների պատերազմն ու խաղաղությունը: 
Այն, ինչ պատմելու եմ, հորինվածք է, գրողի երևակայության արդյունք: Հայ և թուրք ազգայնականներին, այս և այն կողմի ականատեսներին խնդրում եմ` գլուխս ջարդելուց առաջ բարի եղեք մի քանի ակնթարթով մտնել հարյուրամյա այն քարանձավը, որտեղից ես չեմ կարողանում դուրս գալ: 

* * *
Քամին ազգային պատկանելիություն չուներ. հայ երկրապահների դիրքերը հոտոտելով… Աշոտի աչքերին թոզ փչելով, անարգել խախտեց հայ-ադրբեջանական ռազմաճակատային գիծը և հայտնվեց ազերի կամավորականի մորուքի մեջ: Իր զորությունը գիտակցելով` քամին հանդգնեց ծաղրել հակառակորդների մարտավարական ծրագրերը, նրանց հայրենանվեր նկրտումներն ու հայեցակարգերը, սողոսկեց թշնամիների ինքնաձիգների փողերի մեջ, սվսվացնելով մերթ հայկական, մերթ թուրքական մեղեդիներ, որոնք մերթընդմերթ միաձուլվելով հավասարակշռում էին ազգերի ինքնորոշման իրավունքի և պետությունների տարածքային ամբողջականության ճանաչման միջազգային դրույթները: Հաշտարարի իր առաքելությունը քամին շարունակեց հարևան երկրների խաղաղ բնակավայրերին փոխանցելով իրենց քաջազուն զավակների հաղթական տրամադրությունները: 
– Էս քամին էլ բռնաբարեց-թողեց, – ցաք ու ցրիվ եղած մորուքը հավաքելով ասաց ազերի կամավորականը: 
Նույն պահին, հակառակ դիրքում, Աշոտ անունով հայ երկրապահը, սրտնեղելով քամուն իր սրածայր բեղերի դիմակայությունից, հայհոյեց.
– Ես քո տիրոջ մերը...
Քամին հայհոյանքներին պատասխանելու ցանկություն չուներ. մի քիչ հող հայկական դիրքերից, մի քիչ հող ադրբեջանական դիրքերից գողացավ, խառնեց-խառնշտեց, դես փչեց, դեն փչեց, հայ-ադրբեջանական մի փոշու ամպ սարքեր ու հավասարաչափ բաշխեց հակառակորդներին: 
– Պարոն գնդապետ, – փոշի կուլ տալով ասաց ազերի կամավորականը, – մի հայ քածի ենք ճանկել: Խոսքը մեր մեջ, շատ համովն է: Ասում եմ` դեսերտի փոխարեն...
– Ռեստորանում չես, Մաքսուդ, – ասաց գնդապետը, – հետո էլ` ճաշակելուց առաջ գոնե մորուքիդ ոջիլներից ազատվիր: Հայերը ոջիլից զզվում են: 
– Գերու զզվանք հարցնո±ղն ով է: Մենք մեր գործը ոնց-որ պետք է կանենք... Դժգոհ չի մնա...
Գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլին զտարյուն թուրք լինելուց զատ, այլ առաքինություններ էլ ուներ: Չուլ ու փալասի մեջ կոլոլված այս կամավորական կոչեցյալ խաժամուժից զզվում էր.
«Իբր հայրենասեր են: Շան հոտ է գալիս նրանցից: Եվ սրա±նք պետք է հայերի վերջը տան»: Նա աշխարհ տեսած մարդ էր: Գիտեր սեփական արժանապատվությունը որպես ազգային արժանապատվություն հրամցնելու նրբությունները: Գիտեր անգլիացուն, հնդիկին, ռուսին ու ճապոնացուն, մյուսներին: Ապրել էր հաղթելու և պարտվելու քաղցրություններն ու դառնությունները: Նրա պատվին թուրքական կիսալուսինը փողփողացել էր աշխարպի ազդեցիկ ասպարեզներում: Նա առաջին թուրքն էր օսմանյան կայսրության պատմության ընթացքում, որին հաջողվել էր նվաճել հրաձգության աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը: Դրան նա արժանացել էր եզրափակիչում մի հայ մարզիկի հաղթելով: 
Այդ փաստը իր ազգակիցներին ավելի էր ոգևորել, քան բուն տիտղոսը: Հայրենիքում նրան դիմավորել էին որպես ազգային հերոսի, ինչը շոյում էր նրա ինքնասիրությունը, շեշտում նրա յուրահատուկ մարդկային կերտվածքը: Ինչինչ... թուրք հասարակությունը գնահատում է իր այն զավակներին, որոնք ամենադիպուկն են խոցելու արվեստի մեջ: Ըստ գնդապետի` թուրքական պատմությունը միտված է դեպի թիրախները. դրանք են օսմանյան կայսրության տեսլականի թափանիվները: Գուցե դա էր պատճառը, որ Ղարաբաղյան պատերազմի առաջին իսկ օրերից նրա մեջ ծնվեց իր արյունակից ազերիներին մարզելու առաքելությամբ, ռազմաճակատ գործուղվելու մտադրությունը: 
«Ես չկորաղացա այս թափթփուկներին հասկացնել, որ թիրախը վերազգային բան է: Ամեն ինչի վրա գրում են «հայ» և կրակում այդ ուղղությամբ: Դրա համար էլ հաճախ են վրիպում: «Եթե ուզում ես խոցել` մոռացիր, որ թուրք ես, մոռացիր որ նա հայ է» ասում եմ նրանց: Իսկ նրա±նք... «Ախր ո±նց մոռանանք, պարոն գնդապետ»: Ես չկարողացա հասկացնել, որ հային գլխավոր թշնամի հռչակելով, մենք վիրավորում ենք մեր ինքնությունը, նսեմացնում մեր նախնիների երազանքները», – մտածում էր գնդապետը, և այդ պահերին հուսահատությունը պատում էր նրան: Նույնիսկ Թուրքիա վերադառնալու որոշում էր կայացրել, սակայն ինքնասիրությունը համառել էր: Մեհմեդ Ամիրօղլու հռչակը միանգամից տարածվեց ադրբեջանական զորքերի մեջ: Գնդապետը կամավորականների վստահությունը շահելու ջանք գրեթե չգործադրեց: Ալլահի կողմից նրան շնորհված մարզական տաղանդը, որպես հաղթանակի խորհրդանիշ, ներծծվեց պատերազմի տրամաբանության մեջ: 
– Պարոն գնդապետ, – շարունակեց Մաքսուդ անունով կամավորականը, – ղարաբաղցի տղաներից մեկը ոնց որ թե ճանաչում է այդ քածին, ասում է հայերի հրամանատարի քույրն է: 
Գնդապետը իր այտոսկրերը ծամծմելով ասաց.
– Լավ է, շատ լավ է: 
– Ասում եմ` խրտվիլակ սարքենք ու էն բարձունքին տնկենք: Թող տեսնեն իրենց ապագան: 
– Հայերին սեփական խրտվիլակով չես վախեցնի, – ասաց գնդապետը, – նրանք իրենց արյունից էլ գինի կեփեն: Նրանց հետ ուրիշ լեզվով պիտի խոսես: 
– Հայերի հետ խոսելու միայն մեկ լեզու գիտեմ, – ասաց կամավորականը, – քրտվիլակի լեզուն: 
Նրանք դեռ անցյալի մեջ են, օգնենք թող այնտեղ էլ մնան: 
– Իսկ մե±նք, մենք հիշելու բան չունե±նք, – զայրացավ գնդապետը: 
– Ո±րն է լավ, հիշեցնե±լը, թե± հիշելը, – շարունակեց Մաքսուդը: 
– Ալլահը վկա, – ասաց գնդապետը, – հայ թե թուրք, նույն բաներն են հիշում և մոռանում: 
– Ատում եմ հայերին, – բորբոքվեց կամավորականը, – ճանճի պես միշտ հայտնվում են այն կաթսայի մեջ, ուր մեր երազանքն է եփվում: 
– Ատելությունը նույնպես սնունդ է, – ասաց գնդապետը, – հրեաներին և հայերին պետք չէ ատել` զորեղանում են: 
– Ուրեմն, սրբել է պետք աշխարհի երեսից, – ներեց կամավորականը: 
– Դե սրբիր, – հեգնեց գնդապետը, – էս` դու, էն էլ` հայերը: Թե± ուժդ միայն մի աղջնակի վրա է պատում: 
– Մաքսուդը մեր գլխին հայագետ է դարձել, – գնդապետին դուր գալու միտումով ծաղրեց մեկ այլ կամավորական: 
– Ցավդ տանեմ, էս ի±նչ լավ բան ասացիր. հայագե¯տ... իսկական անուն է, թե չէ` Մաքսուդ... Մաքսուդ... չի էլ հնչում, – խառնվեց մեկ ուրիշը: 
– Այո¯, – ծոր տվեց գնդապետը, – չի հնչում: 
– Ահա°, – վախից կծկված աղջկան ցույց տալով` ասաց նոր-նոր «Հայագետ» մականունը վաստակաց Մաքսուդը, – ընդամենը սա է հայ կոչվածը: Թույլ տուր վախը չափեմ, արյունս ղզղնել է: 
– Ո°չ, – սրտնեղեց գնդապետը, – այս գեղեցկուհին իմ խաղընկերն է: 
– Խաղընկե±ր, – ուսերը թոթվեց Մաքսուդը, – ի±նչ խաղընկեր: 
– Ես ռազմաբենի արտիստ եմ, – ասաց գնդապետը, – սիրում եմ լեփլեցուն դահլիճներ և անսահման երևակայություն: 
Թե ինչեր էր մտածել Ամիրօղլին, կամավորներից ոչ ոք չկռահեց: Ընդունում էին նրա հեղինակությունը, անձը, ավելի քան իրենց լպրծուն գեներալներին, որոնց ռուսահունչ ադրբեջաներենից զզվում էին նույնչափ, որչափ քաղաքական ճարտասաններից: 
– Ինձ մենակ թողեք, – սենյակ մտնելով կարգադրեց գնդապետը: 
Նստեց սեղանի առջև, հայացքը հառեց ճերմակ թղթին: 
«Նամակ հայ կամավորական ջոկատի հրամանատարին», – բարձրաձայն արտասանեց ու սկսեց գրել` ցուցադրելով վայելչագեղության իր տաղանդը: 
«Պարոն հրամանատար, եթե ադրբեջանական դիրքերից մի թուրք գնդապետ նամակ է հղում հայ հրամանատարին, ուրեմն ինչ-որ բան այն չէ: Ես ազերի չեմ, ոչ էլ ազերին է թուրք (ինչպես դուք եք պնդում) . պարզապես մեզ միավորում և մեկ ազգ է դարձնում հայերի հանդեպ ունեցած մեր նույնական ատելությունը: Ես չեմ առաջարկում քանդել մեր և ձեր միջև եղած այդ պատնեշը, բայց հավատացնում եմ, որ այս պահին ատելությունը չէ, որ ինձ մղում է գործարքի առաջարկով Ձեզ դիմել: Մեզ մոտ մի հայ աղջնակ կա: «Գերություն» բառը նրան չի սազում, դրա համար էլ չեմ շեշտում: Ես խոսքի մարդ եմ, այն ինձ համար ավելին արժե, քան ազգային պատկանելությունն ու ատելությունը: Գիտեմ, որ հայերդ պատվի մարդ եք: Ես Ձեզ հնարավորություն եմ տալիս փրկել աղջնակի (մեր տվյալներով Ձեր քույրն է) կյանքն ու պատիվը: Առաջարկում եմ հինգ մենամարտ նրա համար` ինչպես հին, երանելի ժամանակներում էին անում, երբ խոսքը խոսք էր, պատիվը` պատիվ: Ընտրեք Ձեր լավագույն դիպուկահարներին: Նրանց հետ առանձին-առանձին մենամարտելու եմ ինքս, եթե կենդանի մնամ: Եթե սպանվեմ որևէ մենամարտի ընթացքում, աղջնակը անվնաս Ձեզ կհանձնվի: Եթե հինգին էլ հաղթեմ` դարձյալ կստանաք նրան: Որպեսզի չկասկածեք, որ ծուղակ է, չեզոք տարածքում առաջինը ինքս կհայտնվեմ: Կկրակենք ատրճանակներով. 40 մետր հեռավորությունից: Որպեսզի խաբեություն չփնտրեք վարքիս մեջ, պարզեմ իմ նպատակը. ես լավ եմ կրակում և վստահ եմ, որ հինգ մենամարտում էլ կհաղթեմ: Իսկ դուք, ուզած ելքի դեպքում էլ, աղջնակին փրկելու հարյուր տոկոսանոց հնարավորություն եք վաստակում: Փոխշահավետ առաջարկ է` ես հայրենիք կվերադառնամ իմ կենսագրությունը հարստացրա, իսկ դուք` հայի Ձեր տեսակը կպահպանեք: Վստահ եմ, որ ճիշտ որոշում կկայացնեք: Եթե ընդունենք, որ այս գործարքը հայ-թուրքական հինավուրց խաղ է, ապա ինձ իրավունք եմ վերապահում ստորագրել այսպես. Ձեր խաղընկեր, գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլի»: 
Այս անգամ քամին հակառակ կողմից էր փչում. ադրբեջանական դիրքերը հոտոտելով, Մաքսուդի աչքերին թոզ փչելով, նա անարգել կտրեց ադրձեջանա-հայկական ռազմաճակատային գիծը և հանդիպեց հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար Աշոտ Վարդանյանի սրածայր բեղերի դիմակայությանը: 
– Կամանդիր, – ասաց երկրապահներից մեկը, – թուրքը նամակ է ուղարկել: 
Ռուսական բառեր օգտագործելով` հայ երկրապահները փորձում էին իրենց զինվորական կեցվածքին լրջություն հաղորդել: 
Թուրքը նամա¯կ է ուղարկել...– փոստատար քամին լուրը տարածեց խրամատի երկայնքով: 
– Ավետի±ս է, թե գույժ. ջոկատը այն ընդունեց խանդավառությամբ: Նամակագրությունը միշտ էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների ամենաարհա¬մարհված ժանրն է եղել: 
– Եթե թուրքը նամակ է գրում, ուրեմն, թուրք չէ, – ասաց դեռ քսանը չբոլորած մի տղա, որին երգիծելու տաղանդի համար «Մեղու» մականունն էին կպցրել: 
– Եթե թուրք չէ, ուրեմն ազերի էլ չէ, – ասաց մեկ ուրիշը: 
– Եթե ազերի չէ, ուրեմն խարտոցն է, – հանրահայտ անեկդոտըը ակնարկելով խայթեց «Մեղուն»: 
«Կամանդիր» տիտղոսով մեծարված երկրապահը, որի աչքերին ժամեր առաջ աներես քամին թոզ էր փչել, սրածայր բեղերը ոլորեց, սփյուռքահայերից նվեր ստացած առաջնակարգ սիգարը վառեց, խորը շնչեց ախորժալի ծուխն ու ասաց.
– Չմեռանք` թուրքի նամակին էլ արժանացանք: – Բացեց նամակն ու զարմացած ասաց, – ի¯նչ գեղեցիկ ձեռագիր ունի: 
Ձեռքով մոտ կանչեց երկրապահներից մեկին: 
– Մոտեցիր ծանրաձողին, «Լեզվաբան», – ասաց նա, – ճիշտ կթարգմանես, շեշտի տեղը` շեշտ, բութի տեղը` բութ: 
– Թուրքերը կետադրական նշաններ չունեն, – ասաց «Մեղուն», – նախադասությունը սկսում է Ալին, շարունակում է Վալին: 
Նամակը, որ շեքսպիրյան հերոսներին վայել ճարտասանությամբ արտասանեց «Լեզվաբանը» ցնցող տպավորություն թողեց հայ երկրապահների վրա: Ազդեցիկ էին թե Մեհմեդ Ամիրօղլու գրելաոճը, թե աղջնակի գերության փաստը, ինչին անտեղյակ էր ջոկատը, թե գնդապետի գործարքի լրջությունն ու նրա ինքնավստահությունը: 
– Արա, «Լեզվաբան», – ասաց երկրապահներից մեկը, – ոնց որ թուրքի նամակ կարդալու համար ծնված լինես: Չլինի± շպիոն ես: 
Ջոկատը սրամտելու տրամադրություն չուներ: Լրջացել էր նույնիսկ «Մեղուն»: 
– Կամանդիր, – ասաց նա, – դու գիտեի±ր...
– Ե±ս... Կարևոր չէ, – կմկմաց Աշոտը: 
– Ի±նչ ենք անելու, – տխուր հարցրեց երկրապահներից մեկը: 
– Թակարդ է, – ասաց մեկ ուրիշը: 
– Անիծյալ թուրք, – նետեց «Լեզվաբանը», – ինչ էլ խելոք է շարադրել: 
– Ես կմենամարտեմ, – առանց շրջվելու ասաց մի երկրապահ: 
– Ես էլ: 
– Ես էլ: 
– Դու կրակել չգիտես, – ասաց «Մեղուն, – ձգանը ատամով ես քաշում: 
– Ռուսների հրաձգարանը մեր տնից հարյուր մետրի վրա էր, – ասաց մի ղարաբաղցի, – նրանց մթերք էինք տանում, փոխարենը մեզ` երեխաներիս կրակել էին սովորեցնում: 
– Ամեն ինչ շատ ավելի լուրջ է, քան կարծում եք, – տխուր ասաց հրամանատարը: 
– Մեր պատվի հետ է խաղում շունը և ոչ միայն պատվի...– ասաց «Լեզվաբանը»: 
– Ես գիտեմ այդ գնդապետի մասին, – ասաց հրամանատարը, – նա մեր հինգին էլ կսպանի: 
– Կամանդիր, էդ ի±նչ ես ասում, – բորբոքվեց երկրապահներից մեկը, – հո մենք սոխի գլուխ չե±նք: Էդ գնդապետ է, ինչ զիբիլ է, թուրք է, չէ±, հո Ալլահը չի±: 
– Եթե համաձայնենք` մեր հինգին էլ կսպանի: Նա աշխարհահռչակ հրաձիգ է, աշխարհի բազմակի չեմպիոն: 
Հրամանատարի խոսքերը ռումբի պայթյունի պես տակն ու վրա արեցին խրամատը: Բոլորը սսկվեցին: 
– Մեհմեդ Ամիրօղլին անկեղծ է, սա «հայ թուրքական հինավուրց խաղ է», – լռությունը խախտեց հրամանատարը: 
– Խաղը` խաղ, հասկացանք, – բորբոքվեց տարեց երկրապահը, – չկա± այնպիսի «խաղ» որտեղ աշխարհահռչակ հրաձիգը հայը լինի: 
– Կա այդպիսի խաղ, – ասաց հրամանատար Աշոտ Վարդանյանը, – ինքը` թուրք գնդապետն է հուշում. «հայի ձեր տեսակը կպահպանեք»: 
– Ի±նչ իմանանք, ո±րն է «հայի մեր տեսակը», էն ինչ-որ կանք, էդ ենք: 
– Մեհմեդ Ամիրօղլին նենգ գործարք է առաջարկել` հինգ մահ մեկ կյանքի դիմաց: Հա, ասեմ, որ այդ աղջնակը իմ քույրը չէ, ես քույր չունեմ: Բայց դա չէ կարևորը: Նա ուզում է մեկ անգամ էլ ճանաչել իր թշնամուն: Ուզում է իմանալ, հայը ընդունա±կ է հինգին զոհել մեկին փրկելու համար: Ճիշտն ասած, ես էլ չգիտեմ: Հենց դա պետք է պարզենք: Պատերազմական օրենքներով եթե դատենք, ճիշտ որոշում կկայացնենք, բայց հայի մեր տեսակը չենք պահպանի: Եթե հայի մեր տեսակը պահպանենք, Մեհմեդ Ամիրօղլուն կօգնենք, որ նա էլ թուրքի իր տեսակը պահպանի և հայրենիք վերադառնա «իր կենսագրությունը հարստացրած»: Սա է խնդիրը: Մտածենք: Կես ժամից պատասխան եմ գրելու: 
Կես ժամից հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատարը «Լեզվաբանի» օգնությամբ գրեց պատասխանը: Ընդհանուր համաձայնությամբ բարձրագույն հրամանատա¬րության հետ այդ հարցը չքննարկեցին` վերադասին փրկելով «հայի իրենց տեսակը» պարզելու տանջալից փնտրտուքից: «Լեզվաբանը» ջանք չխնայեց վայելչագրության նույնքան պատշաճ մակարդակ ապահովելու համար: Պահպանվեց նաև թուրք գնդապետի հրամցրած հարգալից ոճը: 
«Թուրք գնդապետ Մեհմեդ Ամիրօղլուն: 
Պարոն գնդապետ, Ձեր նամակը ընթերցվեց ամոբողջ ջոկատին: Որոշումը կայացրինք քվեարկությամբ` շրջանցելով ռազմական օրենքները: Դուք խնամքով թաքցրել էիք Ձեր հրաձգության աշխարհի չեմպիոն լինելու փաստը: Իզու¯ր... Այդ փաստը ավելի հաստատակամ դարձրեց մեր վճիռը: Ձեր «կենսագրությունը հարստացրած հայրենիք վերադառնալու» զուտ թուրքական երազանքը և «հայի մեր տեսակը պահպանելու» հորդորը ավելի քան անկեղծ էր: «Հայ-թուրքական հինավուրց խաղի» Ձեր առաջարկը ընդունում ենք չնչին հավելումով` հինգերորդ մենամարտողը ես եմ լինելու (համոզված ենք, որ նախորդ չորս մենամարտերում Դուք հաղթելու եք) և կրակելու ենք երեք մետր հեռավորությունից: Այն բավարար է միմյանց աչքերի մեջ նայելու համար: Ատելության այն պաշարը, որ դարեր շարունակ գոյացել է մեր միջև, կսպանի և° ինձ, և° քեզ: Կենսագրություն հարստացնելու ավելի գեղեցիկ ձև ես չգիտեմ: Ցանկալի է «խաղը» սկսել առավոտյան, որպեսզի ձերոնք և մերոնք առջևում մտածելու օր ունենան: Եթե Ձեր առաջարկած խաղին իմ չնչին հավելումը Ձեզ չի վախեցնում, ապա ինձ իրավունք եմ վերապահում ստորագրել այսպես.
Ձեր մահընկեր, հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար` 
Աշոտ Վարդանյան»: 
Քամին, եթե ռազմական փորձագետ լիներ, չէր հաջողելու տարբերակել հակառակ դիրքերում ամրացած թշնամական բանակները միմյանցից. նույն համազգեստները, նույն բեղ-մորուսները, նույն տանջահար, բայց մարտականորեն տրամադրված դեմքերը, նույն անհամ, երբեմն` համով կատակները, նույն զենքերը, որոնց արձակած պայթյուններից թշնամու չափ իրենք էին վախենում: Ի±նչ իմանա քամին, թե սրանցից որն է թուրք, որը` հայ: Ախր, գաղտնիք էլ չկա, որ մեկից առնես` մյուսին տաս: Երկուսն էլ թիրախ են. անձրև եկավ` երկուսն էլ թրջվում են, կայծակը երկուսին էլ խփում է, անտեր շունը երկուսի վրա էլ հաչում է: Մեկն էլ չկար, որ ասեր. «Քամի, այ քամի, մարդկանց գործերին մի խառնվիր», ոչ այս կողմից, ոչ այն կողմից մեկն էլ չկար, որ քամուն ժողովուրդների հերոսական պատմություններից դրվագներ հիշեցներ, Օսմանյան կայսրության և Մեծ Հայքի քարտեզները անձամբ քջջելու պատեհություն ընձեռեր: Բայց դե քամին հենց նրա համար է քամի, որ լսելու ընդունակ չէ, իր գործի տերն է` մեկ այս կողմից, մեկ այն կողմից փչում է ու փչում...

* * *
Պատմվածքի սկզբում խոստովանեցի, որ այսպիսի դեպք չի եղել, այն գրողի երևակայության արդյունքն է: Եղել է, թե չի եղել` այն իր տրամաբանական ավարտը պետք է ունենա: Ընթերցողը պարտավոր է իմանալ. կատարե±ց արդյոք Մեհմեդ Ամիրօղլին իր զուտ թուրքական երազանքը` հարստացնել իր կենսագրությունը: Հաջողվե±ց, արդյոք, հայ երկրապահ ջոկատի հրամանատար Աշոտ Վարդանյանին երեք մետրից նայել թուրք գնդապետի աչքերի մեջ. և ի±նչ տեսավ այնտեղ: Արդյո±ք հինգի մեջ էին «Մեղուն», «Լեզվաբանը»: Իսկ աղջնա±կը...
Վերջիվերջո ինչպե±ս ավարտվեց հայ-թուրքական հինավուրց խաղը...
Գրողի ճակատագիր է, ինքն իրեն փորձանքի մեջ է գցում և ամբողջ կյանքում փորձում է այդ փորձանքից դուրս գալ: Եթե ճշմարտությունն ասեմ` կամ այս կողմից, կամ այն կողմից գլուխս կջարդեն. ընդամենը արձանագրում եմ փաստը` հայ ժողովուրդը փառահեղ հաղթանակ տարավ այդ պատերազմում (սա արդեն իմ երևակայության արդյունքը չէ): Իսկ «հայ-թուրքական հինավուրց խաղի» մասին կասեմ հետևյալը. այն շարունակվում է: Ինչու± է շարունակվում, այդ էլ կասեմ. աղջնակը գերությունից ազատագրվելուց հետո ծնողների հետ արտասահման է մեկնել և, ըստ լուրերի, ամուսնացել է թուրքի հետ (երդվում եմ, սա նույնպես գրողի երևակայության արդյունքը չէ): 
Ամեն ինչ խառնվեց իրար. եթե Մեծն Տոլստոյին հաջողվեց սեփականացնել իր նախնիների պատերազմն ու խաղաղությունը, ես ընդամենը կարողացա մտնել հարյուրամյա մի քարանձավ ու այնտեղից դժվար թե դուրս գամ: 
____________________________________________
 

Սուտ է: Բառը գրեցի ճերմակ թղթին, հետո սկսեցի մտածել՝ ի՞նչը: Դժվար թե կյանքը նկատի ունենայի: Ես վաղուց արտասովոր բաներ չեմ մտածել: Ինչը որ կա՝ այն է: Բրիջիդ Բարդոն սուտ է, այդպիսի կին չկա աշխարհում. ֆրանսիացիներն են հորինել, որ հայ տղամարդկանց հոգու հետ խաղան: Նույնքան սուտ է Ռիո դե Ժանեյրոն. այդպիսի քաղաք չկա. Իլֆն ու Պետրովն են մոգոնել, որ Օստապ Բենդերին հունից հանեն: Ճիշտը տղամարդու այս տեսակն է, որին նախախնամությունը հրամցրել է ինձ որպես նախարար: Ինքն իրեն հարգող յուրաքանչյուր անկախ մարդ կամ ինքն է ձգտում նախարար դառնալ, կամ ունենում է իր նախարարը: Երկու դեպքում էլ աշխատավարձը ապահովված է: Աշխատավարձը ճիշտ բան է՝ բարձրացնում է տղամարդու տրամադրությունը և քնքշացնում կանանց: Աշխատավարձի վատն այն է, որ իր հետ կողմնակի բաներ է բերում՝ պարտավորություններ, նախարար, սրտնեղություններ և այլ անմիտ բաներ: Լավ է, երբ աշխատավարձը վերածվում է գինու: Վատ է, երբ այն քեզ մատուցում է տղամարդու, երբեմն նաև կնոջ այն տեսակը, որը հայերեն նախարար է կոչվում: Թուրքերեն, ճիշտն ասած, չգիտեմ թե ինչ է կոչվում: Ուզած պահին հայերեն նախարար կոչվող այդ տեսակը քեզ մատուցվող գինու գավաթը հետ է քաշում: Այդ պահին զայրույթը քեզ խեղդում է. և ուզում ես արևելյան լեզուներից մեկով նախախնամության հերը անիծել: Չի կարելի նախկին գրողի շուրթերին հպված գինու գավաթը հետ քաշել, պարո՛ն (գուցե տիկին) դա հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով: Եվրոպան ձեզ չի ների. արևելքը՝ գուցե: 
Բրիջիդ Բարդոն և Ռիո դե Ժանեյրոն ինձնից չեն նեղանա, որ մի նախարարի պատճառով կասկածի տակ առա իրենց գոյության փաստը: Այն երկրում, ուր ես նախկին գրողի ունուն եմ վաստակել, նման բաներ պատահում են: Աշխատավարձի դիմաց երբեմն ստիպված ես լինում ինչ-որ բաներ, որ կատարվել են, մոռանալ, ինչ-որ բաներ էլ, որ չեն կատարվել՝ հիշել: Երբեմն մոռանալու դիմաց ավելի են վճարում, քան հիշելու: Պատահում է նաև հակառակը: Եթե մի օր Բրիջիդ Բարդոն նախկին փառքը թողի Փարիզում և Երևան գա, ես նրան այնպիսի բաներ կպատմեմ, որ աշխարհի թափառական շների պաշտպանությանը ուղղված իր առաքելությունը իրեն անմտություն կթվա: Օստապ Բենդերին չեմ հրավիրի, գիտեմ, որ չի գա, նա իր Ռիո դե Ժանեյրոն է կառուցում: 
Սա ոչ նախաբան էր, ոչ էլ վերջաբան: Համարենք նախավարժանք: Պարզապես ես փորձում եմ թակել այն պատմվածքի դուռը, որը ինքս իմ երեսին եմ շրխկացրել ավելի քան 15 տարի առաջ: 
– Հետո՞, - հարցրեց կինը, - տեսա՞ր: 
– Ո՞ւմ, - իմանալով հանդերձ, թե ում է ակնարկում կինը, հարցրեց տղամարդը: 
– Ուրիշ էլ ո՞ւմ, - սրտնեղեց կինը, - նախարարին: 
– Տեսա՛: - անտարբեր ասաց տղամարդը: 
– Հետո՞: 
– Հետո ի՞նչ: 
– Լավ էլ գիտես, թե ինչ եմ հարցնում: 
– Ասացի՝ թույլ տվեք արտահայտվել: 
– Հետո՞: 
– Արտահայտվեցի: 
– Ի՞նչ ասացիր: 
– Ասացի՝ ողջույն, պարոն նախարար: 
– Հետո՞: 
– Ասաց՝ հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի: 
– Այսինքն: 
– Այսինքն, Հակոբ Արտաշեսի անուն հայրանունով մարդը հոգնած է: 
– Ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում նախարարի ասածի մեջ: Հոգատար մարդ է, ասել է, որ հոգնած ես: 
– Քո կարծիքով ես հոգնա՞ծ եմ: - հարցրեց տղամարդը: 
– Հասկանո՞ւմ ես, - ասաց կինը, - նախարարը իրավունք ունի կարծելու, որ իր ենթական հոգնած է: 
– Ես հոգնած չեմ, - ասաց տղամարդը: 
– Նա իրավունք ունի մտածելու, որ հոգնած ես: Հասկանո՞ւմ ես, նա նախարար է: 
– Ինչո՞ւ պետք է ես հոգնած լինեմ, միայն այն բանի համար, որ այդպես է մտածում մի ոմն պաշտոնյա: 
– Եթե չես ուզում, որ ինչ-որ մեկը կարծի, որ դու հոգնած ես, ինքդ նախարար դառնայիր, - խայթեց կինը: 
– Ես թքած ունեմ նախարարի պաշտոնի վրա, - ջղաձգվեց տղամարդը: 
– Աստված իմ, - ասաց կինը, - այս մարդը որպեսզի ուրիշին չսիրի, ինքն իրեն է ատում: 
Պատմվածքը, որի դուռը 15 տարի առաջ կողպեցի, «Ընտանի կենդանի» էր վերնագրված: Այն ժամանակ նույնպես նախարարները ազատ ել ու մուտ էին անում մեր տները: Մեր ընտանեկան վեճերի մեջ նրանք դատավորի, երբեմն նաև` դահճի դերն էին ստանձնում: Երբ հարբած տուն էի գալիս և ամբողջ զայրույթս աշխատավարձի մնացորդի պես կնոջս երեսին շպրտում, նախարարը ուսերս գրկում էր և դեպի անկողին առաջնորդում: Թե ինչ քնքշությամբ էր նա կոշկակապերս արձակում, պատմելու բան չէ: Հետո նա կնոջս հետ հաշվում էր աշխատավարձի թերմացքը, քաջալերում էր նրան և դուրս գալիս՝ մեկ այլ հարբած ենթակայի տուն հասցնելու վճռականությամբ: Նրանց գործի բնույթն էր այդպիսին՝ մեր աշխատավարձի տերն էին ու ծառան: Մեծահոգությունը, որ այն ժամանակ մատուցվում էր Խորհրդային հասարակարգի սոուսի մեջ, կոմունիստական համեմունքով, նույնքան ախորժալի էր, որքան Ազատ-Անկախ (տեղ-տեղ նաև՝ միացյալ) Հայաստանի ազգային մեծահոգությունից հունցված ուտեստը: Եթե ասեմ, որ նախարարը որդուս ձեռքը բռնած ամեն առավոտ մանկապարտեզ էր տանում, բառացի կհասկանաք, ինձ կմեղադրեք կոմունիզմի կարոտախտին տրվելու մեջ: Ասելս այն է, որ թե առաջ, թե հիմա և թե` ապագայում նախարարները եղել են, կան ու կլինեն: Մենք ենք, որ փոխվում ենք: Այնքան արագ ենք փոխվում, որ նախարարները մեզնից գլուխ չեն հանում: Հիմա՛ էլ նրանք հարբած գրողի են փնտրում, որ ուղեկցեն տուն, բայց չեն գտնում: Չեն գտնում ոչ թե այն պատճառով, որ գրողները այլևս չեն հարբում, քավ լիցի: Այլ... որովհետև գրողները գաղտնի են պահում իրենց կոչումը, ինչպես նախկին ԿԳԲ-ականները, կամ ավելի նախկին չեկիստները: Չեմ ասում, որ չեկիստները ու գրողները նույն բանն են, պարզապես երկուսն էլ ամաչում են իրենց մասնագիտությունից: Հարցը պետական մոտեցումն է. չեկիստների ամաչկոտությունը գնահատվում է և խրախուսվում, գրողներինը՝ ոչ: Ինչո՞ւ է այդպես. երևի տարին չորային էր, կամ էլ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի ակունքները Սերվանտեսից են սերվել. Դոն Քիշոտն ու Սանչո Պանսան մսխել են համաշխարհային գանձարանի փողերը: 
– Գնում եմ, - ասաց տղամարդը, - առողջարան եմ գնում: 
– Առողջարա՞ն, - զարմացավ կինը, - հենց այդպե՞ս, միանգամի՞ց...
– Հենց հիմա: 
– Իսկ նախարա՞րը, նա տեղյա՞կ է...
– Նախարարի հրամանով եմ հանգստանալու, - ասաց տղամարդը: 
– Նախարարի հրամանով աշխատելու մասին լսել եմ, հանգստանալու մասին առաջին անգամ եմ լսում, - հեգնանքով խոսեց կինը: 
– Նախարարը ասաց՝ հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի...
– Աստված իմ, - հեգնախառը ցավով ասաց կինը, - ամեն ինչ կրկնվում է: Քսան տարի առաջ և քսան տարի հետո, ամեն ինչ կրկնվում է: Աշխարհի բոլոր նախարարներին թվում է, որ դու հոգնած ես: Աստված ինչո՞ւ է քեզ այդպիսի հոգնած տեսքով ստեղծել: 
– Նախարարն ասաց՝ երեք օրով Դիլիջան գնա, երեք օր առանց նախարարի ապրիր, թող ուղեղդ շնչի: 
– Իսկ դո՞ւ: 
– Ես ի՞նչ: 
– Մենա՞կ էիք: 
– Դահլիճում, կոլեգիայի նիստի ժամանակ: 
– Եթե նախարարը հետին մտքեր չունի, ինչո՞ւ պետք է դահլիճում կոլեգիայի նիստի ժամանակ նման բաներ ասի: 
– Նա շատ բարեհամբույր էր, ընդգծված քաղաքավարությամբ ասաց. «Հակոբ Արտաշեսի...» Միայն ինձ է այդպես դիմում: 
– Որովհետև ամբողջ կյանքում «Հակոբ Արտաշեսի» ես, քո նման ուրիշը չկա... Բոլորի դեմքին լափելու, խժռելու վայրի բնազդն է շողում, իսկ քո դեմքին հոգնածությունը... Երեխայիս էլ քո պես ընտանի կենդանի ես մեծացնում: 
– Ես քո ուզածն եմ, - սառը ասաց տղամարդը, այսպիսին էիր ինձ ուզում տեսնել, տեսա՛ր: 
– Երեք օր առանց նախարա՛րի, - երգեցիկ ասաց կինը, - իսկ գուցե սա երկնային պարգև է, հա՞: Գուցե պատի՞ժ է...
– Տիգրանիկին հետս եմ տանելու, - ասաց տղամարդը, - միասին կշնչենք: 
Միասին շնչելու գաղափարը իմն էր, նախարարը դրա մասին չգիտի: Չեմ ուզում, որ այդ մասին իմանա: Սովորաբար նախարարները չեն սիրում, երբ իրենց հրամանից դուրս ինչ-որ մեկը շնչում է: Թեկուզ այդ մեկը երեխա լինի, միևնույնն է, չեն սիրում: Հրամանի մարդ են՝ եթե այդպես է պահանջվում, այդպես էլ պետք է լինի: Չկարծեք, թե չարացած եմ նրանց դեմ, չէ՛: Եթե ես լինեի նախարար, նույնն էր լինելու: Բոլոր նախարարներն էլ նույն մարդկանց են ուզում տեսնել իրենց շրջապատում, նույն ժպիտները: «Հակոբ Արտաշեսի» անուն հայրանունը, որով պատմվածքի տղամարդուն էր մեծարում նախարարը, ամենքիս անուն հայրանունն է: Այնպես որ, եթե ամբոխի մեջ գոռաք. «Հակոբ Արտաշեսի» և ամենքը, կին թե տղամարդ, արձագանքնեն, չզարմանաք: Թե ժամանակ ունեք, նկարիչ Արմեն Սավայանի պատմությունը լսեք: Եթե շտապում եք, մեկ ուրիշ անգամ կպատմեմ: Կա՞րճ եք ուզում, կարճ կպատմեմ: Ուրեմն երբ մի անգամ էս նկարիչ Արմեն Սավայան անունով փառահեղ տղան իր արվեստակից ընկերների հետ ուտել-խմելիս են լինում, մի կարճլիկ արվեստաբան նրա ականջին շշնջում է. «Ախր Արմեն ջան, սրանք ով են, է՛, քո ճկույթն էլ չարժեն»: Էս նկարիչ Արմեն Սավայանը սաստում է նրան. «Սուս, արա, թե չէ...»: Քիչ հետո էս կարճլիկ արվեստաբանը նորից է շշնջում. «Արմեն ջան, դու հանճարեղ նկարիչ ես, սրանք «ճ» կլասի թուղթ ներկող են»: Արմեն Սավայան անունով փառահեղ տղան դատարկ շիշը բարձրացնում է, որ էս կարճլիկ քծնողի գլխին տա: «Արա, - ասում է նկարիչը, - գլխի չընկա, թե հետս ինչ կատարվեց: Հանգիստ շիշը սեղանին դրեցի: Արա, մեկ էլ զգացի, որ էդ շողոքորթությունը ինձ դուր է գալիս»: Այս է ամբողջ պատմությունը: Այնպես որ, ամենքս էլ մի երեք օրով Դիլիջանի առողջարանում օդ շնչելու կարիք ունենք, նախարարի հրամանով կամ առանց հրամանի: 
– Խոսի՛ր, փոքրիկս, - երեխայի մազերը շոյելով ասաց կինը, որը անաղմուկ հայտնվել էր նրա կողքին: 
– Թույլ կտա՞ք արտահայտվել, - մեծերին վայել լրջությամբ ասաց երեխան: 
– Փոքրի՛կս, այդպես չի կարելի, խոսիր, ինչպես երեխաներն են խոսում: 
– Իսկ ինչպե՞ս են խոսում երեխաները, - հարցրեց տղան: 
– Բառերը չեն ընտրում, - ասաց կինը: 
– Ես այդպես չեմ կարող, - ասաց երեխան, - հայրիկս արգելել է: 
– Դու լավ տղա ես, արի միասին անտառ գնանք, - մտահոգ զննելով երեխային, ասաց կինը: 
– Շնորհակալ եմ, - ասաց երեխան, - գնամ հայրիկից թույլտվություն վերցնեմ: 
– Ո՞վ է հայրիկդ: 
– Նախարարը հայրիկիս Հակոբ Արտաշեսի է ասում: 
– Նախարա՞րը, - զարմացավ կինը, - ի՞նչ նախարար: 
– Հայրիկս ամեն օր տեսնում է նախարարին: 
– Մեծ բա՛ն... ես էլ ամեն օր ծառ եմ տեսնում: 
– Ծառերը շատ են, իսկ նախարարները քիչ, - ասաց երեխան: 
– Քի՞չն է լավ, թե շատը, - հարցրեց կինը: 
– Չգիտեմ, - ասաց երեխան, - հայրիկս ասում է՝ շատերը ցանկանում են, բայց քչերին է հաջողվում: Հետո ծառերը խոսել չգիտեն: 
– Քեզ ո՞վ ասաց, որ ծառերը խոսել չգիտեն, հայրիկիդ նախարա՞րը: 
– Ես նախարարին չեմ տեսել, իսկ հայրիկն ամեն օր տեսնում է: Եթե ինձ խելոք պահեմ, հայրիկս խոստացել է նախարարին ցույց տալ: 
– Նախարարի մո՞տ է քեզ տանելու: 
– Չէ, հեռվից է ցույց տալու: Մի անգամ էլ մայրիկին է ցույց տվել: 
– Եվ ի՞նչ: 
– Մայրիկը ասում է՝ ուրի՛շ մարդ է երևում: 
– Ինչի՞ց է երևում, որ ուրիշ մարդ է: 
– Ամեն ինչ գիտի, - ասաց երեխան: 
– Գիտի՞, թե ինչ է մտածում այս ծառը: 
– Ծառի մասին հայրիկը ոչինչ չի ասել: 
– Իսկ քո հայրիկը գիտի՞ ծառի մասին, - հարցրեց կինը: 
– Իմ հայրիկը մինչև իմ ծնվելը գրքեր է տպել: 
– Իսկ ինչո՞ւ քո ծնվելուց հետո չի գրում, - զարմացավ կինը: 
– Չգիտեմ, - ասաց երեխան, - նա ասում է, որ երբ մեծանամ նախարար եմ դառնալու: 
– Իսկ դու ի՞նչ ես մտածում: 
– Ինչ հայրիկս է մտածում, այն էլ ես: Նա ասում է՝ եթե նախարար դառնամ, հավը ափիս մեջ ոսկե ձու կածի: 
– Քո ինչի՞ն է պետք ոսկե ձուն: 
– Հայրիկն ասում է՝ հավերը կչկչալով հերթի են կանգնում, որ նախարարի ափի մեջ ոսկե ձու ածեն: 
– Գնա փոքրիկս, գնա թույլտվություն վերցրու հայրիկից, հետո հարցրու՝ արդյո՞ք անտառ գնալու արտոնություն շնորհել է իրեն նախարարը: 
– Արտոնությունն ի՞նչ է, - շրջվելով հարցրեց երեխան: 
– Երբ վերադառնաս, կասեմ, - ասաց կինը: 
– Լսում եմ, - ասաց երեխան ու համաչափ քայլերով գնաց: 
Հա, մոռացա ասել՝ վերջերս հայ-թուրքական հարաբերությունները առողջանալու միտում են գրանցել: Մեր պատմվածքին չի առնչվում, բայց հետաքրքիր փաստ է: Հայ և թուրք նախարարները հավասարների պես նստել են դեմ դիմաց և դարդերը իրար պատմել: Թուրք նախարարը ասել է, որ հոգնել է լսելուց, հայ նախարարն էլ խոստովանել է, որ խոսելուց է հոգնել: Երկու հոգնած հարևաններ միմյանց խոստացել են ՝ մեկը չխոսել, մյուսն էլ՝ չլսել: Հանճարե՛ղ դիվանագիտություն, որի արդյունքում «լռությունը ոսկի է» ժողովրդական ասացվածքը հայ և թուրք ժողովուրդների օրվա հացն է դարձել: Ոգևորված այդ հաջողությունից երկու նախարարները, գրեթե միաժամանակ, որոշել են իրենց ենթակաների հետ անուն հայրանունով խոսել: Թուրք նախարարը իր ենթակային դիմում է Ալի Մեհմեդօղլի պատվանունով, հայ նախարարը՝ (ճիշտ գուշակեցիք) Հակոբ Արտաշեսի: Այս երկուսը միմյանց հետ ոչ խոսում են, ոչ լսում: Երկուսն էլ հավասարաչափ օդ շնչելու կարիք են զգում. մեկը՝ Դիլիջանում, մյուսը՝ (Աստված չանի) Դիլիջանում: Գրողները ագռավ չեն, բայց ագռավի պես կռկռալ գիտեն: Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը գրող Սերվանտեսի օրացուցային խաղալիքն է և գրողը սիրով այն նվիրում է համայն աշխարհի նյութապաշտներին: Այնքա՛ն բան կա ասելու, բայց մի մոռացեք, որ վերջաբան կա: Եթե, իհարկե, այդպիսի բան ընդհանրապես կա: 
– Բաց թող երեխայի ձեռքը, - չոր ու անսպասելի ասաց կինը, - և մի հուզվիր: 
– Դուք ինձ ճանաչում ե՞ք, - զարմացավ տղամարդը: 
– Մի հուզվիր, քեզ վտանգ չի սպառնում: 
– Ի՞նչ վտանգ, - վախեցած հարցրեց տղամարդը և շրջվեց երեխայի կողմը, որն անհաղորդ ականջի բլթակի հետ էր խաղում: - Տիգրանիկ, գնա զբոսնելու: 
– Լսում եմ, - ասաց երեխան: 
– Ի՞նչ վտանգ, - կմկմալով կրկնեց տղամարդը: 
– Ես վտա՞նգ ասացի, - իբր շփոթահար ասաց կինը: 
– Այո, դուք ասացիք՝ վտանգ: 
– Բերնիցս թռավ: Ուզում էի հարցնել՝ այս ի՞նչ է կատարվում աշխարհում, ստացվեց՝ վտանգ: 
– Աշխարհո՞ւմ... չգիտեմ: Գուցե և ինչ-որ բան կատարվում է, ինչ իմանամ, գուցե արդեն կատարվել է: 
– Երեխային հանգիստ թող, լսո՞ւմ ես, նրա հետ գործ չունես: 
– Այսինքն, ինչպես թե գործ չունեմ... Նա իմ որդին է, - ապշահար ասաց տղամարդը: 
– Ճիշտ այդպե՛ս, - հեգնեց կինը, - քո որդին է: Երբ մեծանա նրան կոչելու են Տիգրան Հակոբի: 
– Դուք գիտեք իմ անո՞ւնը: 
– Ոչ միայն... նաև հայրանունը գիտեմ՝ Հակոբ Արտաշեսի: 
– Այդպես միայն նախարարն է ինձ կոչում, - վախեցած ասաց տղամարդը, - դուք...
– Ասացի, չէ՞, ձեզ վտանգ չի սպառնում: 
– Ի՞նչ վտանգ: 
– Ես վտա՞նգ ասացի, դարձյալ բերնիցս թռավ: 
– Դուք ինձ ծաղրում եք: 
– Նայիր անտառին, հետո նայիր աչքերիս մեջ ու անկեղծորեն ասա, դու այնտեղ ծաղր տեսնո՞ւմ ես: 
– Չգիտեմ, - կմկմաց տղամարդը, - հազար տարի է ուրիշի աչքերի մեջ չեմ նայել: 
– Ինչո՞ւ այդպես եղավ: Չէ՞ որ գրողը կյանքի ու մահվան արանքում տեղավորված մարդը չէ: 
– Ի՞նչ իմանամ, - տխուր ասաց տղամարդը, - ի՞նչ իմանամ, թե որտեղ են ապրում գրողները: 
– Անտառի մեջ, - ասաց կինը: 
– Նա ասաց. «Հոգնած ես երևում, Հակոբ Արտաշեսի, երեք օրով Դիլիջան գնա, ուղեղդ թող շնչի և նայեց դահլիճին: 
– Իսկ դահլի՞ճը: 
– Դահլիճը արձագանքեց՝ թող շնչի...
– Իսկ դո՞ւ: 
– Ես ի՞նչ... անուն հայրանունս որպես պարգև խլեցի նախարարի շուրթերից և երախտագիտությամբ արտաբերեցի. «Շնորհակալ եմ, պարոն նախարար»: 
– Տխուր է, երբ գրողները դահլիճ են դառնում, - ասաց կինը: 
– «Տխուր է, երբ գրողները դահլիճ են դառնում», - կրկնեց տղամարդը: 
– Լսո՞ւմ եք, - հարցրեց կինը: 
– Շների կլա՞նչը...
– Քո վնգստոցն է, - ասաց կինը, - խնամակալիդ ես կորցրել, ցավից վնգստում ես: 
– Ուրիշներին խոցելը քեզ հաճո՞ւյք է պատճառում, - հարցրեց տղամարդը: 
– Ուրիշի ցավը ինձ բալասան չէ, - ասաց կինը, - երեխային եմ խղճում: 
– Հասկացա, - ասաց տղամարդը, - դու մենակ ես: 
– Որտեղի՞ց հնարեցիր, որ մենակ եմ, - բորբոքվեց կինը, - իսկ այս անտա՞ռը, երկի՞նքը...
– Գիտե՞ս, - ասաց տղամարդը, - այն ժամանակ, երբ ես գրող էի, իմ մականունը «թռչուն» էր: 
– Գեղեցիկ կանանց սրտե՞րն էի կտցահարում: 
– Տնից տուն էի թռչում, սեղանից սեղան, բաժակից բաժակ, տողից տող, նաև՝ հրապույրից հրապույր: 
– Հոյակապ է, - ասաց կինը: 
– Ի՞նչը: 
– Անկախությունը, սիրելիս, անկախությունը: 
– Ընթրիքի ժամն է, - ասաց տղամարդը և ձեռքով որդուն մոտ կանչեց: 
– Հայրիկ, ո՞վ էր այդ կինը, - հարցրեց երեխան: 
– Ոչ մի կին էլ չկար, - ասաց հայրը, - ես էի, դու և մեկ էլ անտառը: 
Ասելու բան չմնաց: Մնացածը կասեն Սանչո Պանսան և Դոն Քիշոտը, յուրաքանչյուրը իր բառապաշարով: Հայ և թուրք նախարարները համաշխարհային ֆինանսական և այլ ճգնաժամերից դուրս գալու ելք, խոսելով թե լսելով, հավանաբար, կգտնեն: Գրողների և չեկիստների հավերժական հակամարտությունը, որը մեր կյանքի առանցքն է, հավանաբար, կշարունակվի ստանալով նոր հնչերանգներ և ընդգրկելով նոր հարթություններ: Հաղթողներ և պարտվածներ չեն լինի՝ ամենքը կունենան նույն անուն հայրանունները, զորօրինակ՝ Հակոբ Արտաշեսի: Աստված երկար կյանք տա մեր նախարարներին, իսկ մեզ՝ երեք օր առանց նախարարի ապրելու բախտավորություն: 
___________________________________________________
 

Վրեժ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ. Տոնապետ

Մի օր խմելով ընկա ու կյանքից հետ մնացի: Հետ ընկածների խաժամուժի մեջ ինչ տեսակի մարդ ասես կար: Մեկը փիլիսոփա էր ու պնդում էր, որ կյանքը (մարդկային կյանքը նկատի ուներ) Աստծո երազի մթագնած դրվագն է: Եթե Աստված ուզենա հիշել իր երազը, կապիկներից այս կողմ եղածը կմոռանա: Ինչ մի հիշելու բան է, որ չմոռանա: Մեկ ուրիշը պարուսույց էր, ինքը չէր պարում, բայց բոլորին ստիպում էր, որ պարեն: Ասում էր. «Պարում ես, ուրեմն՝ ապրում ես»: Մի չարաճճի երեխա կյանքից հետ էր ընկել մանկապարտեզի վարիչի դեմ բռնություն գործադրելու և այնուհետև հրավիրված ոստիկանության աշխատակիցներին քաշքշելու համար: Արդյունքում երեխային հեռացրել էին էլիտար մանկապարտեզից: Խիստ համակրելի մի մարդ էլ հեռադիտակն աչքերին դրած դիտում էր: Հարցնում էին՝ ի՞նչ ես փնտրում: Ասում էր՝ ապագա: Պարզվեց՝ թուրք էր: Ոչ էլ պարզվեց՝ ինքն ասաց: Մեկն էլ կար՝ տոհմածառի առևտրով էր զբաղվում: Պատվիրատուի տրամադրած տվյալներից, իր երևակայության շնորհիվ, այնպիսի տոհմածառ էր հորինում, որ քեֆդ գալիս էր: Թռչում էր պատերազմների վրայով, դավաճանության ու կոտորածների վրայով, արյուն կուլ տալով ու անեծք արտաշնչելով, ամոթից մեռնելու փոխարեն հպարտանալով, ճյուղից ճյուղ թռչելով, չքավորի ուսերին արքայական թիկնոց գցելով, հասցնում էր արմատին: «Դու արքայական տոհմից ես», - ասում էր և տոհմածառը մեկնում պատվիրատուին: Հատկանշական է, որ կյանքին համընթաց քայլող հարյուր հայաստանցուց իննսունինը ձեռք բերեց այդ տոհմածառերից: Այսօր հայոց արքայական տոհմերից սերված հայորդիները, աշխարհի քունջ ու պուճախներն ընկած, անտեղյակ ու միամիտ մարդկությանն իրենց ազնվազարմությունն են քարոզում: Հարգանք նրանց վեհ առաքելությանը: 
Մի մարդ էլ կար՝ մեկ բառ գիտեր. «Սուտ է»: Փիլիսոփային լսում, լսում էր ու ասում. «Սուտ է»: Պարուսույցին ասում էր. «Սուտ է»: Տոհմածառերի օլիգարխին ասում էր. «Սուտ է»: Հարցնում էին. «Անունդ ի՞նչ է» ։ Պատասխանում էր. «Սուտ է»: Որքան հասկացաք, ես կյանքից հետ ընկածների մեջ մնալու ցանկություն չունեի: Շատ ջանք թափեցի այդ տարածությունը լցնելու համար. պատմվածքներ գրեցի՝ մեկը մեկից լավ, դեսից-դենից քար, ավազ ու խիճ հայթայթեցի ու մի փոքրիկ, բայց հիասքանչ տուն կառուցեցի ծննդավայրումս, երկու երեխայի հայր դարձա՝ մեկը մեկից գերող, մեկին Չարենցի «Մահվան տեսիլը» անգիր անել տվեցի, մյուսին՝ Վարուժանի «Դարձը», չօգնեց: Ավելի հանճարեղ միտք հղացա. մի քանի սրտակեղեք պատկեր գտա հայի ու թուրքի մգլոտած թշնամության հուշադարանից, ճարեցի պատառիկներ բյուզանդացիներից ու պարսիկներից ապառիկով թագ ստացած մեր թագավորների փառահեղ կենսագրությունից, էդ ամենը ցողեցի «Սասունցի Դավիթ» էպոսի չպատմված արարների համ ու հոտով, Արարատի շնչով ու Արաքսի հառաչով և մի անզուգական ճառ հյուսեցի մեռնող և հառնող Հայրենիքի մասին: Խոսքը մեր մեջ, լավ ստացվեց. հային լացացնում էր, թուրքին՝ վախեցնում: Սփյուռքահայերը որ լսեին, կցնդեին: ՈՒսիս թփթփացրին, ասին՝ մեխել ես, հզոր է: Միայն այսքանը: Այդպես Հռոմի տիրակալներն էին քաջալերում գլադիատոր ստրուկներին: Այսինքն՝ դու քո տեղն իմացիր, մենք մերը գիտենք: Կյանքի ու իմ միջև ընկած այդ տարածությունն աչքի կամ ոտքի ճամփա չէր, ոչ էլ ծննդյան և մահվան օրերի միջև հեռավորություն: Դա մի սարսափելի զգացողություն էր՝ սառը, օտարոտի, խաբուսիկ, թյուրիմացաբար կանանց բաղնիքում հայտնված յոթանասնամյա տղամարդու թառանչ: 
Ավելի գործնական և արդյունավետ բան ձեռնարկեցի՝ հագա զինվորականի համազգեստ, ուսադիրներիս աստղերը շատացրի-քչացրի, կուրծքս շքանշաններով ու մեդալներով լցրի և ձիով շախ հայտարարեցի: Ճիշտ հաշվարկ չէր, ձիս զինվորով կերան, և այդ չարաբաստիկ տարածությունը մնաց անփոփոխ: «Եթե ամեն ինչ նույնն է, տունը չի օգնում, պատմվածքը չի օգնում, ճառն ու շքանշանները չեն օգնում, ինչո՞ւ պետք է Տոնապետին չդիմեմ», - մտածեցի: 
Մինչև Տոնապետին դիմելը ինքս ինձ ասացի՝ արի մի հատ էլ խմելով ընկնեմ: Հա, նախօրոք ասեմ, որ Տոնապետը պապիս պապն է: Կերած-խմածս անուշ լինի: 
Առավոտ կանուխ երկու ափ ջուր ցայեցի դեմքիս և դուրս ելա մթագնած ուղեղս վաղորդյան պաղով լվալու, մաքուր օդում անցած օրվա աղոտ դրվագները պարզելու մտադրությամբ: Եղանակն զգալու, առավել ևս նրա մասին դատելու մի պտղունց ցանկություն էլ չունեմ: Էնքան եմ բթացել, որ չեմ հիշում, թե ինչ պետք է հարցնեի Տոնապետին: Դուրս ելա-չելա, ի՞նչ տեսնեմ. ամբողջ քաղաքը վազում է՝ ծեր, երեխա, կին, հաստլիկ ու նիհար, սափրված ու չսափրված, կոկված ու չկոկված: Վազում են մայթերով, երթևեկելի փողոցով, մի մասը` հյուսիս, մյուսը՝ հարավ, արևելքից արևմուտք, արևմուտքից արևելք: Հաստատ երկրաշարժ չէր, ոչ էլ պատերազմ, որովհետև մարդկանց դեմքերին տագնապ չկար, վախ ու հարայ-հրոց չկար: Ճիշտ հակառակը՝ վազում էին համաչափ, ոտքերի և ձեռքերի շարժումները համաձայնեցնելով: Կարծեցի՝ սպիտակ տենդի մեջ եմ: Գլուխս ցնցեցի: Սա իմ քիթն է: Ականջներս տեղում են: Աչքերս բացում-փակում եմ՝ մութուլուսը կա: Տոնապետի կենսագրությունը, ճիշտ է, չեմ հիշում, բայց անունը հո հիշում եմ: Հիշում եմ, որ հայ եմ: Եթե դաշնակցական լինեի, առաջինն այդ պարագան կհիշեի: Հիշում եմ, որ տանը լիքը շքանշաններ ու մեդալներ ունեմ և մի անավարտ պատմվածք Տոնապետի մասին՝ առանց կենսագրության: Հիշում եմ, որ այս տարվա սկզբի՞ն էր, թե՞ վերջին, լիքը անձրևներ եկան: Նաև մի ստորագրահավաքի մասին եմ հիշում, բայց չեմ հիշում՝ ինքս ստորագրեցի՞, թե՞ ոչ: 
-Էս ի՞նչ բան է, - հարցնում եմ մեկին և հետը վազում, որ պատասխանը լսեմ: 
-Ի՞նչը, - հարցին հարցով պատասխանում է նա: 
-Էս ո՞ւր է վազում հայ ժողովուրդը: 
-Էս աշխարհից չե՞ս, - արհամարհական ասում է նա: 
-Սասունցի եմ, - ասում եմ: 
-Հա…, - հեգնում է նա: 
-Ինչո՞ւ ասացիր՝ հա…, - սուտ բարկացած եմ խաղում: 
-Որովհետև սասունցիք էս աշխարհից չեն, - ասում է: 
-Մարսի՞ց են, - շարունակում եմ: 
-Չէ, Սասնա աշխարհից են: Բոստոնում ծնվում-մեռնում են, բայց երևակայում են, թե ծնվել-մեռել են Սասունում: 
-Սասունը՝ Սասուն, - ասում եմ, - բայց ինչո՞ւ եք վազում: 
-Չե՞ս լսել: 
-Ի՞նչը: 
-Նախագահի խոսքը՝ հայ ժողովրդին հղված: 
-Խմելով եմ ընկել, - ասացի։ -Չնայած, երբ խմելով չեմ ընկնում, էլի նախագահների խոսքը չեմ լսում: 
-Բա ո՞ւմ խոսքն ես լսում: 
-Ես ինձ համար խոսում և ինձ համար լսում եմ, - ասում եմ և զգում, որ շունչս կտրվում է: 
-Առողջ ապրելակերպ, - ասում է նա, - ամեն առավոտ վազելու ենք: 
-Բա հետո՞, - ասում եմ, - հետո՞ ինչով եք զբաղվելու: 
- «Աշխատենք միասին», չե՞ս լսել, - ասում է նա: - Աշխատելու ենք, երեկոյան էլ ծառ ենք տնկելու: 
-Ասենք՝ տնկեցիք, ջրեցիք, - ասում եմ, - բա հետո՞ ինչ եք անելու: 
-Կյանքից հետ ես ընկել, սասունցի եղբայր, - ասում է նա: - Հետո էլ Արագածի ստորոտին շուրջպար ենք բռնելու: 
-Հա, ճիշտ ես ասում, շունչս կտրվեց: 
Խոստացա Տոնապետից խոսել, բայց ընկա այս մղձավանջի մեջ: Լավ բան է, երբ դու մի ազգի ներկայացուցիչ ես, որի իննսունինը տոկոսը թագավորական ցեղից է: Ինքս էլ փորձեցի շրջանցել Տոնապետին և հայտնվել որևէ արքունիքում: Չստացվեց: Մեր տոհմածառի արմատները ապառաժ քարին դեմ առան: 
Տոնապետ անունով այս մարդը, որի ազգանունը պատմությունը հարմար չգտավ պահպանելու, չքավորների չքավորն է եղել: Բայց քանի որ սասունցի էր և ինքն իրեն շատ մոտ էր ապրում, որոշեց իր չքավորությունն ընտանիքից և ծննդավայրից հեռու թաքցնել: Մեն-մենակ գնաց հասավ Ամերիկա, ուր մարդու անցյալի հետևից չեն ընկնում, ուր չքավոր հային ու հարուստ թուրքին նույն աշխատանքն են հրամցնում՝ նույն աշխատավարձով: Այդ երկիրը Տոնապետին չհարցրեց, թե ինչ նպատակով է Սասունի նման հրաշք երկիրը թողել: Եթե հարցներ, հավատացեք, պապիս պապը մի այնպիսի պատասխան էր տալու, որ ԱՄՆ-ի այսօրվա նախագահն իր հաջորդ նախընտրական ճառի մեջ օգտագործելու էր: 
Աշխատանք և աշխատավարձ. սա էր այդ երկրի եղած-չեղածը. այն, ինչ պետք էր իմ պապի պապին: «Է՜, Ամերիկա՜, Ամերիկա՜... Աստված քեզ այնքան խելք չտվեց, որ նրան քո երակների մեջ առնեիր: Եթե այդպես վարվեիր, այսօր համաշխարհային ահաբեկչության թիրախ չէիր դառնա, և ամերիկյան գրողական ընտանիքն այս պահին կունենար մեկին, ով սասունցի Տոնապետի բարոյականության թուրմը կաթիլ առ կաթիլ կներարկեր քո ինքնագոհ հասարակության ճահճացող արյան մեջ» ։ Սա հատված էր Տոնապետի մասին իմ գրած կիսատ պատմվածքից: Չգիտեմ, թե ոնց եմ ավարտելու այս պատմվածքը: Կամ էլ կիսատ կթողնեմ: Մինչև էսօր սասունցու մասին գրված ոչ մի ավարտուն պատմվածք չեմ կարդացել: Եթե հոգուս մեղք անեմ ու շարունակեմ, մի լավ բան աշխարհում վատ կավարտվի: ՈՒրեմն իմ Տոնապետը չմտավ Ամերիկայի երակների մեջ, որովհետև իր աշխատածն իրենը չէր համարում և որովհետև արդեն իսկ որոշել էր, թե Սասուն վերադառնալիս Ամերիկայի մասին հայրենակիցների հարցախույզին ինչ էր պատասխանելու: «Ի՜նչ Ամերիկա, ի՜նչ պան՝ քրդու գոմ էր»: 
Ամեն ինչ լավ կգնար, և Տոնապետն իր երեք տարվա վաստակն ընտանիքին կհասցներ, եթե Ամերիկայի միլիոնավոր նեգրերից մեկը նրանից պարտք չխնդրեր: Մի չնչին գումար, ասենք՝ մեկ ոսկի: Սևամորթը Տոնապետին հավաստիացնում է, որ մեկ ամսից կվերադարձնի: Անցնում է մեկ ամիս, երկու, երեք, սևամորթը չկա ու չկա: Ա՜յ քեզ բան: Տոնապետը գնում է պարտքը ստանալու, սևամորթը չկա: Ասում են, որ նա տունը ծախել ու Ավստրալիա է մեկնել: Եթե մինչև հիմա Տոնապետին լուռ ու մունջ, հանգիստ մարդ եմ ներկայացրել, սխալվել եմ: «Իմա՞լ, – կատաղում է նա, – նեգր խաբե զսասունցի՞ն»: Ասում է, ու էդ ասելն է... երեք տարվա վաստակը մսխելով՝ հասնում է Ավստրալիա, գտնում սևամորթին և իր մեկ ոսկին հետ ստանում: Հետո տանում էս սևամորթին մի երկու ոսկու պատիվ է տալիս: Չգիտեմ ինչ լեզվով նրան ասում է. «Մի խաբե զսասունցին, համ դուն իս մեղք, համ ինք»: Այս աշխարհում ոչ մեկը ոչ մեկին այնքան լավ չի հասկանում, որքան ես իմ Տոնապետին: Ինչպես չքավոր մեկնել էր Սասունից, այնպես էլ վերադառնում է: Ոչ մեկի հարցին չի պատասխանում: Մեկ ոսկին տալիս է կնոջը ու ասում. «Կնիկ, մի ծախսե, իմ պատիվն է»: 
Այս էր ամբողջը, ինչ գիտեմ իմ պապի պապի մասին: Մնացածը նրա անվան մեջ է՝ Տոնապետ: Նրա արյունը մի քանի կոտորածների և պատերազմների միջով հոսելով՝ եկավ հասավ ինձ: Թե մեջս ինչպե՞ս է նա իրեն զգում, չգիտեմ: Երբեմն ինչ-որ բան է խլրտում իմ մեջ, բայց չեմ ջոկում՝ սի՞րտս է, թե՞ Տոնապետը: Կիսատ պատմվածքի մեջ նաև գրել էի. «Սևամորթը մեկ տարի մտածեց, երկու տարի մտածեց ու մեռավ»: 
Գրեցի ու փոշմանեցի: Ինչո՞ւ պետք է սևամորթը մեռներ ինչ-որ սասունցու խաբելու համար: Եթե մի ամերիկյան ցնդած հոգեբան այս փաստը զններ, անկասկած, Տոնապետին սպանության մեղադրանք կառաջադրեր: Հետո էլ նրան, վարքից դատելով, անմեղսունակ կճանաչեր: Խեղճ Տոնապետը որքան էլ փորձեր բացատրել, Սասունի լեզվով, թե Ամերիկայի, որ երբեմն հազար ոսկով մի ոսկի հետ բերելը խենթություն չէ, չէր հաջողելու: Սասունն Ամերիկայում չէր հասկացվելու: Շատ լավ էլ գլխի եք ընկնում, որ խոսքը սևամորթի և Ամերիկայի մասին չէ: Աշխարհի աչքից հեռու գյուղում, ուր ես ծնվել եմ, մի քանի Տոնապետների արյուն է մեկտեղվել: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին այդ մի քանի Տոնապետների թոռները իրենց գյուղի շուրջը սկսում են խրամատներ փորել: Հարևան գյուղացիները զարմացած հետաքրքրվում են՝ ինչո՞ւ: 
«Իմա՞լ, - ասում են նրանք, - ֆաշիստի դեմն է կառնինք»: 
Պատերազմի ժամանակ ծիծաղելը լավ բան չէ, բայց այս պատմության վրա ծիծաղեցին թե՛ կոմունիստները, թե՛ քողարկված դաշնակները: Հիմա այդ խրամատները կան: Խրամատի տեսք չունեն, բայց կան: Ժամանակ առ ժամանակ, երբ աշխարհից խռոված եմ լինում, գնում եմ գյուղ ու պառկում դրանց մեջ: Հիմա որ ասեմ, թե ինչն եմ ամենաշատը հիշում, դուք էլ ինձ վրա կծիծաղեք: «Լենինը շաբաթօրյակում» ՝ այդպիսի նկար կար, նաև՝ տեքստ: Մի ծանր գերան ուսին դրած՝ Իլյիչն առաջնորդում է շաբաթօրյակի ելած դասակարգին: Շատ ճիշտ նկար էր և ճիշտ տեքստ: Այսօր էլ ես տեսնում եմ այդ նկարի վրա պատկերված մարդկանց, նաև Իլյիչի շալակած գերանի ծանրությունն եմ զգում: Տոնապետին հարցնելու բան չունեմ՝ խրամատի պատմությունը կուզենայի պատմել: Հաստատ չէր ծիծաղի՝ խորությունից կհարցներ, խրամատի և գյուղի հեռավորությունը կճշտեր, թշնամու հարձակման դեպքում տեղաշարժվելու վերաբերյալ խորհուրդներ կտար: «Եթե Հայաստանը Տոնապետի չափ խելք ունենար, հազար ոսկի կծախսեր, որ իր մեկ ոսկին հետ բերեր», - սա կիսատ պատմվածքի վերջին նախադասությունն է: Ոնց կա, թող էդպես էլ մնա: 
Վաղը, եթե խմելով չընկնեմ (մղձավանջից փախչելու իմ մեթոդն է), գնալու եմ իմ մեկ ոսկու հետևից: Ի տարբերություն Տոնապետի, ես իմ սևամորթ խաբեբային չեմ ճանաչում: Չգիտեմ՝ որտե՞ղ է նա այս պահին՝ վազո՞ւմ է, ծա՞ռ է տնկում, ճա՞ռ է արտասանում, թե՞ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին իր հազարերորդ աշխատությունն է կցում-կցմցում, շուրջպարի մե՞ջ է, թե՞ իր տոհմածառի արքունական ճամփեքն է զարդարում, գուցե այն զինվորն է, որն իմ ձին կերավ: Ով էլ որ լինի՝ տունս ծախելու եմ ու էդ փողով աշխարհը չափչփեմ: Պետք լինի՝ Մեղրի, Արցախ ու Ավստրալիա էլ կհասնեմ: Նրան չգտա, գնալու եմ պառկեմ մեր գյուղի խրամատների մեջ ու ամենքին լսելի ձայնով գոռալու եմ. «Մի՛ խաբեք զսասունցիք. հա՛մ դուք իք մեղք, հա՛մ ուրանք»: 
________________________________________

Թուղթուգիր 
Շատ խելոք կին է՝ ասաց ու ընկալուչը դրեց... Դե արի ու Քրիստոսի խաչելության ազնիվ մտածմունքի փոխարեն լոլիկի թանկացման ու այդ պիղծ սպանությունների միջև կապ փնտրիր... Անհեթեթություն է... Սկսում եմ գիտակցել, որ իմ և կնոջս հարաբերությունները սառնարանի ներքևի խցիկում սառչող տոլմայի մակարդակին են իջել... Գրող եմ, թե գրող չեմ՝ այդ մասին պարտավոր եմ մտածել... Եթե Երևանում հայրը որդուն է սպանում, Գորիսում էլ որդին՝ հորը, շուկայում էլ լոլիկի գինը կրկնապատկվում է, ուրեմն ինչ-որ բան այն չէ... Երեսուն-քառասուն տարի առաջ մի անեկդոտ էր թևածում (զարմանալի է, որ այլևս չեն պատմում) ... Ուրեմն, մի գյուղացու գոմից երեք կով են գողանում... Թալանված երեք եղբայրները խելք խելքի են տալիս, որ գողին բացահայտեն... Մեծ եղբայրն ասում է. «Եթե գողոնը երեք կով է, գողը կարճահասակ պետք է լինի» ... Միջնեկ եղբայրն ասում է. «Եթե գողը կարճահասակ է, ուրեմն մեր գյուղից է» ... Փոքր եղբայրն ասում է. «Եթե գողը մեր գյուղից է, ուրեմն Սերոբն է» ... Հարայ-հրոցով Սերոբին դատարան են քարշ տալիս... Դատավորը հարցնում է եղբայրներին՝ ինչպե՞ս որոշեցիք, որ Սերոբն է գողը... Էսպես-էսպես, բացատրում են եղբայրները... Դատավորը խնդմնդալով մի արկղ է բերել տալիս... «Խնդրում եմ նույն տրամաբանությամբ բացահայտեք, թե ինչ է արկղի մեջ» ... «Եթե արկղը քառակուսի է, ուրեմն միջինը կլոր է», - ասում է մեծ եղբայրը... «Եթե միջինը կլոր է, ուրեմն դեղին գույնի է», - ասում է միջնեկ եղբայրը... «Եթե դեղին գույնի է, ուրեմն նարինջ է», - ասում է փոքր եղբայրը... «Սերոբ, - բարկանում է դատավորը, - գնա և մարդկանց կովերը վերադարձրու» ... Որ ինչ-որ բան այն չէ, ինձնից առաջ կինս է գիտակցել... Կամ էլ վերջին պատմվածքս նրա քիմքին չի նստել... Չի հավանել անխիղճն ու որոշել է իր վերաբերմունքը բազմիմաստ ակնարկներով համեմել... Իմ խելքն ասա, որ գրվածքներս առաջինը նրա դատին եմ հանձնում... Բժշկուհի է, չէ՞, ամեն ինչին նայում է որպես հերթական հիվանդի... Ջերմաչափը խոթում է պատմվածքիս անթատակն ու իր խորհուրդներով հոգիս հանում. «Էս բառն իր տեղում չէ... էս կերպարը ձանձրալի է... կիսատ է... ոնց որ սկիզբն ու վերջը տարբեր մարդիկ գրած լինեն... ճահիճ է... չի շնչում... թոքախտավոր հիվանդի պես արյուն է թքում...» ...Կնոջս լսելիս քիչ է մնում հավատամ, որ ես կամ պատմվածքս դատապարտված ենք մահվան... Ի՞նչ անեմ. ի վերջո ընթերցող է՝ սեփական կարծիք ունենալու իրավունք ունի... Ոտքերս սառչում են, հավանաբար ցուրտ է... Երևի օրն սկսվել է... Բժշկուհի ջան, եթե օրն սկսվել է ու ոտքերս սառչում են, ինչո՞ւ ես զարմանում, որ շուկայում լոլիկի գինը կրկնապատկվել է... Ամեն ինչ իր ժամանակի մեջ է էժան... Եթե Քրիստոսն ուզենար չխաչվել, ի՞նչ ես կարծում, խաչվելո՞ւ էր... Ինքը հորինեց իր տառապանքները, որպեսզի մենք՝ ապագա քրիստոնյաներս, ապրելու և մտածելու բան ունենանք... Այնպես որ, մտքովդ չանցնի, թե այսուհետ մեզ համար նա՛ կամ մեկ ուրիշը երկրորդ անգամ խաչվելու է... Այս հասարակ բանը եթե չես ուզում հասկանալ, լոլիկ մի կեր, պատմվածք մի կարդա և քո սառած տոլմայով էլ մեզ մի զարմացրու... Ունես-չունես մի ամուսին ունես և ինքդ՝ քեզ, գնա փառք տուր Աստծուն, որ մեր ժամանակի մեջ ենք ապրում... Աստված չանի՝ դուրս գանք մեր ժամանակից՝ հո չենք թանկանալո՜ւ... Դու մեղք չունես, հիվանդներդ են քեզ երես տվել՝ վա՜յ, բժշկուհի ջան, դու հրեշտակ ես... էս ես, էն ես... Հիվանդ են, չէ՞. ինչ-որ մեկին պետք է կառչեն, որ առողջանան... Իսկ ես գրող եմ, թե գրող չեմ՝ բայց հո գիտես, որ սասունցու ճուտ եմ (մի շատ պատկառելի մարդու բնորոշում է) ... Սասունցու ճուտը, որ աշխարհը տրաքի էլ, կնոջ առաջ (էն էլ սեփական) կակղելու սովորություն չունի... Այնպես որ, բժշկուհի ջան, սառած տոլմայով սիրտս չես շահի, իսկ լոլիկի գնի կրկնապատկման փաստը աչքս խոթելուց առաջ մտածիր, թե ինչու գորիսեցի որդին՝ հորը, երևանցի հայրը՝ որդուն սպանեցին... Ո՞վ է ասել, որ Քրիստոսի խաչելությունն ու այլ արտառոց բաները միայն գրողների երևակայությունը սնելու համար են կատարվում... Ի՞նչ է, չգիտե՞ս, որ առողջ մարդիկ, այն էլ արյունակիցներ, միմյանց չեն սպանում... Այսօր միտքս երևակայությանս առջևից ընկած վազում է... Ուզում եմ ամեն ինչ հասկանալ... Նույնիսկ այն մորը, որը կաշվից դուրս է գալիս՝ պաշտպանելու համար մեծահարուստ պարոնին, ով իր երեխայի հետ մանկապղծությամբ է զբաղվել... Ուզում եմ հասկանալ, թե ինչու է քաղաքակրթությունը սողեսող մոտենում իմ երկրին և ինչու չի ֆշշացնում խայթելուց առաջ... Ուզում եմ հասկանալ այն երգը, որը հնչելու է միմիայն տարագիր հայի շուրթերից, քանզի չկա մի մարդ արար աշխարհում, որ «դրախտավայր» կոչի այն երկիրը, ուր ինքն ապրում է... Սովորաբար «դրախտավայր» տիտղոսին արժանանում են լքված և կորսված հայրենիքները... Երբ արյունս մրսում է մարմնիս վերջույթներում, խուճապահար փախչում-լցվում է գլխիս մեջ, և խառնիխուռն մտածումներս Քրիստոսի խաչելության նոր դրվագներ են մտաբերում... Աստուծո որդին իրեն խաչողներին ասում է. «Թշվառականներ, իմացեք, որ դուք իմ կամակատարներն եք» ... Կինս իմ մտքերը ջոկջկելուց ու դասդասելուց հետո, բնականաբար, հանգելու է միակ ողջամիտ եզրակացությանը. «Սպառվում ես, սիրելիս» ... Ասենք, թե սպառվում եմ. արժի՞ թմբկահարել ճշմարտությունը... Մեռնող հիվանդին մահ գուշակելը, բժշկուհի ջան, մեղմ ասած, լավ զբաղմունք չէ... Երկրապահ Աֆոն ասում է. «Մեր գյուղում հենց մեկը տնքաց, սկսում են հողը փորել... Դրա համար մեր գյուղացիք անաղմուկ են մեռնում, որ մի քիչ երկար ապրեն» ... «Սպառվել ես» . ասում ու մի կողմ ես քաշվում... Ուզո՞ւմ ես մի գլուխկոտրուկ հորինեմ ու Նոր կտակարանի մեջ դնեմ. «Գորիսեցի որդին, որ սպանել է իր հորը, և երևանցի հայրը, որ սպանել է իր որդուն, հայտնվում են նույն բանտախցում... Ճշմարիտ և սուտ մարգարեներ, կարո՞ղ եք գուշակել, թե ինչ են խոսելու միմյանց հետ» ... Թող մարգարեները գլուխ կոտրեն, առաքյալներն էլ իրենց պատումներն արդիականացնեն, հազիվ թե նրանց մեկնությունները լոլիկի գնի թանկացումը կանխեն... Կուզե՞ս մի բանաստեղծություն հյուսեմ քեզ համար. «Մենք չենք ուզում... չենք ուզում ապրել մի երկրում, ուր պատմվածքներն անտեր-անտիրական մեռնում են զնդաններում... Իսկ գրողներն ազատության մեջ դանդաղ սպառվում են» ... Բժշկուհի ջան, այն, որ դու դանդաղ սպառվող գրողի կին ես ու նրա արատները մեկնելու թուլություն ունես, արդեն մեծ նվաճում է... Ամենևին էլ պատահական չէր, որ ընկալուչը կոպտորեն կախեցիր ու լոլիկի թանկացումը՝ որպես մտորելու հումք, ամուսնուդ պարզեցիր... Դու քո գլխին գալիքը գիտեիր... Պիղծ սպանությունների կեղեքիչ թեման այսուհետ պղտորելու է մեր տան առօրյան... Եթե սխալվես ու կինոնկար դիտելու ցանկություն հայտնես, շուրթերս հավաքելու եմ քթիս տակ ու հոգուս մեջ լցված մաղձը գույնզգույն բառերի եմ վերածելու (ով չի հավատում, թող գա վերևի, ներքևի և դրկից հարևանների բնակարաններից ունկնդրի) ... -Հայ քրիստոնյաներ, ականջ արեք. Գորիսում որդին հորն է սպանել, Երևանում հայրը՝ որդուն, իսկ իմ կինը սիրային շարժանկարի ծարավ է զգում... Ամո՜թ... ամո՜թ... ամո՜թ... -Այն երկրում, ուր գրողներն արագորեն սպառվում են, իսկ շուկայում լոլիկի գինը կրկնապատկվում է, արյունակիցները սկսելու են միմյանց սպանել, - ասելու ես դու... Ասելու ես ըմբոստ կեցվածքով, ամուսին ոչնչացնող հայացքով, պատմվածք հասկացողի ու դատափետողի վստահությամբ... Ես էլ, գիտես, սևին՝ սպիտակ, սպիտակին սև ասող սասունցու ճուտ, հո հեշտ ու հանգիստ կուլ չեմ տալու քո պարսավանքները... -Թշվառական, դու ինձ խաչում ես, որովհետև ես եմ այդպես ուզում, - արտասանելու եմ ես... -Եթե ես քեզ խաչել ուզենայի, չորրորդ մեխը լեզվիդ կխփեի, - ասելու ես դու... -Այն երկրում, ուր հիվանդները կյանք են աղերսում, իսկ բժիշկները՝ փող, ծնվում և բարգավաճում են ահավասիկ այսպիսի պնդաճակատ տանտիրուհիներ... Աստված ջան, ներիր աշխարհի բոլոր սասունցիներին, որ ամենքի համար «զարթիր լաո» երգեցին, իսկ իրենք քնով ընկան... -Ի՜նչ սասունցի, ի՜նչ բան, - ասելու ես, - ընդամենը մի ճմրթված թղթադրամ է՝ լոլիկ վաճառող գեղջկուհու գրպանում պահ տրված... Հիմա կողքից լսողը կամ ընթերցողը կմտածի, թե ձեռից գնացած ընտանիք է. իր եղած-չեղածը դուրս է տալիս ու այլոց լսողությունը բռնաբարում (միամի՜տ, խե՜ղճ ունկնդիրներ ու ընթերցողներ) ... Էնքա՜ն բան կա, որ մնում է իմ և կնոջս գաղտնարաններում... Էն, ինչ ասում-խոսում ենք, դրսի համար է... Ամենակարևոր բաները մենք չենք արտասանում... Եթե երբևէ իմ կամ կնոջս մտքով անցներ միմյանց սպանել, վստահ եղեք՝ «Հայկական ժամանակ» օրաթերթն էլ ճիշտը չի իմանա... Ասացի ու կրակն ընկա... Ի սեր Աստծո, այդպիսի բան մեր մտքով չի անցնում... Եթե անցներ, մեկ է, ոչ ոք չէր զարմանա... Եթե Երևանում հայրը՝ որդուն, իսկ Գորիսում որդին հորն է սպանում, ինչո՞ւ պետք է ամուսինները այդ մասին չմտածեն՝ հենց միայն այն բանի համար, որ հայտնվեն նույն բանտախցում և զնդանում մեռնող անտեր-անտիրական պատմվածքի գաղտնիքներին հասու դառնան... Հենց կինս քնքշանում է, սկսում է պատմվածքներս գովել (ծերունական սեքսի բազմաթիվ ձևերից մեկն է) ... Ես էլ, հասկանալի է, հաճույքից նվաղում եմ... -Միայն թե, - ասում է նա, - մի թող, որ էդ արտառոց բաները մտքիդ մեջ երկար ապրեն... Մի թող, որ կյանքից հոսող արցունքը լցվի գրվածքիդ մեջ... -Ախր ո՞նց չթողնեմ, եթե արցունքն իմ աչքերից է հոսում, - մտածում, բայց չեմ բարձրաձայնում... -Սպանելու համար երևակայություն պետք չէ... Ով սպանելու է՝ կսպանի... Դու թոքերիդ մասին մտածիր... Սովորիր շնչել, նույնիսկ եթե օդ չկա...Աստված ինձ այսպիսի կին է բաժին հանել. ուզի՝ կոչնչացնի, ուզի՝ կյանք կպարգևի... -Սասունցի ախպեր, - ասում է կինս, - մի խեղճացիր, քեզ օր են պարգևել՝ ապրիր, եթե, իհարկե, ապրելը չապրելուց զատում ես... Ուզում է Ճապոնիա գնաս, թե Ուրուգվայ, մեկ է, քո տարածքից դուրս չես գալու... Թաշկինակդ հանիր, թափ տուր օդում ու քո պարը պարիր՝ քոչարի՜... քոչարի՜... երկուս գնա, մեկ՝ արի... -Բա էլ ինչո՞ւ եք գլուխ պատռում, - սրտնեղում ես, - եթե ոչ մեկի փույթը չէ, թե ով, որտեղ և ում է սպանում... -Գնա՛ և քավի՛ր գորիսեցի որդու և երևանցի հոր մեղքը, - ասում է կինս... -Ինձ բանտախո՞ւց ես ուղարկում, տիկի՛ն... -Ինչո՞ւ ոչ, եթե դույզն-ինչ քեզ գրող ես զգում... -Հետս էնպես ես խոսում, կարծես քո հերթական անբուժելի հիվանդն եմ, - ասում եմ ու ձեռքս նրա մազերի մեջ խրում... -Ամենքս էլ անբուժելի հիվանդ ենք, - ասում է ու ձեռքս իր մազերի միջից նրբանկատորեն դուրս հրավիրում... Սուրբ գիրքն ասում է՝ մի դատիր, որ չդատվես... Այդ դեպքում ինչո՞ւ ենք զարմանում, որ Պիղատոսը ձեռքերը լվաց... -Բժշկուհի ջան, երեկ սառած տոլման տաքացրեցի ու կերա... Ճիշտ է, աղն էր պակաս ու կաղամբը՝ հում, բայց համով էր, - ասում եմ սիրասուն կնոջս փիլիսոփայության ճիրաններից փրկելու համար... -Անուշ լինի, - ասում է կինս... -Երախտապարտ եմ, - ասում եմ... -Կուզենայի, որ ամուսինս ինձ երջանկություն պարգևեր, հետո նոր՝ մահ, - նվաղկոտ ասում է կինս, - երջանկությո՜ւն... հետո մա՜հ...-Էդ քո ասած դեղից չունեմ ու չեմ էլ ունենա, - ասում եմ, - իսկ մյուս ցանկությունդ կկատարեմ հաճույքով... Քեզ քո հիվանդների դատին կհանձնեմ... Ա՜յ թե պատիժ կստացվի... -Ճիշտ ես, հիվանդներս քեզնից ավելի անողոք են... Երեք ամիս մի ջահել կին էի բուժում... Դեղորայքը իմ միջոցներով Գերմանիայից հայթայթեցի, անալիզները ամերիկյան ամենահեղինակավոր բուժհաստատությունների քննությանը ղրկեցի, կյանքիս մի մասն էլ օշարակի պես նրան խմեցրի ու մահվան ճանկերից խլեցի... Դուրս գրվելուց առաջ գիտե՞ս ինչ ասաց... Ասաց. «Բժշկուհի ջան, մայրս երազ էր տեսել. երազում Գաբրիել հրեշտակապետն էր այցելել... Ասել էր՝ Մայրանուշ (մորս անունն է), անխիղճ, գնա Խոր վիրապի եկեղեցում մոմ վառիր ու երեք անգամ Աստծո անունը տուր՝ դեռ տուն չհասած աղջիկդ կառողջանա... Աստված ինձ փրկեց» ... Էնպես որ, - ասաց կինս՝ բարձը իմ գլխատակից իրեն քաշելով, - հենց նեղը կընկնես, Աստծո անունը երեք անգամ տուր, իմ հետ գործ չունես... -Ոնց որ թե դրսում քամի է, - ասում եմ, - ինչ-որ մեկը երևի պատուհանի փեղկը բաց է թողել... -Ինչո՞ւ ես շշուկով խոսում, - ասում է կինս...-Ինձ թվում է նա մեզ լսում է... -Թող լսի, - ասում է կինս, - թող իմանա, որ դրսում քամի է... -Ի՞նչ իմանաս, - ասում եմ, - կարող է գաղտնիքներ եմ ուզում հայտնել... -Եթե գաղտնիք լիներ, վաղուց գրած կլինեիր, - ասում է նա... - Չեմ սիրում, որ տղամարդիկ շշուկով են խոսում... -Կուզե՞ս գոռամ՝ ժողովո՜ւրդ, դրսում քամի է... -Հիմա հիվանդանոցում շնկշնկոցն ընկել է, - ասում է կինս... -Հիվանդներդ կմրսեն, չարչարանքդ ջուրը կընկնի, - ասում եմ... -Քամին օտար աղմուկ ու շունչ է բերում, մեղք են հիվանդները, - շշուկով ասում է... -Շա՜տ են վախենում անկոչ հյուրերից, շա՜տ... -Ինձ ասում ես շշուկով մի խոսիր, բայց ինքդ շշնջում ես... -Ես շշնջում եմ, որովհետև կին եմ, ումից երջանկությունը երես է թեքել... -Երջանկությունը ամերիկյան բարեգործության որդնած լոբի չէ, որ քաղցածներին բաժանես, - ասում եմ ես... - Այն կա՛ կամ չկա... -Քառասուն տարվա ամուսին ենք, բայց քեզնից երբևէ երջանկություն չեմ ակնկալել... Այսօր այն այլևս ինձ պետք չէ, ուշ է, շատ ուշ է... Պարզապես վախենալու քամի է և հիշեցի, որ երջանկությունը ինձնից երես է թեքել, - ասաց կինս ու քնեց... Ինչ լավ է, որ կանայք քնելու պահը ճիշտ են ընտրում... -Քնելուց առաջ ամենքն էլ երջանկության մասին են մտածում, բայց ոչ ոք չգիտե, թե ինչ բան է, այն, - ասում եմ շշուկով և հաստատ գիտեմ, որ կինս այլևս ինձ չի լսում... Ինքս էլ արդեն ինձ չեմ լսում, հավանաբար հետևել եմ կնոջս օրինակին...Ինձ և կնոջս երբեք քնած ժամանակ չեմ դիտել և չեմ կարող պնդել, որ գեղեցիկ պատկեր է... Նրանք, ովքեր մեկ-երկու օրից մեզ հայտնաբերելու են մեր ամուսնական առագաստում, ապշելու են... Ոչ այն պատճառով, որ ավելի գեղեցիկ հանգուցյալների երբևէ չեն հանդիպել... Ինչ մի գլուխ գովելու բան է... Երևույթները հասկանալու մոլուցքով տառապող հասարակությունը մեկը մեկից տպավորիչ վարկածներ է քննելու մեր խորհրդավոր մահվան կապակցությամբ... Թունավորման միջոցով ինքնասպանություն գործելու երերուն վարկածը դիազննումից անմիջապես հետո ժխտվելու է բժիշկների կողմից... Հանցախույզ ոստիկանները մանրակրկիտ զննումից հետո բացառելու են բռնության միջոցով մեկմեկու մահ պատճառելու վարկածը (բնականաբար, նաև օտար միջամտությունների արդյունքում մահվան հասցնելու թեզը չի քննարկվում) ... Ի՞նչ անեն խեղճ բժիշկները, բռնում և մահվան թերթիկների մեջ գրում են բժշկության պրակտիկայում գրեթե չօգտագործվող մի եզրակացություն. «Միաժամանակյա հանկարծամահություն» ... Ով ով, բայց «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը չի ընդունելու արատավոր հասարակության պատկան մարմինների մոգոնած տարբերակը, նա առաջ է քաշելու իր վարկածը՝ հղում անելով ռոմանտիկ գիտնականների զարգացրած տեսության տրամաբանությունը... Այդ տեսության առաջամարտիկ-գիտնականը փորձ արեց սեփական կյանքի գնով ապացուցել իր ճշմարտացիությունը... «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը ծանուցեց. «Երևանում արտառոց դեպք է գրանցվել. գրող և բժշկուհի ամուսինները փոխադարձ համաձայնությամբ, իրականացրել են երազի միջոցով մահ փոխադրվելու իրենց մշակած ֆանտաստիկ ծրագիրը» ... Ով ինչ կգրի, կարևոր չէ... Նաև էական չէ, թե ով է ավարտելու այս հորինվածքը՝ նա, ով սկսե՞ց, թե՞ նա, ով քամու միջից լսում էր մեր շշնջոցները... Փաստն այն է, որ ես ու կինս անթերի իրագործեցինք մեր հանճարեղ մտահղացումը... Ասել եմ արդեն, որ ամենակարևոր բաները մենք չենք արտասանում... Խնդրեմ՝ Նոր կտակարանի առաքյալների համար Սուրբ գիրքը նոր երանգներով հարստացնելու ևս մեկ հնարավորություն...Եթե կինս հրաշքով աչքերը բացեր, ու ես էլ հրաշքով նրան լսելու կարողություն ունենայի, լսելու էի. «Սասունցու ճուտ, բա որ ասում էի... տեսա՞ր, որ շուկայում լոլիկի գինը եռապատկվեց» ... 
«ԱՆԴԻՆ» հանդես Մարտ 2013 
___________________________________________________
 

Վրեժ Իսրայելյան | Թանկագին հյուրը

Վրեժ Սաղաթելի Իսրայելյան, ծնվել է 1949թ. ապրիլի 2-ին Երևանում: Մահացել'2013թ. հունիսի 14-ին: Հայ արձագիր, դրամատուրգ։ ՀԳՄ Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան մրցանակի դափնեկիր։

1971-ին ավարտել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի ժուռնալիստիկայի բաժինը։ 1971-78-ին աշխատել է ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի հեռուստատեսության և ռադիոհաղորդումների պետական կոմիտեի երիտասարդական հաղորդումների խմբագրությունում որպես խմբագիր և ավագ խմբագիր։
1979-81-ին գրական աշխատող էր «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում։ 1982-ից «Սովետական Հայաստան» ամսագրի սփյուռքի բաժնի վարիչն է։ 1993-99-ին` ՀՀ ՊՆ «Հայ զինվոր» պաշտոնաթերթի խմբագիր, 1999-ից եղել է ՊՆ լրատվության և քարոզչության վարչության պետ։ Վրեժ Իսրայելյանի առաջին պատմվածքները տպագրվել են «Գարուն» ամսագրում։ 1978-ին արժանացել է ՀԼԿԵՄ Կենտկոմի «Տարվա լավագույն ստեղծագործության համար» մրցանակին։
Նրա «Միայն մի անգամ» պատմվածքը տպագրվել է «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի 1982-ի հոկտեմբերի համարում։ 1986-ի փետրվարին Երևանի հեռուստատեսությամբ ներկայացվել է նրա «Չնվաճված աշխարհամաս» պիեսը։ Հեղինակել է Արցախյան պատերազմին նվիրված վավերագրական կինոսցենարներ («Մահից առաջ և հետո», «Երկրապահը և քաղաքականությունը», «Այսպես դարձանք երկրապահ», «Մահապարտներ», «Քայլ», «Առաջին գիծ», «Անդրանիկ» և այլն) ։

Համաշխարհային մշակույթի (և ոչ միայն) պատմության մեջ սակավ են այն անհատները, ովքեր դարձել են իրենց ծնած ժողովրդի խորհրդանիշը: Սակավ են, քանզի <<սակավ են ընտրեալք>>, թեև <<բազում են կոչեցեալք>>:
1913 թվականին, երբ Թագորը, ասիական աշխարհամասի՝ ազգերի և ցեղերի այդ խառնարանի գրողներից առաջինը, զրնգուն հանգ ու վանկով բանաստեղծությունների <<Գիթանջալի>> (<<Զոհաբերության երգեր>>) փոքրիկ ժողովածուի համար ( իր իսկ արձակ թարգմանությամբ), արժանացավ Նոբելյան մրցանակի, Հնդկական թերակղզու սահմաններից դուրս քչերը գիտեին բենգալ ժողովրդի նույնիսկ անունը: Ավելին՝ լեզուների և կրոնների օրորան Հնդկաստանը շատերին ներկայանում էր որպես մարդկության հեքիաթային անցյալին պատկանող հեռավոր մի երկրամաս:
Թվում էր, թե Թագորն ստեղծել է իր գլուխգործոցը, մինչդեռ <<Գիթանջալին>> եղավ նրա համաշխարհային փառքի սկզբնավորման հանգրվաններից մեկը միայն:
Մեծ մարդասերը ապրեց երկար, ստեղծեց գրական, փիլիսոփայական, լեզվաբանական, երաժշտական, գեղանկարչական անհաշիվ գործեր, մարմնավորելով ոչ միայն իր հայրենիքի, այլև բովանդակ <<Արթնացող արևելքի>> ստեղծագործական հանճարը, մի հանճար, ով իր ընդգրկումներով վաղուց անկորնչելի իր տեղն է հաստատել եվրոպական վերածննդի հսկաների փաղանգում:
Այսօր էլ, ծննդից ավելի քան մեկուկես դար անց և մահվանից յոթ տասնամյակ հետո, Թագորն աշխարհում ամենաշատ հրատարակվող բանաստեղծներից է, ում ստեղծագործությունները վերարծարծված են քաղաքակիրթ գրեթե բոլոր ժողովուրդների լեզուներով:
Ներկայացվող գործերը քաղված են Թագորի տարբեր բանաստեղծական ժողովածուներից և այլ հեղինակների կողմից թարգմանված չեն եղել: 

Գագիկ Դավթյան

Գագիկ Դավթյան թարգմանությունները մեր ընթերցողին ենք ներկայացնում  «ՆԻԴԵՐԼԱՆԴԱԿԱՆ ՕՐԱԳԻՐ»-Գրական հանդեսի  ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ բաժնում:

Գրող, թարգմանիչ Սամվել Մկրտչյանը կյանքից հեռացավ 2014 թվականի չարաբաստիկ դեկտեմբերի 7-ին: Ինչպես Առավոտ օրաթերթն է գրում' Կտրուկ, իր տողի նման անսպասելի, առանց զգուշացման, առանց հրաժեշտի անմահների գիրկը համբառնեց Սամվել Մկրտչյանը: Ազնվաբարո մի մարդ, ով իր վրա էր կրում Արարչի շնորհը, Արարչի մատների Սուրբ դրոշմը: Մեզ մտերմացնող կամուրջը կազմել են կենդանի եւ երկնաբնակ գրչակից մեր այն եղբայրները, ովքեր իրենց գրիչը աճուրդի չեն դրել: Նույնն էին մեր անհանգստություններն ու մտորումները` առ մեր երկիր, եւ մեր սերը` առ համաշխարհային գրականություն, որի գոհարներից այդպես նվիրական ոսկեղենիկ հայերենի էր վերածում գրի խոնարհ ու համեստ մշակ Սամվել Մկրտչյանը` լուսավորելով 21-րդ դարասկզբին դեպի խավարը գահավիժող մեր ներկան, արյամբ ու գաղափարո՛վ իմ եղբայրը, որին փաստորեն չբարձրաձայնեցի այս խոսքերը, բայց վստահ եմ, որ հիմա նա լսում է ինձ` որպես հավերժի ճանապարհի վկա ու գալիք լուսապայծառ օրերի երաշխավոր, որպես բարեխոս երկնքում` մեր բազում մեղքերի թողության համար…

Սամվել Մկրտչյանը ծնվել է 1959 թվականին Թալինում։ Ավարտել է Լենինականի (այժմ` Գյումրի) թիվ 20 միջնակարգ դպրոցը, այնուհետև` Վ․ Բրյուսովի անվան համալսարանը (1983) ։ Աշխատել է «Աստղիկ» հանդեսում, ինչպես նաև «Անդրադարձ», «Ար», «Առավոտ», «Գրական թերթ» պարբերականներում։ Հայաստանում և արտերկրում տպագրել է բազմաթիվ հրապարակախոսական հոդվածներ, բանաստեղծություններ, պատմվածքներ, նաև թարգմանել է բազմաթիվ գրքեր։ Եղել է «Արտասահմանյան գրականություն» թարգմանական եռամսյա հանդեսի գլխավոր խմբագիրը։

Հայաստանի գրողների միության անդամ էր 1995 թվականից։ «Կանթեղ» մրցանակի դափնեկիր է։

_______________________

ՈՒԼԻՍԵՍ | Հայերենի անսպառ հնարավորությունները

«Մի ժամանակ կարծում էի, թե արագիլներն են գարուն բերում։ Կանգնում էի մեր բակում, ցեխոտ մատներով սուլում ու ողջունում էի նրանց գալուստը...»

Արձակագիր, դրամատուրգ
Ծնվել է 1939թ. մայիսի 5-ին, Երևանում: 1956թ. ավարտել է Հոկտեմբերյանի (Արմավիր) թիվ 1 միջնակարգ դպրոցը: 1956-57թթ աշխատել է Հոկտեմբերյանի հաստոցաշինական գործարանում: 1962թ. ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի երկրաբանական ֆակուլտետը: 1962-64թթ որպես երկրաբան աշխատել է Թուրքմենստանի Կարակումի անապատում: 1965-66թթ եղել է «Ավանգարդ» թերթի արվեստի և գրականության բաժնի վարիչը, 1966-69թթ` «Գրական թերթի» շրջիկ թղթակիցը, 1970-74թթ` «Սովետական գրականություն» ամսագրի արձակի բաժնի վարիչը: 1974-75թթ սովորել է Մոսկվայի բարձրագույն սցենարական դասընթացներում: 1975-76թթ աշխատել է ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի հեռուստատեսության և ռադիոհաղորդումների պետական կոմիտեում` որպես երիտասարդական հաղորդումների գլխավոր խմբագիր, 1976-79թթ` «Եթերում է Երևանը» թերթի խմբագրությունում: 1980-81թթ աշխատել է «Սովետական գրականություն» ամսագրում` որպես գրական-գեղարվեստական գրականության բաժնի վարիչ: 1981-82թթ եղել է «Սովետական գրող» հրատարակչության գեղարվեստական գրականության (ժամանակակից արձակ և պոեզիա) խմբագրության վարիչը, 1982-87թթ` «Սովետական գրող» (այժմ` «Նաիրի») հրատարակչության գլխավոր խմբագիրը, 1988-89թթ` Հայաստանի գրողների միության քարտուղարը: 1989թ-ից եղել է «Նորք» հանդեսի խմբագիրը, 1988թ-ից` ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: Ռուսերեն առանձին գրքով լույս է տեսել նրա «Ճիչ» ժողովածուն (Երևան, 1975թ.), «Ճայերը» պատմվածքների ժողովածուն (Երևան, 1981թ.): 1975թ. Մոսկվայի «Պրոգրես» հրատարակչությունը ռուսերեն, հայերեն, անգլերեն, իսպաներեն, ֆրանսերեն և գերմաներեն լույս է ընծայել նրա «Երևան» ֆոտոալբոմը: 1983թ. «Սովետական գրող» հրատարակչությունը ռուսերեն լույս է ընծայել «Ամենատաք երկիրը» խորագրով գիրքը, որն ամփոփում է գրողի լավագույն պատմվածքներն ու «Որդան կարմիր» վիպակը: 1984թ. «Սովետսկի պիսատել» հրատարակչությունը լույս է ընծայել «Կարմիր որդան» ժողովածուն: 1985թ. «Ժամանակակից հայկական պատմվածք» մատենաշարով «Սովետական գրող» հրատարակչությունը լույս է ընծայել «Ապրիլ» ժողովածուն: Նրա սցենարով նկարահանվել է «Հնձան» (1973թ.), «Ամենատաք երկիրը» (1983թ.), «Ապրիլ» (1985թ.) ֆիլմերը: Գրել է նաև սցենար` Ս.Զորյանի «Խնձորի այգին» ստեղծագործության հիման վրա (1985թ.): 2000-07թթ եղել է ՀՀ ԱԺ պատգամավոր: 1980թ. արժանացել է Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան մրցանակի` «Որդան կարմիր» վիպակի համար, 2006թ.` դափնեկրի կոչմանը` «Ծիրանի ծառերի տակ» վեպի համար: Վերջինիս համար 2007թ. պարգևատրվել է նաև ՀՀ նախագահի մրցանակով: 2014թ. արժանացել է ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործչի կոչմանը:

______________________________

Նռներ

Պապս երանության մեջ էր. ծերության թոշակն աչքը ճպպացնելու նման ծախսել էր շուկայում՝ մի կիլո թութուն էր գնել, մի ձեռք ներքնաշոր, մոթալ պանիր, հաց, օղի էր խմել, և հիմա այդ օղին նրան օրորում էր: Ճռճռան թախտին նստած, նա ծույլ-ծույլ քանդում էր շալվարի կոճակները, կոշիկների ամրակապերը և քթի տակ դնդնում էր մի երգ, որը ոչ տխուր էր, ոչ էլ ուրախ: Դա և տխուր, և ուրախ երգ էր՝ խնամքով պահված մի հուշ կինտոյական Թիֆլիսից, որտեղ պապս ծախսել էր ջահելությունը ճիշտ այնպես, ինչպես, ահա, ծերության թոշակն էր ծախսել մեր կիսաքաղաքի շուկայում:
– Մի երգիր, պապ,- ճչացի ես:
– Ինչո՞ւ, այ շան ծիծ կերած:
– Մի երգիր,- ասացի,- լացս գալիս է:
Լացս գալիս էր ոչ այն պատճառով, որ երգը լացացնող էր, չէ, դա ոչ տխուր, ոչ էլ ուրախ, դա և’ տխուր, և’ ուրախ, սովորական մի երգ էր, որ կինտոները երգում էին խնձոր ծախելիս՝ «դուլի յաբլոկի, դուլի յաբլոկի…»: Լացս գալիս էր, որովհետև պապս, հորս հայրը, որի միակ թոռը ես էի, որի ասելով՝ մեր օջախի միակ հույսը ես էի, ծերության թոշակը մինչև վերջին կոպեկը ծախսել էր՝ առանց ինձ հիշելու: Միայն խմած օղու փողերով նա կարող էր տուն բերել հինգ-վեց հատ մեծ նուռ, և այդքանը բավական կլիներ, որ հիմա լացս չգար:
Գիտե՞ք, ես հեքիաթներ եմ հնարում, այսինքն՝ ոչ թե հնարում, այլ պատմում եմ: Ես չեմ էլ պատմում՝ տեսնում եմ հնարածս, պատմածս հեքիաթները, և այդ հեքիաթներում միշտ էլ նուռ է լինում: Նուռը միայն միրգ չէ: Նուռը հեքիաթ է: Նռան բազմանիստ հատիկները, այդ պսպղուն, կարմիր հատիկները անդամանդներ են, հակինթ, իսկ ադամանդ ու հակինթ որտե՞ղ է հանդիպում: Հեքիաթում:
Արդեն քանի օր է ես մտնում եմ մրգերի խանութ ու նայում եմ նռների կույտին: Ես մտովի կճպում եմ բոլոր այդ նռները և հատիկներից ապարանջան եմ սարքում, մանյակ…
Այսօր վաճառողը, երևի ախորժակ գրգռելու համար, մի մեծ նուռ էր կտրել, և հյութը, արյան նման հյութը, կաթկթել էր վաճառասեղանին: Այդ կարմիր կաթիլներն այնպես էին փայլփլում, այնպես էին կանչում, որ ես չդիմացա, մատս գողտուկ մոտեցրի, որ հետո բերանս տանեմ, բայց կաթիլները սառել էին, սառույց էին դարձել:
– Լացդ գալիս է, լաց եղիր,- ասաց պապս,- երբ մարդու լացը գալիս է, պիտի լացի: Եթե ուտել է ուզում՝ պիտի ուտի, եթե խմել է ուզում՝ պիտի խմի…
Հիմա նա մերկ էր և փորձում էր հագնել նոր վարտիքն ու շապիկը, որ թութունի, մոթալ պանրի, հացի հետ բերել էր շուկայից: Ես սարսափով մտածեցի, որ վարտիքն ու շապիկը երևի ուրիշինն են, որը հիմա չկա, մեռել է, չկա. թե չէ ինչո՞ւ պիտի վաճառեին շուկայում: Ես մտածեցի, որ այդ մեռածը այս գիշեր կամ վաղը երևալու է պապիս աչքին և պահանջելու է իր սպիտակեղենը: Ի՞նչ պատասխան պիտի տա: Եվ ես խղճացի պապիս: Ես ներեցի պապիս, բայց, միևնույն է, լացս գալիս էր: Որովհետև հանկարծ միտս եկան իմ ապրած բոլոր տխրությունները: Հիշեցի մորս, որը հանկարծ անհետացավ: Հիշեցի նրա անհետացման երեկոն, երբ տանը միայն ես ու հայրս էինք: Իրար հետ չէինք խոսում, իրար չէինք նայում: Ես շաքար էի գցել բաժակիս մեջ և փոքրիկ գդալով խառնում էի թեյը: Ես երկար էի խառնում. գդալը զարկվում էր բաժակի պատերին… Հայրս սպասում էր, որ վերջացնեմ խաղս. նրան էլ էր պետք խառնել թեյը: Շաքարն արդեն հալվել-լուծվել էր, բայց ես խառնում էի: Ես զրնգացնում էի բաժակը: Ես երգ էի լսում:
Եվ հայրս ստիպված ասաց.
– Գդալը չե՞ս տա:
– Չէ:
– Լավ,- ասաց հայրս ու թեյը խմեց առանց խառնելու:
Ես նայեցի նրա դեմքին, չգիտեմ ինչ տեսա, բայց հիշում եմ, որ լաց եղա:
– Մարդ ծտի պես պիտի ապրի,- ասաց պապս,- ուտել ես ուզում՝ կեր, խմել ես ուզում՝ խմիր, երգել ես ուզում՝ երգիր…
Դուռն առանց թակոցի բացվեց, և ներս մտավ թևքերը քշտած որբևայրի Վաթեն, մեր հարևանուհին: Նրանից գոլորշի էր պոկվում և օճառի հոտ էր գալիս, ու ես գլխի ընկա, որ պիտի լողանամ:
– Դե, շուտ, դե, շուտ,- ասաց Վաթեն,- ջուրը սառչում է, տարին վերջանում է: Կեղտոտ մարմնով նոր տարին չեն սկսի, բալա: Ամբողջ տարին կեղտոտ կմնաս, բալա: Դե, շուտ, դե, շուտ:
Նա ինքն էլ հանեց շորերս, գրկեց ինձ ու տարավ, գցեց տաշտակը: Չոր-չոր մատներով տրորում էր թևերս, թիկունքս, վիզս՝ ինձ թվում էր, թե պլոկում է կաշիս, գլխիս եռացրած ջուր էր լցնում, ու ես, իբր ցավից, իբր ջրի տաքությունից, լաց էի լինում:
Իսկ երբ արդեն չորացած, հագնված, մաքուր, տաքուկ նստած էի տանը, վառարանի կողքին, երբ մի կուշտ լաց եղած-հանգստացած նայում էի վառարանի դռնակից շան լեզվի նման դուրս թռչող բոցին, տեսա մի հեքիաթ, որ դեռ երբեք չէի տեսել:
Գնացք կանգնեց մեր կայարանում, և այդ կանաչ գնացքից ցած իջավ Ձմեռ պապին: Նրա ձեռքին ոչ պարկ կար և ոչ էլ տոպրակ: Այդպես դատարկաձեռն նա մոտեցավ ինձ ու շոյեց գլուխս: Հետո գրպանից մի նուռ հանեց, հետո երկրորդը, երրորդը, չորրորդը, հետո կայարանի զանգը խփեցին, և Ձմեռ պապին էլի գլուխս շոյեց ու վազեց-հասավ շարժվող գնացքին:
Այնպես պարզ տեսա այս հեքիաթը, որ վերջում զարմացա, երբ նռներն անհետացան: Յոթ անգամ տեսա նույն հեքիաթը և դեռ էլի կտեսնեի, եթե չգար հայրս: Հորս ձեռքին ոչ պարկ կար և ոչ էլ տոպրակ: Այդպես դատարկաձեռն նա մոտեցավ ինձ ու շոյեց գլուխս: Շունչս պահած՝ ես սպասում էի շարունակությանը, սպասում էի հեքիաթի շարունակությանը: Հայրս գրպաններից ոչինչ չհանեց: Ոչ նուռ, ոչ խնձոր, ոչ կոնֆետ, ոչինչ:
Ու ես մտածեցի, որ այս աշխարհում ոչ ոք, ոչ ոք չի ուզում հեքիաթը իրականություն դարձնել: Ախր, ինչ մի դժվար բան էր գրպանից չորս նուռ հանելը…
– Ես գնում եմ կայարան,- ասացի՝ հագնելով վերարկուս:
– Այս ուշ ժամի՞ն,- հարցրեց հայրս:
– Հա, այս ուշ ժամին:
– Լավ,- ասաց հայրս,- գնա:
Ես էլի հիշեցի գդալի պատմությունը. ինչո՞ւ չի կոպտում այս մարդը, ինչո՞ւ չի բղավում վրաս, ինչո՞ւ չի արգելում: Եթե կոպտեր, եթե բղավեր, եթե արգելեր, ես կասեի՝ գնում եմ, հեռանում եմ, որովհետև մի նուռն ի՞նչ է, որ այս Նոր տարվա գիշերը չես բերել: Բայց նա չի կոպտում, չի բղավում, չի արգելում. նա ասում է՝ «լավ», ու ես ավելի եմ տխրում:
Հայրս էլ դուրս եկավ: Մեզ վրա մրսած մի շուն ոռնաց, բայց մենք ուշադրություն չենք դարձնում: Մեզ վրա ձյուն է թափվում, բայց մենք ուշադրություն չենք դարձնում: Մենք գնում ենք կայարան, որտեղ շուտով կանգ կառնի գիշերվա գնացքը: Ես մտքումս օգնության եմ կանչում հնարածս, տեսածս հեքիաթների բոլոր կախարդներին. մի անգամ, խնդրում եմ, մի անգամ հեքիաթը իրականություն դարձրեք: Ես ձեզանից ոչ տոնածառ եմ ուզում, ոչ սահնակ, ոչ պալատ, ոչ ձի, ես ձեզանից խնդրում եմ, որ այսօր, հենց այս գիշերվա գնացքից ցած իջնի Ձմեռ պապին և ինձ նվիրի չորս նուռ: Չորս նուռ: Չորս նուռ:
Մենք անցնում էինք մրգերի խանութի մոտով, և ես չկարողացա անտարբեր մնալ: Նռների կույտը կիսով չափ պակասել էր: Ես թևքովս սրբեցի ցուցափեղկի ապակին, որ լավ տեսնեմ, բայց ապակին քրտնել էր ներսից:
– Նուռը թթվաշ է, չէ՞, հայրիկ,- հարցրեցի ես:
– Թթվաշ է:
– Ատամներս մրսում են նուռ ուտելուց,- ասացի ես և մտքումս էլի խնդրում էի կախարդներին. մի անգամ, գոնե մի անգամ թող հեքիաթը հեքիաթ չլինի:
Կառամատույցում կարմիր գլխարկով կայարանապետն էր կանգնած և մի քանի երկաթուղային: Կայարանապետի լապտերիկի լույսը սառչում էր օդում, և այդ լույսի մեջ ձյան փաթիլներն ավելի շատ էին ու ավելի մեծ, ու ավելի թափանցիկ: Հետո լապտերիկի լույսը աղոտացավ, որովհետև մոտենում էր գնացքը՝ հրեշի աչքերի նման լուսարձակներով:
Վագոնների լուսամուտներին կպած մոմագույն դեմքեր անցան մեր կողքով, լուսամփոփներ, վարագույրներ, ածուխի, մազութի, յուղի հոտ անցավ մեր կողքով, հետո գնացքը կանգ առավ:
Գնացքից ցած իջավ մեկը, բայց դա Ձմեռ պապին չէր, և ինչքան գլխի ընկա, այդ մեկը մատ էր թափ տալիս կայարանապետի վրա:
Մոտեցանք: Մարդը բղավում էր.
– Մաքրել, իսկույն մաքրել:
– Լսում եմ,- գլուխ էր տալիս կայարանապետը:
– Հերթապահություն է պետք հաստատել, սա ի՞նչ բարբարոսություն է:
– Լսում եմ,- գլուխ էր տալիս կայարանապետը հեռացող գնացքին:
Ես տուն դարձա մենակ, որովհետև հայրս հանձն առավ մաքրել արձանի ձյունը և մաքրել մինչև առավոտ, մաքրել՝ քանի դեռ ձյուն է գալիս:
– Կվարձատրենք,- խոստացավ կայարանապետը:
Ես տուն հասա՝ պապս չէր սպասել Նոր տարուն, քնել էր: Ես էլ մտա անկողին և որոշեցի այլևս երբեք, երբեք հեքիաթներ չհնարել, չտեսնել: Եվ կարծեմ առաջին անգամ առանց հեքիաթ տեսնելու քնեցի:
Իսկ առավոտյան բարձիս տակ չորս նուռ գտա:
Իսկ առավոտյան պապս վառարանի վրա աղյուս էր տաքացնում, որ դնի երկու վերմակով փաթաթված, դողացող հորս ոտքերի տակ:
Ու ես մտածեցի, որ այս աշխարհում ամենից, ամենից դժվար բանը հեքիաթն իրականություն դարձնելն է…

___________________

ՍԱՅԼԸ

Քանի դեռ ինքնաթիռը օդում էր, նրան թվում էր, թե գյուղը, որտեղ պիտի հանգստանար, օդանավակայանի մոտերքում է, թեև տեղեկացել էր, որ երկու-երեք ժամվա ճանապարհ էլ պիտի անցնի, մինչև հասնի վիճակահանությամբ ընտրած հանգստավայրը:
Ինքնաթիռը ուշացել էր, գյուղի ավտոբուսը չէր սպասել, և Դերենիկը պիտի որոշեր՝ գնալ ոտքո՞վ, թե՞ գիշերել շրջկենտրոնի անհրապույր հյուրանոցում: Բարեբախտաբար, տեղյակ մեկը հայտնեց, որ, ուր որ է, ճանապարհ կընկնի մի սայլ, Ներսեսի սայլը, որ այդ սայլը մեկնում է հենց այն գյուղը, ուր ուզում է գնալ երիտասարդը:
Սայլը շուտով հայտնվեց ճամփաբաժանում և կանգնեց ուղիղ Դերենիկի կողքին:
Սայլապանն ասաց, թե՝ ինչու չէ, կտանի ջահելին, կհասցնի գյուղ, եթե ջահելը ինքնաթիռից հետո համաձայն է սայլ նստել և եթե չի սարսափում դատարկ դագաղից, որն, ինչպես տեսնում է ջահելը, դրված է սայլի մեջ:
Մի խումբ տղաներ շրջապատեցին սայլը, և Դերենիկը չհասկացավ, թե ինչու սայլապանը քշեց նրանց: Հետո գլխի ընկավ, որ տղաները ձիու պոչի մազ էին խնդրում:
Սայլապանը դագաղի վրա խոտ փռեց, հանեց արմունկները քրքրված բաճկոնը, թափ տվեց, փռեց տակը, բռունցքով տրորեց բաճկոնի փոշին կուլ տված մանր աչքերը, որ խեղճացել էին հաստ հոնքերի տակ ու, տնտղելով Դերենիկի նիհար ոտքերը, ոտքերից էլ վեր, ասաց ոչ այն է խղճալով, ոչ այն է՝ ծաղրելով:
- Միս չկա վրադ, ոսկորներդ մզզալու են:
Տղաները հեռացել էին սայլից, բայց դեռ հույս ունեին համոզել սայլապանին՝ մի քանի մազ կտրելու ձիու պոչից: Մեկի ձեռքին նույնիսկ մկրատ էր չխկչխկում:
- Խոտով դագաղն ես ծածկում,- անհամարձակ խոսեց Դերենիկը,- խոտը կփռեի տակս, փափուկ կլիներ:
Նա քանդեց վերնաշապիկի քշտած թևքերը, զգուշորեն շփեց ճմռթած տեղերը, որ չկսկծա արևահար մաշկը, ու նախանձով նայում էր ձիու պոչի մազ աղերսող տղաների կավագույն թևերին, ոտքերին: «Սրանց թեկուզ վառարանը գցիր,- մտածեց Դերենիկը,- անվնաս դուրս կգան»:
- Չքվեք,- չարացավ սայլապանը,- ամեն մեկիդ թե մի-մի մազ տամ, անասունը կմնա անպոչ:
Մտրակը ֆշշաց օդում, կավագույն տղաները հուսախաբված սուլեցին, իսկ Դերենիկը փակեց աչքերը, որ չտեսնի ձիերի ծեծը:
Երբ նա բացեց աչքերը, սայլապանը խորամանկ ժպտում էր ու մսոտ քթի տակ երգ էր դնդնում: Դերենիկը հայացքով փնտրեց մտրակի հետքը և, որովհետև չգտավ, մտածեց, որ սայլապանը չի զարկել ձիերին:
Նա հանեց կոշիկները, շարժեց ոտնամատերը ու զարմանքով նկատեց, որ ոտնամատերի խաղը նույնությամբ կրկնում են ձեռքի մատները: Գուլպաներն էլ հանեց, խցկեց կոշիկների ներսը ու խոնավ, սպիտակ ոտքերը տնկեց հասունացող արտի սվվոցի դեմ:
«Տե՜ր աստված,- հաճույքից թուլացավ Դերենիկը,- մի՞թե այսքան մեծ կակաչներ են լինում»: Բայց նա իսկույն գլխի ընկավ, որ իրեն զարմացնողը կակաչների կարմրությունն է և ոչ թե մեծությունը: Նա նույնիսկ ենթադրեց, որ կակաչներն իրականում այնքան էլ մեծ չեն, որքան երևում են հեռվից: Կարմրությունն է մեծության պատրանք ստեղծում:
- Քեռի, մի խփիր ձիերին,- խնդրեց Դերենիկը,- բարակացծ լինես, նեղացած լինես, մեկ է, մի խփիր...
«Որովհետև,- մտքում շարունակեց Դերենիկը,- ձիերը մեր բարեկամներն են... Մտրակը տուր ձիուն ու տես՝ կխփի՞ նա քեզ: Չի խփի, իսկ դու խփում ես»:
- Պահ, պահ, պահ,- ձեռք առավ սայլապանը,- Հիսուս Քրիստոսն է: Հա, էլի, նա է: Ե՞րբ եկար, աստծո որդի: Բա ինչո՞ւ ուշացար: Երկիրն ապականվեց, մեղքերը կերան երկիրը: Մի օր շուտ գայիր գոնե, խեղճ Ենոքին փրկեիր:
Դերենիկը տրորեց քթատակը, որ սրբի խուտուտ տվող հիմարավուն ժպիտը. «Սրա հետ խոսել չի լինի»:
Նրան վշտացնողը սայլապանի ծաղրը չէր. նա վշտացել էր, որ սայլապանը ծաղրեց հենց այն ժամանակ, երբ ինքը մերկ ոտքերով շնչում էր հասունացող արտի սվվոցը, հիանում էր կակաչների կարմրությամբ, երբ կրծքի տակ աճում էր այնպիսի մի հաճելի ու հազվագյուտ զգացում, որի պոռթկումը շատ խորհրդավոր գաղտնիքի լուծում էր դառնալու: Հիմա նա կորցրել էր մտքի թելը, հիմա նա կորուստ էր սգում, ու տխրությունն ավելի սուր էր, որովհետև չգիտեր, թե որն է, ինչն է կորուստը:
«Բոլորս էլ հանճարեղության պահեր ենք ապրում,- ցավով եզրահանգեց Դերենիկը,- և ահա մի սայլապան, մի մտրակ սպանում է այդ պահը»:
- Եկել ես ի՞նչ անես, աստծո որդի,- շարունակեց սայլապանը,- բա չխրատվեցի՞ր: Տնաշեն, իմաստուն մարդու էլ անուն ես հանել, չհասկացա՞ր, որ ուզածդ լինելու բան չի: Ասում ես՝ մի խփիր ձիերին: Ձիուն չխփես՝ կգնա՞: Ծոծրակդ կտեսնես, ձիու գնալը չես տեսնի: Քեզ մի բան ասեմ, չնեղանաս, աստծո որդի. դու մեզ շատ վնաս ես տվել: Ասա՝ ինչո՞ւ: Դու մեզ ասում ես՝ մի խփիր ձիուն, ու մենք չենք խփում: Չենք խփում, ու մեր սայլը չի շարժվում տեղից: Դու մեզ ասում ես՝ մի սպանիր, ու մենք չենք սպանում: Իսկ ում չենք սպանում, նա է մեզ սպանում: Եղա՞վ: Քո գիտությունը անգործ, անբան մարդու գիտություն է, մեռած մարդու գիտություն է: Ենոքի,- հոգին լույս դառնա,- գիտությունն է: Բա, ընկեր Քրիստոս, այսպիսի բաներ: Այսինքն՝ դու ի՞նչ Քրիստոս: Քրիստոսը լինեիր, չէիր ասի՝ դագաղը թող բաց մնա, արևի տակ գույնը գցի, միայն թե տակս փափուկ լինի: Վաղը թաղելու են Ենոքին, մարդիկ տեսնեն գունաթափված դագաղը, ի՞նչ կասեն: Չե՞ն ասի՝ Ներսես, շան ծիծ կերած, երեսուն կիլոմետր գնացիր, երեսուն կիլոմետր ետ եկար, այս ի՞նչ անգույն դագաղ բերեցիր: Ես ո՞ր մեկին հասկացնեմ, որ դագաղագործը թե պետական, թե սեփական պլան է կատարում, ներկ է տնտեսում: Մարդ ես,- ասացի,- գոնե դագաղից կոպեկ մի պոկիր: Ներկը,- ասացի,- մարդավարի քսիր: «Դագա՞ղ,- ծիծաղում է,- ի՞նչ դագաղ: Սա քեզ համար է դագաղ: Ինձ համար ոնց որ աթոռ լինի կամ սնդուկ»: Վարժվել է, էլի: Թե կնիկը տուն չթողնի, կքնի արհեստանոցում, դագաղի մեջ: Կարո՞ղ ես քնել դագաղի մեջ:
- Ժամանակը գա՝ կքնեմ,- ինքն իրենից զզվեց Դերենիկը:
- Պա՜հ, ժամանակը գա... Ժամանակը գա՝ քեզ չեն էլ հարցնի: Տղամարդ ես, հիմա քնիր:
Դերենիկը խեղճացավ, կծկվեց. նրան թվաց, թե սայլապանը ուժով պառկեցրել է իրեն դագաղի մեջ ու քարով մեխում է կափարիչը:
- Գույնդ թռցրիր,- քրքջաց սայլապանը,- մեծ, ուսում առած տղա ես, չգիտե՞ս, որ դրանք սուտ-մուտ բաներ են:
- Ի՞նչն է սուտ-մուտ բաներ,- միայն իր ձայնը լսելու համար հարցրեց Դերենիկը, անզուսպ պահանջ զգալով շրջվել, տեսնել՝ արդյոք խոտերի տա՞կ է դագաղը: Սատանայական մի փսփսուկ նրան համոզում էր, որ դագաղի հետ տարօրինակ բաներ են կատարվում:
- Ոգին, գյորնափշտիկը, այն աշխարհը, սատանան, ես ի՞նչ գիտեմ... Դու ինչի՞ց վախեցար:
- Քեզանից,- խոստովանեց Դերենիկը,- թվաց, թե դու ինձ պառկեցրել ես դագաղի մեջ ու քարով մեխում ես կափարիչը: Ու այդ Ենոքը, միաչքանի այդ Ենոքը...
- Հա, միաչքանի էր Ենոքը: Ծառը կտրելիս տաշեղը դիպել էր աչքին, փչացրել էր:
- Ու այդ միաչքանի Ենոքը բղավում էր վրաս՝ տուր իմ դագաղը...
- Կա'ց,- ճչաց սայլապանը,- քեզ ո՞վ ասաց, որ միաչքանի էր Ենոքը: Ես չասացի: Դու մեր գյուղից չես... Քեզ ո՞վ ասաց...
Դերենիկը թոթվեց ուսերը, այլևս անհնար էր զսպել ցանկությունը, շրջվեց տեսավ սայլի ցնցումներից խոտերը ցրվել, մերկացրել են սև դագաղի սուր-սուր անկյունները: Նա սարսափեց իր ոտքերի մերկությունից, հապշտապ հագավ գուլպաները, մտքում կափկափելով սայլից իջնելու, ոտքով գնալու որոշումը:
Սայլապանի ճչոցի վրա ձիերը կանգ առան, ոլորեցին պարանոցները, տիրոջ հուզմունքից գլուխ չհանելով՝ դոփդոփեցին ճանապարհը, ու փոշու խուտուտը գրգռեց, լայնացրեց նրանց խոնավ ռունգերը:
Դերենիկը չսպասեց, որ վախեցած սայլապանը վռնդի իրեն, ինքը ցած իջավ, մտավ արտը, և երբ հասկերը քսվեցին գոտկատեղին, նա երևակայեց, թե ծովն է ընկղմվում:
«Ավելի անհեթեթ բան չկա, քան այս արտի կողքով դագաղ տանելը,- մտածեց Դերենիկը,- և, առհասարակ, ինչո՞ւ մարդիկ փղերի նման չեն գնում մեռնելու աչքից հեռու մի տեղ»:
Նա մտքում ծիծաղեց սայլապանի ճչոցի վրա, ու այդ ներքին ծիծաղից շիկնեց նրա դեմքը: Արտասովոր, դղրդացնող արթնացում ապրեց Դերենիկը, մարմնում զգալով մեռած կամ քնած ինչ-ինչ մկանների թրթռում: Եվ այդ արթնացումը մի պահ նույնիսկ վախեցրեց նրան: Ավելի ճիշտ՝ դա վախ չէր, այլ անսովորության հետ երես երեսի հանդիպման դողոցք, որ շատ շուտ է անցնում, որովհետև անսովորը միայն առաջին պահ է անսովոր:
Դերենիկը տեսավ իր ոտնահետքերը, որ ձագարներ էին արտում, ուզեց կռանալ, ստուգել՝ կոտրվե՞լ են ցողունները, թե՞ ճկվել են միայն, հետո ծուլորեն շտկվող հասկեր նկատեց ու հասկերից մեկին թառած թիթեռ, որ չալպուտուրիկ թևերը սուր անկյուն կազմած դողում էր՝ ամբողջովին թռիչքի տենդով բռնված:
- Թռիր, դե,- խրախուսեց Դերենիկը,- մեկ, երկու, հոպա՜...
Թիթեռը ծաղկեց օդում, քսվեց Դերենիկի մազերին ու խուճապահար փախավ՝ շաղելով գույնզգույն ալրափոշի: Դերենիկը դուրս հանեց լեզուն, գլուխը վեր տնկեց ու վայելում էր մեռոնահամ ալրափոշու շոյանքը:
- Վերջ տուր խաղերիդ,- ձայն տվեց սայլապանը,- մեռելատանը ինձ են սպասում, չէ՞:
- Դու գնա,- սթափվեց Դերենիկը,- գնա, ես ոտքով կգամ:
- Խե՞նթ է, ինչ է: Ոտքով էիր գալիս, ինչո՞ւ նստեցիր սայլս: Արի, խելառ, արի, ձիերին չեմ ծեծի: Ճանապարհն իջնում է, ձիերն իրենք իրենց կգնան:
Դերենիկը դուրս եկավ արտից, նստեց արտեզրի թմբին, բերանն առավ մի ցողուն, ծծեց խաշած ցորենի համ հիշեցնող հյութը և ափսոսաց, որ անցնում է բարկությունը:
- Ինչո՞ւ երեխաներին ձիու պոչի մազ չտվեցիր,- հիշեց, ինքնագրգռման փորձ արեց Դերենիկը,- այդ երեխաները հիմա երևի լուսամուտի ապակիներ են կոտրում: Այդ երեխաներին հիմա երևի ծեծում են: Վաղն այդ երեխաները գողանալու են ձիուդ ամբողջ պոչը:
- Արևի, քամու, անձրևի տակ պարարտանյութ եմ կրում, խոտ եմ կրում, դագաղն ի՞նչ է, երկու տախտակ, երկու տախտակի համար երեսուն կիլոմետր գնում եմ, երեսուն կիլոմետր ետ գալիս, երեկվա լակոտն ես, գլխիս քարոզ ես կարդում,- շուտասելուկի պես ասաց սայլապանը:
- Ես լակոտ չեմ,- բողոքելու ճիգ արեց Դերենիկը,- ես Դերենիկ Տերտերյանն եմ:
- Ախար, գլխի էի ընկնում, որ տերտերների տոհմից ես,- ուրախացավ սայլապանը,- այս պուճուր երկրում երեք հայից երկուսը տերտերի թոռներ են:
Նա նստելատեղից վերցրեց բաճկոնը, ցած իջավ սայլից ու հենց ճանապարհի մեջտեղում փռեց բաճկոնի ծոցագրպանից հանած մաշված, ծալված քարտեզը:
Դերենիկը, որ եկել կանգնել էր սայլապանի գլխավերևում, նկատեց, թե ինչպես մի հետաքրքրասեր մրջյուն թողեց ավարը և բարձրացավ քարտեզի վրա: Նա անարգել կտրեց մի քանի լեռնաշղթա, առանց թրջվելու լողաց-անցավ Սևանը և, բոլորովին ուշադրություն չդարձնելով պետական սահմանը խորհրդանշող կարմիր գծի վրա, մտավ հարևան երկիր: Հարևան երկրի կենտրոնին չհասած, նա կանգնեց շունչ քաշելու, իրար քսեց առջևի վերջավորությունները, և հենց այդտեղ սայլապանի մատը ճզմեց նրան:
- Այստեղ մեր գյուղն էր, Բեսին: Հին գյուղ չէր, հին լիներ, եկեղեցի կունենայինք: Ուրֆայից էինք տերտեր կանչում՝ պսակի, թաղման համար: Եվ արդեն փող էինք հավաքել, որ եկեղեցի շինենք, երբ լուր եկավ, թե հայերին կոտորում են: Մենք փախանք Մդեբ՝ Բոզիմ Համադի մոտ: Բոզիմ Համադն ասաց. երեք եղբայր եք, երեքդ էլ իմ տղերքն եք: Դու Սարգիսը չես, Խդրն ես, դու Կարապետը չես՝ Իսան ես, դու Ներսեսը չես՝ Ուեսոն ես, գնացեք ոչխար պահեք: Տո, դուք ի՞նչ գյավուր,- ասաց Բոզիմ Համադը,- դուք եզդի եք: Գյավուրն արհեստավոր է:
Մի քանի ամիս ծպտված ապրեցինք և էլի կապրեինք, եթե Կարապետը՝ Իսան, Ուրֆա տանող ճանապարհին չհանդիպեր գաղթականների քարավանին: Իսա, դու Իսա լինես, տասներկու կին, պառավ, երեխա է փախցնում քարավանից ու բերում Մդեբ: Խեղճ, սոված, ջարդված հայեր էին, ընկան թթենու տակ, քնեցին:
Բոզիմ Համադը մի տղա ուներ, անունը՝ Ասաֆ: Մի չարսիրտ, ոսկի սիրող շուն: Սա անցնում է թթենու մոտով, տեսնում է գաղթականներին ու մտածում. սրանք տուն-տեղ թողած հայեր են, ոչինչ չեն վերցրել, գոնե ոսկի վերցրած կլինեն: Մոտենում է, թե՝ կնանիք, եթե ոսկի ունեք, տվեք, ձեզ ուտելիք բերեմ, խմելիք բերեմ: Մի պառավ խալաթի աստառի տակ ոսկիներ է կարած լինում, պոկում է մի ոսկի, տալիս է այս շանը:
Ասաֆը բռնում է Իսայի օձիքից. «Գյավուր,- ասում է,- սրանց ինչո՞ւ ես բերել»:
«Մեղք են, չէ՞»,- ասում է Իսան:
«Բա մենք մե՞ղք չենք: Ձեզ հազիվ ենք պահում: Ձեր պատճառով վաղը մյուս օր մեզ էլ կարող է մորթեն»:
Մդեբում մի արաբ կար. չխոսկան մարդ էր, ապրում էր մոր հետ: Ասաֆը, Իսայից գլուխ չհանելով, գրգռում է սրան՝ թե սպանենք գյավուրներին, շատ ոսկի ունեն: Ու գիշերը այս արաբը տասներկուսին էլ խեղդում, ջրհորն է գցում:
Երեք օր հետո առավոտյան արթնացանք արաբի մոր ճչոցից: Գիշերվա շապիկով կանգնել էր դռանը ու բղավում էր. յա-յովելի՜, հա-հո, հավար, հասեք, տղաս խենթացել է: Մորն, ուրեմն, ուզեցել է խեղդի ու ոսկի է պահանջել:
Դռները փակեցին, որ դուրս չգա տնից, մինչև երեկո մեռավ: Ոչ ոք չէր կարողանում մոտենալ դիակին: Գարշահոտը ընկավ գյուղը:
- Հետո՞,- հարցրեց Դերենիկը:
- Հետո մենք փախանք Մդեբից: Էլ ի՞նչ ես շշմել, նստիր գնանք:
Սայլապանը խնամքով ծալեց քարտեզը, դրեց ծոցագրպանը, հետո բաճկոնը ուզեց փռի նստելատեղին ու, չգիտես ինչու, մտադրությունը փոխեց, հագավ ու ինքն էլ նստեց չոր տախտակին:
Ձիերը հոգնել էին կանգնելուց, վազելու փորձ արեցին, բայց սայլապանը պահեց նրանց: Ճանապարհն իրոք իջնում էր, զգացվում էր ձորի խոնավ հոտը, և Դերենիկին այնպես էր թվում, թե անիվների ճռնչոցի հետ լսողությանն է հասնում նաև ջրի խշշոցը:
- Քրիստոսին ձեռ ես առնում,- խոսեց Դերենիկը,- տեսա՞ր, ինչ եղավ արաբին:
- Իսկ Ասա՞ֆը,- մեկեն վրա բերեց սայլապանը, ասես սպասում էր Դերենիկի խոսքին, ասես այս ամբողջ պատմությունը պատմել էր Դերենիկին ծուղակը գցելու համար,- իսկ մնացածնե՞րը: Ամեն սպանության քանի՞ պատիժ է ուղարկում աստված: Եթե ամեն սպանության դիմաց աստված պատիժ է ուղարկում, ապա, բարով ես եկել, աստծո որդի: Իսկ եթե չէ, իզուր ես եկել, մեզ ուրիշ աստված է պետք, ուրիշ աստծո որդի է պետք:
Ձիերը ծարավ էին. ջրի կանչը խենթացնում էր նրանց, ու սայլապանը, որ խճճվել էր մտքերի, հուշերի քաոսում, մոռացել էր ձգի ձիու սանձը, զսպի ձորը թռչող ձիերի վազքը:
Եվ այդ խելացնոր վարգի մեջ Դերենիկը մտածում էր, թե ահա քանի դար ինքը իր ճշմարտությամբ, սայլապանն իր ճշմարտությամբ նստած են այս ճռճռան սայլը, գլորվում են անվերջ և ոչ խորտակվում են, ոչ էլ լեռան գագաթն են բարձրանում...

________________

Ոսկու շուկայում

Ոսպնյակն աջ աչքին հպած ակնավաճառը տնտղում էր Միքայելի մատանին և քթի տակ դնդնում ոչ այն է՝ երգ, ոչ այն է՝ աղոթք: Երգ կոչվելու համար դնդնոցը մեղեդի պիտի ունենար, աղոթքի համար` բառեր, բայց ոչ մեղեդի էր հյուսվում, ոչ էլ բառեր էին հոդաբաշխվում: Ակնավաճառի փակված ձախ աչքի թարթիչները թրթռում էին` ինչպես իրար քսվող թիթեռի թևիկներ, երբեմն միայն հեռանում մեկ-մեկուց, կկոցվում, երբ ոսկու շուկայի ծղրիդային բվվոցն ընդհատվում էր վաճառասեղանների ապակուն զարկվող զարդերի զրնգոցից: Արարատի առասպելական միաչքանի օձի էր նման ակնավաճառը և նրա ոսպնյակը թվում էր որպես թանկագին քար, ուր որ է պիտի շպրտվեր երկինք ու շողշողար արեգակի նման:
- Ոսկին մերն է,- եզրակացրեց ակնավաճառը,- երևի` Զոդից: Ակը փիրուզ է: Երկու կողմերում էլ ձկան թեփուկներ են փորագրված: Սրա նմանը տեսել եմ թանգարանում… Հատուկ պահոցում:
- Մեծ տատուս մատանին է,- շտապեց տեղեկացնել Միքայելը, ուզեց ասել նաև, որ պառավին լողացնելիս ծոցից ծալծլված, խունացած մի ծրար էր ընկել ջուրը, սուզվել մինչև տաշտակի հատակը ու թեև թույլ, խուլ, սակայն ճիշտ այնպիսի զրնգոց էր արձակել, ինչպիսին հիմա արձակում են վաճառասեղանների ապակուն զարկվող զարդերը: Տիկնիկի չափ տկլոր պառավին մոռացած մի քանի զույգ կանացի ձեռքեր սուզվել էին զրնգոցի ետևից և երկար ժամանակ չէին կարողանում դուրս հանել տաշտակի հատակին սոսնձված ծրարը: Պառավի դեմքին ժպիտ էր նկարվել: Ոտքերի խուտուտից նա զգում էր, որ կանացի այդ ձեռքերն ավելի շատ խանգարում էին մեկմեկու, քան տաշտակի հատակից փորձում պոկել զրնգոց արձակած ծրարը: Թե ինչու մատանին մատին չէր հագել, այլ գցել էր ծրարը ու ծոցը խցկել, այդպես էլ չհասկացան, թեև ծրարի մեջ պահվող թղթակտորը, որի վրա անվարժ ձեռքով տուն էր նկարված, տան ետևի պատի տակ կլորիկ մի փոս, փոսի վրա երկանքի քար, կարծես հուշում էր, թե ինչպես պետք է կարդալ եղելությունը: Փախեփախից առաջ, եղած-չեղած ոսկին այդ փոսն էին գցել, ծածկել հողով, երկանքի քարով, մտածելով, որ մի օր հետ են դառնալու ու երկանքի քարն է իրենց մատնացույց անելու, թե որտեղ փորեն: Իսկ տան փոքր աղջնակը, որ հետո պիտի մեծ տատ դառնար, կամ գայթակղվել էր մատանու փայլից և կամ չէր հավատացել վերադարձի հնարավորությանը: Ամեն դեպքում ամաչել էր արարքից և մոտ յոթանասուն տարի ծոցում պահել գաղտնիքը:
- Ես չեմ ասում՝ գողացել ես,- առանց գլուխը բարձրացնելու ասաց Արարատի առասպելական միաչքանին,- թեև շուկա բերում են առավելապես գողացված զարդեր… Շատ հին մասնագիտություն է գողությունը, շատ ավելի հին, քան` պոռնկությունը:
Ակնավաճառի ձախ աչքից հեռացան թարթիչները, իսկ ոսպնյակից նայող աչքը խոշորացավ, դարձավ վայրէջքի պատրաստվող թռչող ափսե… Հիմա, հիմա վեր է շպրտվելու թանկագին քարը…
- Եվ հետո իմ ի՞նչ գործն է` գողացել ես, թե ոչ: Ես հո Ներսես Աշտարակեցին չե՞մ:- Ակնավաճառը աչքից հեռացրեց ոսպնյակը և նրա ժպիտը վերածվեց դեպի ծուղակի խայծը հրող որսկանի խրախուսանքի: – Եվ ոչ էլ դու ես իշխան Սոլոմոն երկայնաբազուկ Արղությանը: Սրա տանը վախճանվեց, չէ՞, մեր նորընծա կաթողիկոս Հովսեփը, ով այդպես էլ չհասավ Էջմիածին` իր Աթոռին:
- Հա, Թիֆլիսում վախճանվեց,- ասաց Միքայելը,- վրաց հանգուցյալ թագավորի ջերմուկներում լողանալուց հետո:
- Կարծում ես` մրսե՞ց,- Միքայելի տեղեկության վրա փոքր-ինչ զարմանալով հարցրեց ակնավաճառը և մեջլիս մտնող աշուղի վճռականությամբ որոշեց խեղճացնել սազը ձեռքն առած այս նորելուկին: -Շատերն են կարծում, թե մրսեց, բայց գուցե Դարեջան որբևայրի թագուհի՞ն ծածուկ թույն գցեց նրա թեյի բաժակը: Հը՞…
Միքայելի լռության մեջ ակնավաճառը տոնում էր կայծակնային իր հաղթանակը: Դե խոսիր, գիտունիկ, խոսիր, տեսնենք` որքան է գիտելիքներիդ խորությունը: Եթե շուկա ենք մտել ու ոսկի ենք առնում, ոսկի ենք ծախում, հո չի՞ նշանակում, թե քնած ենք էշի ականջում, իսկ պատմությունն առանց մեզ քսվելու, գալիս է ու գնում:
- Հը՞,- մի անգամ էլ հրավերքի կոչ արեց ակնավաճառը, բայցև չդիմացավ հակառակորդին վերջնականապես ոչնչացնելու գայթակղությանը:- Մենք չէ՞ որ պիտի անկախանայինք, վերականգնեինք մեր թագավորությունը, իսկ իրենք արդեն հանձնվել էին Ռուսաստանին: Եվ Ռուսաստանի հետ դաշնագրության մեր ծրագիրը հենց ինքը` Հովսեփ արքեպիսկոպոսն էր կազմել… Առաջին թագավորը կոմս Պոտյոմկինը պիտի լիներ… Հետո ի՞նչ, որ ռուս էր, թագավորությունն էր հայկական… Նախկին երեք դրոշներից` Արշակունյաց միագլուխ արծվից, Քրիստոնեության Գառն Աստծուց և փոքր հայոց երկու առյուծներից արդեն ձևել-կարել էին թագավորության նոր դրոշը: Նախանձը, չարությունը կարող էին, չէ՞, մի երկու կաթիլ թույն գցել թեյի բաժակը: Էլ չեմ ասում, որ Սանկտ-Պետերբուրգից էլ, հնարավոր է, աչքով անող է եղել…
- Կասկածներ եղել են,- ասաց Միքայելը,- ապացույցներ՝ ոչ: Ասացին՝ մրսել է: Փետրվարի վերջն էր, թագավորական բաղնիքի ջրերը եռում էին, իսկ դրսում սառնամանիք էր:
- Թեյի բաժակը քննող եղա՞վ… Կաթողիկոսի արյան բաղադրությունը ստուգվե՞ց… Թարմ հետքերով կարելի էր պարզել, թե ինչից մեռավ Հովսեփ կաթողիկոսը, բայց այդ գործը հո Դարեջան որբևայրին չէր անելու և կամ Սանկտ-Պետերբուրգից աչքով անողը… Իսկ Ներսես Աշտարակեցուն այլ հետքեր էին հետաքրքրում: Ջրօրհնեքի օրը գնաց նա իշխան Սոլոմոն Արղությանի տուն՝ տոնը շնորհավորելու և իշխանի մատին տեսավ հանգուցյալ կաթողիկոսի եպիսկոպոսական զմրուխտե մատանին: Բարև-բարի իրիկուն ասելուց հետո նա մատը տնկում էր պատից կախված Հովսեփի յուղաներկ մեծ պատկերի կողմը և ցույց տալիս հայրապետի մատին պսպղացող մատանին: «Ինչո՞ւ է հայրապետական զարդը ձեր մատին, իշխա՛ն, և ոչ թե իմ ձեռքում,- ասում է Ներսես Աշտարակեցին,- մինչդեռ հոգելույս քահայանապետի ժառանգը, որպես Աթոռի ներկայացուցիչ, ես եմ, և ոչ թե դուք»: Ծանո՞թ է քեզ այս պատմությունը, երիտասարդ:
- Ծանոթ է,- դառը ժպտաց Միքայելը,- ճեմարան եմ ավարտել:
- Բա ո՞ւր է սքեմդ, միրուքդ…
- Կարգալույծ եղա,- կարճ կապեց Միքայելը:
- Ա՜,- ցավակցեց ակնավաճառը,- բա հիմա ո՞նց ես ապրում… Դուք՝ կղերականներդ, ախր, ուրիշ փեշակ չունեք… Գոնե քահանա մնայիր՝ կնունքից, թաղումից, տնօրհնեքից մի քանի կոպեկ կշահեիր… Մատանիդ լավն է, բայց ոչ գործածելի: Հիմա կանայք զիզի-բիզի զարդեր են սիրում: Գին չեն տա, թեև՝ անգին է…
- Ես չեմ էլ վաճառում,- ստեց Միքայելը,- ուզում էի արժեքն իմանալ:
«Թույլ տուր չհավատալ»,- մտքում ասաց ակնավաճառը և նրա կասկածը նկարվեց դեմքին:
«Վաճառող լինեի՝ մեծ տատիս ծոցից ընկած քարտեզը կվաճառեի,- իր սրտին հավատալով, արդարացավ Միքայելը,- բայց չվաճառեցի, չէ՞»:
Քարտեզն, իրոք, չէր վաճառել: Այդպես էր ստացվել. գնորդն ինչպես հանկարծակի հայտնվել էր, այդպես էլ չքվեց: Ձերբակալվե՞ց, խփվե՞ց սահմանի վրա, ինչ իմանաս:
Թուրքի հետ սահմանը, ճիշտ է, փակ էր, այս կողմից ռուս սահմանապահներն են հսկում, մյուս կողմից՝ ասկյարները, բայց արի ու տես, որ կան մարդիկ՝ այս կողմից այն կողմ են անցնում, այն կողմից՝ այս կողմ: Պապերից, տատերից, կորուսյալ երկրից խոսելիս, մի օր, մտերմիկ մի շրջապատում, պատմել էր մեծ տատի ծոցում պահված ծրարի մասին և ընկել էր կրակը: Նեղ ճակատով, մանրիկ աչքերով բարձրահասակ անծանոթը հայտնվել էր օրեր անց և առաջարկել գործարքի երկու տարբերակ. «Եթե վստահում ես ինձ,- ասել էր,- կգնամ, կգտնեմ ձեր գանձը ու հավասար կկիսենք: Այս տարբերակի դեպքում քո վախն է արդարացի` կարող է քեզ խաբեմ: Եթե չես վստահում` նախապես մի գին ասա, ես կվճարեմ: Այս տարբերակով էլ, անշուշտ, իմ վախն է արդարացի: Բայց ոչ այն պատճառով, որ չեմ հավատում քեզ և քո մեծ տատին, այլ, որովհետև, շատ հավանական է, որ թուրքն արդեն գտել է ձեր գանձը»: «Դու, ի՞նչ է, նման գործով շա՞տ ես եղել այն կողմերում»,- հարցրել էր Միքայելը` զարմանալով, թե այդ բարձրահասակ մարդն ինչպես է աննկատ կտրում-անցնում սահմանը: «Մի քանի անգամ,- ասել էր անծանոթը,- և ոչ մի անգամ գանձ չեմ գտել: Փոսերը գտել եմ, գանձերը` ոչ: Ողջ երկիրը փորփրել են անաստվածները»:
- Հիշատակը` հիշատակ,- հիշողությունից ազատվելով ասաց Միքայելը,- բայց ուզում էի իմանալ մատանու իրական արժեքը:
- Ասացի արդեն` անգին է,- հաստատեց ակնավաճառը,- բայց որպես թանգարանային նմուշ է անգին: Գողը քո մատանին չի էլ գողանա: Գրպանիդ թաշկինակը կթռցնի, սա՝ չէ: Իհարկե, կան մարդիկ, ովքեր կգնահատեն մատանիդ, նաև կփորձեն գողանալ, կամ գնել հնարավորինս էժան, բայց դրանից ոչինչ չի փոխվի… Միևնույն է, նրանց կանայք կամ սիրուհիները չեն հագնելու այս մատանին… Եվ, ուրեմն, էլի մնալու է որպես թանգարանային նմուշ… Բայց վերադառնանք Ներսես Աշտարակեցուն… Խելացի, հայրենասեր, սկզբունքային մարդ էր, ինչո՞ւ թողած Հովսեփ կաթողիկոսի մահվան պատճառների փնտրտուքը, զբաղվեց իշխան Սողոմոն Արղությանի, թող որ անթույլատրելի, մեղքով: Խեղճը վախից անկողին ընկավ, մեռավ… Իսկ Դարեջան թագուհին ապրեց երկար: Իսկ Սանկտ-Պետերբուրգից աչքով անողը ապրեց երկար… Հայկական թագավորության ստեղծման գաղափարն էլ պայթեց օճառի պղպջակի նման… Հիմա ես, դու, նա, երկու հարյուր տարի անց, կարո՞ղ ենք վերականգնել հավաստի պատմությունը: Կարո՞ղ ենք իմանալ, որ եթե մեզ կոտորել են հավատի համար, ապա ինչո՞ւ են կանգուն մեր եկեղեցիները, իսկ պալատները չկան… Հավաստի պատմությունը, ի դեպ, ընթանում է հորինովի պատմության կողքից, զուգահեռաբար: Մենք ապրում ենք հորինովի պատմության մեջ… Քեզ ինչո՞ւ կարգալույծ արեցին:
Վեհարանից դեպի Մայր տաճար շարժվող կաթողիկոսական թափորն անցնում էր հավատացյալների ու զբոսաշրջիկների միջով: Մարդկային միջանցք էր առաջացել Վեհարանի ու Մայր Տաճարի միջև: Ղողանջում էին եկեղեցու զանգերը: Ամպհովանու տակ քայլում էր Վեհափառը, խաչակնքելով ողջունում և օրհնում հավատացյալներին, զբոսաշրջիկներին: Գրկի երեխա տեսնելիս նա դուրս էր գալիս ամպհովանու տակից և աջը դնում մանկան գլխին: Կանայք համբուրում էին Վեհափառի աջը: Ամպհովանու ետևից քայլում էին պատվավոր քաղաքացիները, ըստ հոգևոր աստիճանակարգի` արքեպիսկոպոսներն ու եպիսկոպոսները, վարդապետներն ու սարկավագները: Սարկավագների դասի մեջ քայլող Միքայելի հայացքը թափորի շարքերի մեջ ճեղք որոնելով, սևեռված էր պատվավոր քաղաքացիներից այն մեկի վրա, ով գլխավերևում հովանոց էր պահել: Երբեմն սրա գլուխն էր նկատվում, երբեմն` կիսադեմը, ավելի հաճախ ձախ ձեռքը, որով բռնել էր հովանոցի երկար կոթը: Պիջակի թևքը ցած էր սահել, մերկացրել դաստակի կապտավուն դաջվածքը: Մարդկային միջանցքի երկու կողմերի առաջին շարքերում հիմնականում կանայք էին: «Տես, թե մեզ ոնց են խղճում կանայք,- Միքայելի ականջի համար շշնջացել էր կողքից քայլող սարկավագը և գլխի շարժումով աջ ու ձախ ցույց տվել:- Նրանց թվում է, թե մեզ գողացել են իրենցից… Նրանք իրենց որբևայրի են կարծում…»:
Վեհափառը հերթական մանկան գլխին էր դրել աջը, իսկ մանկանը գրկած մոր կողքին կանգնած հնամաշ շրջազգեստով կինը համառորեն իր կլորիկ փորն էր ցույց տալիս: Վեհափառը հղի կնոջն էլ էր օրհնել: Իսկ կապտավուն դաջվածքի կարիճին փակվող-բացվող տեսադաշտը շարժում էր հաղորդել: «Որդան կարմրի թելի նման են քո շրթունքները,- Երգ-երգոցից տողեր էր արտասանում Միքայելի կողքից քայլող սարկավագը: – Սերս հափշտակել ես, ով իմ քույր հարս, սիրտս հափշտակել ես քո մի հայացքով, պարանոցիդ մի մանյակով…»: «Այ Սողոմոն,- հեգնանքով ընկերոջն էր դիմել Միքայելը,- քեզ ծանո՞թ է հովանոցի տակ քայլող պատվարժանը»: «Բռնեցեք աղվեսներին,- սարկավագը այլ տողեր էր արտասանել Երգ-երգոցից,- բռնեցեք այգիներն ավերող պստիկ աղվեսներին, որովհետև ծաղկել են մեր այգիները…»: «Աղվե՞ս է»,- հարցրել էր Միքայելը: «Սողոմոնի ժամանակ պստիկ աղվես էր, հիմա խոշոր գայլ է… Նվիրատու է, զավակս…»:
Արդեն եկեղեցու ներսում, պատարագի ժամանակ, Միքայելը մոտեցել, բռնել էր հովանոցը ձեռնափայտի վերածած պարոնի օձիքը և ոտքով անզգուշաբար դիպել ձեռնափայտի վերածված հովանոցին: Պարոնը կորցրել էր հավասարակշռությունը, ոտքը ոտքին զարկել և պիտի վայր ընկներ, եթե վրա չհասնեին երկու հաղթանդամ, հաստավիզ տղաներ: Միքայելին հրմշտելով նրանք եկեղեցուց դուրս էին հանել կարիճի դաջվածքով պարոնին` անասելի խառնաշփոթ առաջացնելով եկեղեցում… Տարիներ առաջ այդ պարոնը մուրացիկ երեխաների հանրապետության նախագահն էր: Ամեն երեկո, քնելուց առաջ, անավարտ շինության ավերակների մեջ, նա մանրակրկիտ հաշվում էր օրվա մուրածը և վայ նրան, ով կփորձեր ծոցը գցել թեկուզև մի լումա: Ծեծելուց առաջ, երբ քշտում էր ձախ թևքը, մուրացիկներին թվում էր, թե կարիճն է իրենց խփում: «Քանի՞ անգամ եմ ձեզ ասել, որ ձեր գործը մուրալն է: Մուրալը,- բղավում էր մուրացիկների հանրապետության նախագահը:- Մարդիկ չեն սիրում գողերին… Մուրացկաններին խղճում են, գողին` ատում…»: Երկրաշարժից հետո Միքայելը այդ հանրապետության քաղաքացիներից էր…
- Չեմ կարծում, թե հարբեցողությամբ ես զբաղվել,- ասաց ակնավաճառը,- կամ` մանկապղծությամբ… Առողջ, ամուր տղամարդու տեսք ունես և քեզ դժվար էլ է պատկերացնել սքեմի տակ…
Հրաժեշտից առաջ հոգեհայր Սրբազանը իր խուցն էր տարել աշխարհիկ հագուստով Միքայելին և շշուկով ասել. «Ներող եղիր, զավակս, ես չկարողացա մեղմել Վեհափառի զայրույթը»: «Դուք ինձ ներեք, հայր սուրբ, կարգազանց եղա: Խանգարեցի պատարագի խաղաղ ընթացքը»: «Խնդիրը պատարագը չէ, զավակս,- ասել էր Սրբազանը,- պատարագի խաղաղ ընթացքը վերականգնվեց: Դու խանգարեցիր մեղք գործած մարդու ետդարձի ընթացքը»: Սրբազանը թեթևակի հազոցով մաքրել էր կոկորդը և Սուրբ Գրքի անհրաժեշտ էջը մտովի գտնելով, կարդացել. «Եթե որևէ մեկը ետ դառնա իր անօրինությունից և իրավունք ու արդարություն գործի, նա կապրեցնի իր անձը: Ետ դարձեք անօրինությունից, որ ապրեք: Հաճելի չէ տեսնել մեռնողի մահը: Ուրեմն` ետ դարձեք, որ ապրեք»: Այսպես է ասված, զավակս»: Միքայելը ծնկել էր եպիսկոպոսի առջև, երկար նայել ծերի իմաստուն աչքերին, հետո քնքշանքով բռնել նրա աջը, համբուրել: «Ամեն մեղք կարելի՞ է ներել, հայր սուրբ»: «Կարելի է, զավակս»,- ասել էր Սրբազանը: «Ապաշխարանքով, խաչհամբույրով կարելի՞ է փրկվել»: «Կարելի է, զավակս»: «Իսկ եթե խաբո՞ւմ է, որ ետ է դարձել, եթե կեղծո՞ւմ է»: Սրբազանը մատը վեր էր տնկել. «Նա տեսնում է ամեն ինչ»: «Նա երկնքում է,- ասել էր Միքայելը,- իսկ այստեղ` երկրի վրա եկեղեցին է, եկեղեցու սպասավորներն են… Մեր տեսողությունը չի՞ խեղճանում նվիրատվություններից… Այս ովքե՞ր են, հայր սուրբ, եկեղեցու բարերարներն ու նվիրատուները: Նույնիսկ եկեղեցի կառուցողները… Այս աղքատ երկրում որտեղի՞ց հայտնվեցին այսքան մեծահարուստներ… Դուք էլ գիտեք, որ արդար քրտինքով չեն հարստանում… Հարստանում են մեղքով… Գիշերով նրանք մեղք են գործում, առավոտյան՝ գալիս ապաշխարանքի: Առավոտն են մեղք գործում, երեկոյան են գալիս: Եկեղեցին ներում է նրանց, իսկ կյանքը շարունակում է ապականվել: Մեղքը գործվում է այնտեղ, ներումը շնորհվում է այստեղ: Մեղքն ու ապաշխարանքը հեռացել են մեկ-մեկուց…»:
- Կարգազանց եղա,- վերջապես պատասխանեց Միքայելը ու մեծ տատի մատանին ծոցագրպանը գցեց:- Ես քեզ խաբեցի` թե չեմ ծախում, բայց ուրախ եմ, որ այս անգինը գին չունի:
Միքայելը դուրս ելավ ոսկու շուկայից և երկար ժամանակ գլխի չէր ընկնում` հավաստի՞, թե՞ հորինովի պատմության ճանապարհով է գնում… Իսկ ակնավաճառը, թեև տնտղելու ոչինչ չուներ, ոսպնյակը հպել էր ձախ աչքին, աջը՝ կկոցել, և կրկին նմանվել Արարատի առասպելական միաչքանի օձին:

__________________________

Մեղք է, չէ՞

Ընկուզենուց կապված մեր շունը շփոթվել էր, չգիտեր` ետևի ոտքերին կանգնի ու փաթաթվի ծնկների՞ս, ինչպես վարվում էր ամեն անգամ, երբ հայրական տուն էի գալիս, թե՞ ատամները կրճտացնելով հաչա անծանոթ հյուրի վրա: Նա ավելի շփոթվեց, երբ անծանոթ հյուրը լայնեզր գլխարկը հանելով ու թեթևակի խոնարհումով մտերմաբար աչքով արեց և ընդառաջ եկող հորս ձեռք մեկնելով՝ տուն մտավ: Հիմա արդեն շփոթմունքը վերածվեց վիրավորանքի: Սկսեց հաչալ: Վիրավորվել էր, որ հյուրը սկզբում կարծես թե իր առջև էր գլխարկ հանել ու իրեն էր աչքով արել, հետո, պարզվեց, տանտիրոջն է ողջունել:

- Սուս,- ասացի նրան,- չե՞ս տեսնում ով է եկել…
Նա մեր լեզուն հասկանում էր, մենք` իրենը վերծանում… Հաչոցը, ճիշտ է, կտրեց, բայց ճպռոտ շրջանակների մեջ պսպղացող աչքերից կայծեր էին դուրս թռչում:
Հայրս մեծ ու առատ սեղան էր գցել, այնքան առատ, որ դեմ դիմաց նստած երկուսն էլ հազիվ էին երևում: Միայն գլուխներն էին նկատվում: Ես թե՛ հուզված էի, թե՛ ծիծաղս էի հազիվ զսպում, որովհետև պատկերը համառորեն հիշեցնում էր ժամանակին կարդացածս «Պրոֆեսոր Դոուելի գլուխըե գիտաֆանտաստիկ վեպը:
Երկուսն էլ կարճահասակ էին, երկուսն էլ կիսաճաղատ, երկուսն էլ ծանոթության առաջին պահերի անհարմարությունն էին ապրում, բայց որովհետև ամաչում էին մեկմեկու «հերթապահե հարցեր տալուց, հիմնականում լռում էին: Փրկողը ես պիտի լինեի, բայց գիտաֆանտաստիկ անիծյալ վեպը դարձել էր ծամոն, պոկ չէր գալիս մտքիցս, և հետո` խորովածը չէ՞ որ ես պիտի անեի: Դրությունը կարող էր փրկել նաև տանտիրուհին` իր գրադարանում գրողների հետ հանդիպման մեծ փորձ կուտակած տիկին Ազգանուշը, ով մեր թաղում և քաղաքում հայտնի էր իր լեզվանիությամբ, բայց արի ու տես, որ հիմա կծկվել էր, խեղճացել, դարձել համավոր հարս ու չէր համարձակվում առանց անհրաժեշտության դուրս գալ խոհանոցից:
Խորովածի դեռևս բոցկլտացող օջախի դիմաց պպզած՝ ես ստեղծված վիճակի համար մեղադրում էի հյուրին` Համո Սահյանին: Ինքը չցանկացավ, որ ընկերներիս էլ հրավիրեմ: Եվ նաև ակնարկեց, որ հայրս ոչ մեկին չկանչի: Երևի հոգնել էր աղմկալից խնջույքներից…
Հայրս կարծես ուրախ էր, որ երկուսով են լինելու, թեև դժվար պիտի լիներ դիմանալ պատվավոր հյուրով պարծենալու գայթակղությանը: Համենայնդեպս, նա մեծ ու առատ սեղան էր գցել և կիսաբաց թողել դարպասի դռնակը: Հյուրն Աստծունն է: Բայց ո՛չ լուրը, որ մեր տուն Համո Սահյանն է եկել, ո՛չ էլ խորովածի հոտը ի զորու չեղան խախտելու պարկեշտության սահմանը: Եվ նրանք` հայրս ու Համո Սահյանը, ստիպված էին ինքնուրույն ճեղքել լռության պատնեշը:
Երբ ներս տարա թոքի ու լյարդի վաղաեփ կտորներով շամփուրները, նրանք արդեն զրուցում էին: Ցածրաձայն, նույնիսկ խորհրդավոր: Ինձ տեսնելով` լռեցին, և ես հասկացա, որ նրանց համար այլևս ավելորդ եմ, նույնիսկ խանգարող, թեև համոզված էի` իմ մասին են խոսում: Հորս դիմագծերով գլուխը փոքր-ինչ սահյանավարի էր ինձ նայում, Սահյանի դիմագծերով գլուխը` փոքր-ինչ հորս պես: Ես պարզապես փախա սենյակից ու օջախի դիմաց նստած, իբր խորովածի ծխից, տրորում էի հուզմունքից լացող աչքերս…
Հետո, երբ նրանք, չգիտես խմիչքից թե զրույցից արբեցած, բակ դուրս ելան և մեկմեկու թիկն տված հազիվ էին ոտքի վրա մնում, ես սոսկումով մտածեցի, որ մահ ասած անխուսափելին նրանց ավելի մոտ է կանգնած, քան ինձ, և որ ես դատապարտված եմ տեսնելու նրանց կորուստը…
Հորիցս անջատվելով և ճոճվելով՝ Համո Սահյանը քայլեց դեպի Շեկոն: Ոչ միայն վիրավորանքը, այլև խորովածի ոսկորները մոռացած շունը ետևի ոտքերին կանգնեց, ինչպես իմ առաջ էր միշտ կանգնում և փաթաթվեց բանաստեղծի ծնկներին: Համո Սահյանը շոյում էր Շեկոյի գլուխը և քթի տակ ինչ-ինչ խոսքեր քրթմնջում: Քրթմնջում էր և Շեկոն ու պարանոցը հարմար պահելով՝ թույլ տալիս, որ Համո Սահյանը արձակի վզի կապը: Ազատություն ստացած Շեկոն մի քանի ոստյունով բակից այգի խուժեց:
- Մեղք է, չէ՞,- ասաց Համո Սահյանը:
Իսկ այգին ջրել էին նախորդ օրը: Մարգերը դեռ թաց էին: Շեկոն խրվում էր ցեխի մեջ, ցեխաջրի հրավառություն կրակում ոտքերի տակից և գրեթե ոչ շնական, այլ մարդկային հիացմունքի ձայներ արձակում:
Խոհանոցի լուսամուտից դուրս նայող տանտիրուհին` տիկին Ազգանուշը, սարսափից չռել էր աչքերը: Շունը տրորում էր լոլիկի, վարունգի, տաքդեղի սածիլները, սոխի, ռեհանի ծիլերը…
- Մեղք է, չէ՞,- կրկնեց Համո Սահյանը:
Իսկ հայրս, չգիտես ինչու, քրքջում էր…
Այգին, մասամբ բանջարանոցը լիովին ավերելուց հետո, ցեխակոլոլ Շեկոն սուսիկ-փուսիկ եկավ, պառկեց ընկուզենու տակ, պարանոցը հարմար պահեց, որ հայրս կապը վիզը գցի:
- Մարդն էլ շան պես է,- տխուր ասաց Համո Սահյանը: – Հենց ազատություն ես տալիս` ավերում է, ցեխոտվում…
Մեղք է, չէ՞…

___________________________

Արագիլները վերադարձան

Մի ժամանակ կարծում էի, թե արագիլներն են գարուն բերում։ Կանգնում էի մեր բակում, ցեխոտ մատներով սուլում ու ողջունում էի նրանց գալուստը։
Պապս ասում էր՝ գարունը ընկնում է երկնքից, աստծու տվածն է։
Հայրս ասում էր՝ տարին ունի չորս եղանակ՝ ամառ, աշուն, ձմեռ, գարուն։
Մայրս ասում էր՝ էլի ցեխոտել ես շալվարդ, դու փնթի տղա ես։
Իսկ ես համոզված էի, որ արագիլներն են գարուն բերում։
Երկու արագիլ էին՝ էգը և արուն։ Մեր փոքրիկ քաղաքում բամբակազտիչ գործարան կար, կարմիր-կարմիր տանիքով։ Ահա հենց այդ կարմիր-կարմիր տանիքի վրա էր հյուսված արագիլների զամբյուղաձև բույնը։ Ամեն գարնան սկզբին ուղիղ քաղաքի վերևում Աֆրիկայից, թե մի այլ հեռու տեղից, գալիս էին արագիլներն ու պտտվում։ Սկզբում պտույտների շրջանը մեծ էր. կկոցում էի աչքերս գտնելու նրանց ամպերի ճերմակ փրփուրների մեջ։ Հետո շրջանը փոքրանում էր, և նրանք պտտվում էին գործարանի վերևում։ Հետո էլի էր փոքրանում։ Ասես ներքևից մեկը անընդհատ փաթաթում կարճացնում էր նրանց ոտքերից կապված թելը։ Եվ այս անգամ նրանք պտտվում էին լայն բնի շուրջ։ Երբ արդեն կանգնում էին տանիքին, թվում էր, թե նրանք ոտքեր չունեն։ Ոտքերը կարմիր էին, տանիքը կարմիր էր։
Մայր արագիլը երկար կտուցով կսմթում էր ինքն իրեն, թքում-հարդարում էր գզգզված, փոշոտված փետուրները։ Իսկ արուն գործարար, տղամարդկային հայացքով զննում էր շրջապատը՝ որևէ փոփոխություն չի՞ եղել ձմեռվա ընթացքում։
Այդ օրվանից ճերմակում էին կարճահասակ բալենիները, ծիրանիները, հետո դեղձենիներն էին ներկոտվում նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով։ Այդ օրվանից ես մի ծառից մյուսն էի թռչում խեժ գտնելու։ Այդ օրվանից քրդուհիները «մացուն, լավ մացուն» էին բղավում։ Այղ օրվանից հարևան աղջիկները կարմիր, դեղին, կապույտ գոգնոցները սպիտակ ոտքերի արանքներում խճճելով դաշտ էին գնում բանջար քաղելու, իսկ ողջ գիշերները տանիքն էին ճանկռում մռմռ կատուները։ Եվ մեր խաղերն էին սկսվում, գարնանային խաղերը.
— Կի-կի-դա-նա-կի...
Այսպես էր գարունը գալիս։ Արագիլներն էին բերում։

Երևանից որսորդական ընկերության տոմսը գրպանը դրած մի հրացանավոր գալիս է մեր կողմերը կաքավ սպանելու անզուսպ վճռականությամբ։ Այս կողմ, այն կողմ՝ կաքավ չկա։ «Թյու» ասում է երևանցի հրացանավորը ու մտնում Սև ջրի եղեգնուտների մեջ։ Մտածում է այսպես. եթե կաքավ չկա, հերն էլ անիծած, վայրի բադերն էլ պակաս համեղ չեն։
Եղեգները շրշացել են, ինչպես կնոջ փեշերն են շրշում, և որսորդական հրացանի փողը ուղղվել է այդ կողմը: Տրաք-տրաք... մոտեցել է, տեսել արյունը ու ետ փախել, փախել այնքան, մինչև պատահական մի բեռնատար վերցրել է նրան։ Վարորդն ասել է.
— Երեսիդ գույն չկա, ախպերացու։
Սա ձայն չի հանում։ Վարորդը կասկածանքով նայել է հրացանին։
- Դու հո...
- Չէ, չէ... կարծեցի բադ է, բայց... արագիլ էր։
- Էհ, ախպերացու,- ասել է վարորդը,— ես քեզ հիմա կիջեցնեի մեքենայից, բայց դե... Ախր, ամեն մարդ հրացան չպիտի վերցնի, ախպերացու։ Հրացան վերցնողը չպիտի սխալվի, ախպերացու։ Թե չէ, ի՞նչ դուրս կգա...
Մայր արագիլը երկար սպասեց ընկերոջը։ Կանգնում էր գործարանի տանիքին ու կտուցը վեր տնկած սպասում։ Նրան թվում էր թե հիմա ուր որ է օդը ծածանվելու է ծանոթ թևերի թափահարումից։ Աշնանը չվեցին կռունկները։ Մայր արագիլը ճանապարհեց նրանց կտուցով ու մնաց։ Մնաց ձմեռելու։ Մեր հարևան պառավները խաչակնքում էին երեսները: Նման բան չէին տեսել։
Պապս խոսում էր ինքն իր հետ՝ արագիլն էլ մարդ է։ Մարդու նման սիրել գիտե։
Հայրս հայհոյում էր որսորդին՝ կույր շանորդի։
Մայրս ձգում էր ականջս՝ մեկ էլ չլսեմ, որ մտնես եղեգների մեջ։ Չլսեմ։
Իսկ ես մտածում էի գարնան մասին։ Եթե չչվի մայր արագիլը, էլ ո՞վ պիտի գարուն բերի։
Մայր արագիլը ձմեռեց բամբակազտիչ գործարանի տանիքին։
Բայց գարունը եկավ։ Ես զարմացել էի։ Էլի սպիտակել էին բալենիները, ծիրանիները, էլի նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով էին ներկվել դեղձենիները... Սակայն խեժն այլևս այն համը չուներ, գարնան մեջ ինչ-որ բան պակաս էր։
Հայրս տանը չէր, դարբին Գրիգորը տանը չէր, քեռի Գևորգը, թաղի մնացած տղամարդիկ նույնպես, և մայր արագիլն էլ չէր դիմացել ձմռան ցրտին՝ մեռել էր։
Մեր խաղերը այլևս «կիկի-դանակի» չէին, այլ` կռիվ-կռիվ:
Հիշում եմ, թե ինչպես քաղաքում երևաց առաջին հենակավորը։ Քաղաքը լուռ էր, և այդ լռության մեջ, ինչպես մուրճի հարվածներ, զույգ հենակ էր թըկ-թըկում։
Հիշում եմ, թե ինչպես մի ամառ Երևան գնացինք, հորաքրոջս մոտ։ Առաջին անգամ տեսա իսկական, կենդանի գերմանացիների։ Դրանք ֆաշիստներ չէին, դրանք պարզապես գերմանացիներ էին՝ մաշված համազգեստներով, առանց ուսադիրների, շեկլիկ մազերով և տխուր աչքերով։ Հարևանի տղա Միշիկի հետ պատշգամբից լրագրեր էինք նետում նրանց և փոխարենը ստանում փայտե խաղալիքներ։ Մի խաղալիք-մարզիկի համար մենք երկար կռվեցինք։ Միշիկն ինձնից ուժեղ էր՝ խլեց։ Մի քանի օր անց, ստացվեց Միշիկի հոր սպանության լուրը: Միշիկի մայրը լաց էր լինում, հորաքույրս լաց էր լինում, Միշիկը լաց էր լինում, ես էլ էի լաց լինում։
Հետո մենք, ոտքերի տակ գցելով, փշրեցինք խազալիք-մարզիկը և պատշգամբից այլևս լրագիր չէինք նետում...
Այս ամենը ստիպեց ինձ հիշել հորս հեռախոսազանգը։ Զանգեց ու մի քիչ կարոտով, մի քիչ բարկացած ասաց.
— Տղա, դու հո Նոյի ագռավ չե՞ս։ Ինչո՞ւ չես գալիս։ Ամուսնացել ես, լավ ես արել, բայց հայրական տուն կա, որ պիտի նորոգվի, հող կա, որ պիտի մշակվի։ Դու չգիտե՞ս, որ գարուն է եկել։
— Գիտեմ,— ասացի,— Երևանում էլ են կանաչել ծառերը։
— Այս տարի լավ բերք է սպասվում,— շարունակեց հայրս,- վերադարձել են արագիլները։
— Ի՞նչ արագիլներ,— զարմացա ես։
— Արագիլներն էլի՞, չես հիշում։
Ու ես հիշեցի։
Հիշեցի տարիներ շարունակ անտեր մնացած բույնը, որից ամեն թեթև քամի շյուղեր էր փախցնում։ Ինձ միշտ թվում էր, որ մեր փոքրիկ քաղաքի վրա պատերազմը միայն մի ռումբ էր գցել, գցել էր արագիլների բնի վրա։
— Չե՞ս հիշում։
– Հիշում եմ։ Կգամ։
Վաղը շաբաթ է ու կգնամ։ Կգնամ տեսնելու արագիլներին։ Կգնամ ծառերից խեժ պոկելու, կգնամ զգալու գարունը։
Հետաքրքիր է, որտե՞ղ է հիմա Միշիկը:

_________________________________

ԱՄԱՌ ԷՐ, ԿԻՐԱԿԻ

Չորրորդ հնդուհավի գլուխն էլ առաջին երեքի նման Արշակը պիտի գցեր հարևան Արամի շան առաջ, եթե հենց գլխատման պահին բակ չմտներ անծանոթ մի հայորդի: Քրտնած էր մարդը, քրտինքը թրջել էր վերնաշապկի թևատակերը, սպիտակ շալվարի նստատեղը, ճակատից, հոնքերից կաթիլներ էին ծորել ակնոցի փոշոտ, լայնեզր գլխարկի ստվերից մթնած ապակիներին, որ այլևս թափանցիկ չէին, համենայն դեպս, Արշակին չհաջողվեց տեսնել եկվորի աչքերը:
- Աստծու բարին,- բարևն առավ Արշակը, ուզեց գուշակել, թե ով է այս մարդը և ինչու է հայտնվել իր բակում:
Երբ բաժանում էին թաղի հողերը, Արշակը ուշ էր վրա հասել՝ մշակված սևահողերը այլևս չկային: Անմշակ քարքարուտներ, աղուտներ՝ ինչքան աչքդ կտրում է: Ուզում ես՝ սա է, չես ուզում՝ սա է: Արշակը վերցրել էր քարքարուտը: Նրա հողամասով վերջանում էր թաղը, որովհետև, թեև էլի ուշացողներ էին հայտնվել, բայց և ոչ մեկը նրանցից չէր հավատացել, թե քարքարուտը կարելի է դարձնել բերրի հողակտոր, ուր եթե սերմ գցես՝ ծիլ կտա, ծառ տնկես՝ պտուղ կտա: Իսկ առանց հավատի ո՞վ ձեռքը կառնի լինգը ու կմտնի քարքարուտ: Արշակի տունը թաղի վերջին տունն էր, ու եթե անծանոթը կտրել-անցել էր թաղը, հասել էր վերջին տանը, նշանակում է գործը կամ իր՝ Արշակի հետ էր, կամ... Ի՞նչ «կամ», աղուտներում ի՞նչ գործ ունի խելքը գլխին մարդը:
- Ջուր ունե՞ք, ջուր,- խնդրեց անծանոթը, և Արշակին այնպես թվաց, որ եթե քիչ ուշացնի ջուրը, ապա եկվորը ափ հանած ձկան պես շունչը կփչի: Նա ցած գցեց արնոտ դանակը, հնդուհավի գլուխը, մի անգամ էլ նայեց վերջին ջղաձգումներով մարող թռչունին ու մոտեցավ ջրհորին: Դույլի մեջ քիչ ջուր կար՝ արևի տակ էր, եռում էր: Տաք ջրով լվաց մատները, դույլը հորը գցեց: Թեթև ճնկըլ էր, փետուր էր, խցան, նախկինն ափսոս չէ՞ր,- ծանր ոնց որ թուջե,- հենց գցում էիր, բլդբլդալով հասնում էր հատակը ու ձիգ պարանի միջով վեր էր վազում ավազների խշրտոցը:
- Էլ հոգս չունեինք, հա՞,- ինքն իրեն դժգոհեց Արշակը, և այնպես դուրս եկավ, թե մորն է բողոքում: Պաղ ջուր խմելու ախորժակով տնից ելած պառավը եկել-տնկվել էր որդու կողքին:
- Ցամաքե՞լ է, Արշակ,- վախեցավ պառավը, բայց հավատը չէր գալիս ու, թեև աչքերը միայն լույսն ու մութն էին ջոկում, կռացավ, գլուխը կոխեց ջրհորի բերանը՝ ստուգելու կասկածը:- Տարին չորային է,- ձայնը խոնավ պատերին քսվելով իջավ,- անցած գիշեր չիմացա՞ր, առուներից ելել, փախչում էին գորտերը:
- Ո՞ւր էին փախչում,- անծանոթին մոռացած՝ հարցրեց Արշակը:
- Հա, դու քնած էիր, հարբել-քնել էիր, իսկ նրանք առուներից ելել, կռկռալով փախչում էին: Թոկը թափ տուր, Արշակ... Մարդ որ փախչում է, գիտե՞ ուր է փախչում: Մարդ որ փախչում է, վտանգից է փախչում: Գորտն էլ մարդու պես: Ճանապարհին թե ջուր, ճահիճ հանդիպեց, կապրեն, թե չհանդիպեց՝ կսատկեն:
- Թող սատկեն կամ թող մողես դառնան: Հրեն, աղուտներում առանց ջուր ո՞նց է ապրում մողեսը,- Արշակը շտկեց թիկունքը, և ջրից պոկված դույլի ճլփոցն ընկավ պառավի ականջը:
- Առավոտ կանուխ բերանը չար խոսքով չեն բացի, բալա,- պառավը խռոված ետ քաշվեց, նստեց թթենու կոճղին:- Հորը լիքը ջուր է,- փնթփնթաց,- ասում է՝ ցամաքել է:
- Բաղդադում էլ խուրմա շատ կա,- չարացավ Արշակը,- ուտո՞ւմ ես: Քանի անգամ եմ ասել, այ մեր, ջրհորից ջուր մի քաշիր: Տղա ունես, թոռ ունես: Կռներումդ ուժ չկա, պարանը հորի պռնկին քսելով ես քաշում: Պարան չէ, պողպատ էլ լինի՝ քսվելով, քսվելով, քսվելով կմաշվի:
Կես դույլ ջուր հանեց, մոտ կանչեց անծանոթին, սա ձեռքերը բուռ արած քիչ կորվեց, մոռացավ լվացվելուց առաջ հանի ակնոցը:
- Ջրհորն ո՞վ փորեց, Արշակ,- ձայն տվեց պառավը:
- Եթիմը:
- Կանչիր, թող հանի դույլը: Համ կհանի, համ էլ ջրհորը կմաքրի: Աչքերը լցված կլինեն:
Ծարավ էր անծանոթը, բուռ-բուռ ջուրը բերանն էր լցնում,- գետնին կաթիլ չէր ընկնում,- հետո ներողություն խնդրեց, հանեց վերնաշապիկը, շփեց կուրծքը, թևատակերը: Լվացքի լարից ցամքոց էր կախված՝ Արշակը մատնացույց արեց, բայց մարդը թաց-թաց մարմնի վրա հագավ շապիկն ու ձեռքը մեկնեց Արշակին:
- Սամսոն:
- Արշակ,- ներկայացավ տանտերը,- կոճղին նստածն էլ մերս է, թախտին պառկածը՝ տղաս, Դերենիկը,- կամեցավ շարունակել, թե այսպես ու այսպես, ինչպես տեսնում ես, կինս չկա, մեռավ Դերենիկին ծնելիս, և, ուրեմն, մայրս և' ինձ է պահել, և' թոռանը, ինձ՝ իր կաթով, թոռանը՝ կովի, իսկ թաղում հնարել են, թե, իբր, հարսին հողին հանձնելու մյուս օրը Շողերը, այսինքն՝ մայրս, արմանք-զարմանքով նկատել է, որ կաթով լցվում-ուռչում է չորացած կուրծքը... Կամեցավ ասել նաև, որ մորթածն էլ հնդուհավ է, որ այդ հնդուհավը, ինչպես և առաջին երեքը, մորթել է մոր հորդորով՝ մատաղի նման մի բան, քանի որ այդ փքվող անասունների մեղքով է հարևան Արամի շան ատամների տակ ընկել Դերենիկը: Չորս հնդուհավ էին, հարևան Արամինը՝ հինգն են: Հինգ հնդուհավերը չորսին իրենց բակն էին տանում, ու Դերենիկի գործը իրիկունները դրանց տուն բերելն էր: Թալինցի մի քուրդ ձմեռնամուտին շունը բերում, պահ էր տալիս հարևան Արամին, գարնան գլխին գալիս տանում էր սարը: Շան ձմեռելու վարձը կարագ էր, բուրդ, պանիր, մի խոսքով՝ ինչ իջնում է սարից: Անցած գարուն քուրդը չեկավ: Անհանգստացած Արամը մեքենա վարձեց, Թալին գնաց՝ գտնելու շնատիրոջը, բայց չգտավ, որովհետև նրա հարցուփորձին քրդի ազգականներից մեկը պատասխանել էր, որ շնատերն այլևս չկա: Շունը մնաց Արամին: Գելխեղդ շուն էր, խոշոր, Դերենիկի հասակին, շղթայի օղակներից մե՞կն էր թուլացել, թե կապն էր վզից գլխին անցել, գլխից դուրս պրծել, այդպես էլ չիմացան, քննություն հո չէի՞ն անելու, դատաստան հո չէ՞ր, շուն էր, հարևանի շուն, կծել էր Դերենիկի ձեռքը, ոտքը: Ձեռքի վերքը թեթև էր, ոտքինը՝ ծնկից քիչ վեր, խորն էր, լայն, ամենախոշոր լոբահատն էլ ներս էր խցկվում: Այսքանը լեզվին եկավ, բայց որովհետև չասաց, շփոթվեց, որովհետև Սամսոնն էլ լռում էր, ավելի շփոթվեց ու մի բան ասելու համար վերցրեց հնդուհավի արնոտ գլուխը, որ տանի, գցի հարևան Արամի շան առաջ:
- Ո՞ր ես տանում,- հարցրեց Սամսոնը:
- Հարևանը շուն ունի,- կմկմաց Արշակը:
- Շունը լափ էլ կուտի:
- Ո՞վ է, Արշակ,- անծանոթ ձայնից գլուխ չհանելով՝ հարցրեց պառավը:
- Մերս չի տեսնում,- բացատրեց Արշակը:- Ուզո՞ւմ ես՝ չգցեմ շան առաջ, բայց ի՞նչ անեմ:
- Խորովեք, ու թող ուտի, Դերենիկ էր, չէ՞, անունը, ու թող ուտի Դերենիկը:
Շունն էլ հեռվից առել էր հնդուհավի արյան հոտը՝ կլանչում էր, ատամներով կտրատում շղթայի մետաղը:
- Ես մի ծանոթ ունեմ, ավելի ճիշտ՝ հարևան,- խոսեց Սամսոնը,- աշխատում է քաղաքին կպած թռչնաբուծական տնտեսության սպանդանոցում: Օրական, ի՞նչ եք կարծում, քանի՞ հավ ու հնդուհավ են մորթում այնտեղ: Եթե ձեզ ասեմ տասը հազար հատ, չեք հավատա, ես էլ այնքան չեմ հավատում, բայց հարևանս տասը հազարից պակաս թիվ չի ասում ու ցույց է տալիս պայուսակով տուն բերած հնդուհավերի գլուխները: Իհարկե, ոչ տասը հազար հատ: Ամենաշատը բերում է երեսուն, քառասուն գլուխ: Նրա կինը, տիկին Աշխենը...
- Աշխե՞նը,- ճչաց պառավը:
- Ճանաչո՞ւմ եք տիկին Աշխենին,- ուրախացավ Սամսոնը:
- Ի՞նչ է անում այդ... տիկինը,- Արշակը աչքով արեց Սամսոնին, որ շարունակի պատմությունը, թեև բոլորովին էլ պետքը չէր, թե ինչ է անում կամ ասում տիկին Աշխենը, գաղթի ճանապարհին կորած մորաքրոջ անվանակիցը:
- Որպեսզի երեխաները չզզվեն,- շարունակեց Սամսոնը,- հարևանուհիս ամեն օր նոր ճաշատեսակ է դնում սեղանին. արգանակ, խորոված, բորշչ, տոլմա, կոտլետ, ինչ ասես կարելի է պատրաստել հնդուհավի գլխից, իսկ դուք տալիս եք շանը:
Սամսոնը կարծես վրեժ էր լուծում առաջին պահերի լռության համար, և Արշակը մտածեց, որ բախտն այսպես ամեն ինչում չի բերում: Որտեղից լույս ընկավ այս շատախոսը, որից չգիտես թե ինչպես պիտի հոգիդ ազատես: Նա դիտավորյալ ոչ զարմանք էր արտահայտում, ոչ հիացմունք, ոչ հետաքրքրություն, որպեսզի անկոչ ու շատախոս հյուրն ավարտի ասելիքը, պարզի գալու նպատակը ու վերջապես գնա իր գործին, թե չէ որ շոգ է, նշանակում է ամբողջ կիրակին պիտի պարապ զրույցո՞վ մթնեցնես:
- Ո՞վ է, Արշակ,- հարցը կրկնեց պառավը, բայց Արշակը չհասցրեց պատասխանել, ու ճիշտն ասած չգիտեր էլ, թե ինչ պատասխանի: Ասի՝ Սամսո՞նն է: Սամսոնն ո՞վ է:
- Դու քանի՞ տարեկան ես, մայրիկ,- պառավի ոտքերի մոտ ծնկեց Սամսոնը,- յոթանասունհի՞նգ, ութսո՞ւն:
- Յոթանասուներկու,- հառաչեց պառավը:
- Քսանութ տարի անց կլինես հարյուր տարեկան: Եթե ամեն մայր ապրի հարյուր տարի, ու նրա ծնած երեխաները էլի հարյուր տարի, ուրեմն, ասա, մայրիկ, Մարիամից սկսած քանի՞ մայրություն է եղել, մինչև ծնվել է, այ, մեր Դերենիկը:
- Բոլորը հարյուր տարի կապրե՞ն, բալա:
- Դժբախտությունն էլ դա է, որ չեն ապրում: Բայց եթե ապրեն... եթե ապրեն, ուրեմն Մարիամից մինչև Դերենիկի ծնունդը տասնինը, քսան մայրություն է եղել: Ձեռքդ երկարեցնես՝ կդիպչի Քրիստոսի օրորոցին:
- Դիպչես որ ի՞նչ,- այլևս չդիմացավ Արշակը, հազիվ զսպելով վզակոթին տալով անկոչ հյուրին վռնդելու ցանկությունը:
- Ասենք՝ երկար, երկար ճանապարհ ես գնում,- պառավի համար շարունակեց Սամսոնը,- որ հասնես մի տեղ, ուր պիտի հասնեիր, և հանկարծ ճանապարհի կեսին նկատում ես, որ շատ փոքրիկ, չնչին մի բան կորցրել ես, չկա: Հոգնած ես, ետ դառնալու ուժ չունես, ու հոգնությունից ներսումդ մեծանում է կասկածը, որ եթե ետ էլ դառնաս, միևնույն է, ճանապարհի փոշու մեջ դժվար թե գտնես կորցրածդ: Ու դու շարունակում ես ճանապարհդ: Մարդիկ հաճախ են մոռանում, մայրիկ, որ իրերը, առարկաները, ամեն-ամեն ինչ կապված են իրար հետ անտեսանելի, բայց ամուր թելերով: Կորցրել էիր մի բան, հիմա արդեն ինքդ ես շպրտում, որովհետև առանց այն առաջինի, չնչինի, ավելորդ են և սրանք: Ու գնում ես, քայլում դատարկվելով, թեթևանալով... Ի վերջո այնքան ես թեթևանում, որ պատահական քամին էլ քեզ ճամփից կշեղի: Ու շեղում է: Եվ քո պետքը չէ: Ո՞ւր ես հասնելու՝ այլևս պետքդ չէ: Մանր-մունր բաներ կորցնելով դու կորցրել ես ամենակարևորը՝ ճանապարհ ելնելու նպատակդ: Բայց դու դեռ գնում ես...
- Հա, բալա,- տնքաց պառավը,- շատ ենք կորցրել...
Սամսոնը ոտքի ելավ, թափ տվեց շալվարի ծնկամասերը ու կարծես գոհ էր, որ կարողացավ պառավին հուշերի գիրկը գցել:
- Դու մեզնից ի՞նչ ես ուզում,- բղավեց Արշակը՝ հայացքը Սամսոնի պսպղուն ակնոցին, աշխատելով չթարթել աչքերը, թեև դա անհնար էր, որովհետև ակնոցի ապակիներից թռչող շողիկները, ասեղների նման ծակծկում էին բիբերը:
«Թող ասի՝ ի՞նչ է իր ուզածը,- ինքն իր առաջ արդարացավ Արշակը: Նրան թվում էր, թե իր տան գլխին ահավոր վտանգ է կախվում, և էլ ուրիշ ո՞վ, եթե ոչ ինքը պիտի հեռացնի:- Եկավ ջուր խնդրեց՝ տվեցինք, խոսել էր ուզում՝ լսեցինք, հիմա թող ասի՝ ի՞նչ է շինում մեր տանը...»:
- Ինձ ցցեր են պետք,- Սամսոնը սարքովի ժպտաց,- վրան եմ խփելու այնտեղ,- մատը տնկեց աղուտների կողմը:- Կես մետրանոց ցցեր թե տաք, շնորհակալ կլինեմ: Չորս հատ:
Արշակը ցախատուն մտավ ու, մինչև աչքերը կվարժվեին ներսի կիսամութին, կանգնել մտածում էր, թե այս կրակ շոգին աղուտներում ինչո՞ւ պիտի մարդը վրան խփի, եթե խենթ չէ:
«Խենթ է,- վճռեց նա,- խև ճաղրիկ: Այս ազգից խենթերն անպակաս են, էլի...»:
Ցախատան տախտակները չորացել-հեռացել էին մեկմեկուց մատնաչափ, ավելին: Արշակը հարմար ճղակ գտավ, քիթը հպեց անտաշ, փշփշոտ փայտին, դուրս նայեց՝ տեսնելու ինչ է կատարվում բակում: Պառավը կոճղին նստած մրմնջում էր,- շրթները նկատելի շարժվում էին,- Սամսոնը մոտեցել էր Դերենիկի թախտին ու տղայի առաջ խաղաքարտերի մեծության նկարներ էր փռել:
«Անեծք քեզ, չար սատանա,- մռթմռթաց Արշակը,- հիմա էլ երեխին է խելքից հանում»:
- Աղուտներում խաղացած կլինես,- լսեց Արշակը Սամսոնի ձայնը,- այսպիսի որդեր չե՞ս տեսել: Ուշադիր նայիր, տղաս, սրանք սովորական որդեր չեն, սրանք կորած, բայց շատ կարևոր որդեր են:
- Չէ, չեմ տեսել,- խոստովանեց Դերենիկը:
Արշակը ամոթով հանկարծ զգաց, որ ուզում է դուրս գալ ցախատնից, տեսնել, թե ինչ կերպարանք ունեն այդ կորած, բայց կարևոր որդերը:
- Գուցե տեսե՞լ ես ու չե՞ս հիշում, գուցե և տրորել ես, չիմանալով, թե ինչ ես տրորում... Նրանք մանր են, նկարում խոշոր են երևում, բայց մանր են...
- Չէ, չեմ տեսել,- կրկնեց Դերենիկը:
- Սրանցից ժամանակին կարմիր ներկ էին շինում...
Արշակը աչքերով փնտրեց, գտավ ցախատան այն անկյունը, ուր սովորաբար ցցերը, հենափայտերն էր շարում, մի քանի ցից խտիտը առավ, դուրս եկավ ցախատնից ու ձայն տվեց Սամսոնին.
- Սրանք հարմա՞ր են:
Սամսոնը շտապ-շտապ գրպանը խոթեց նկարները, համարյա վազքով մոտ եկավ, գիրկն առավ ցցերը: Արշակին թվաց, թե ցցերի ծանրությունից Սամսոնը կծալվի, կծնկի, վտիտ, չորուկ մարդ էր, շալվարի ծափ-ծափ զարկող տոտերի մեջ թաքնված ոտքերը պիտի որ ցցերից բարակ լինեին:
- Շնորհակալ եմ, հայրենակից, իհարկե, հարմար են,- Սամսոնի շնչառությունը արդեն խաղաղ չէր:- Արձակուրդս ավարտվի, ցցերն անվնաս ետ կբերեմ:
Արշակն ուղեկցեց հյուրին մինչև դարպաբը, ուր մեծ ուսապարկ էր ընկած, օգնեց, որ Սամսոնն ուսն առնի պարկը, հետո նստեց շեմին տեսնելու, թե ինչպես է բեռնավորված խենթը կոխկրտելու անապատի շիկացած հողը: Չգիտես ինչու՝ համոզված սպասում է, որ Սամսոնը երկար չի գնա, ահա-ահա ետ կդառնա, կփախչի իր քաղաքը, հնդուհավի գլուխ ուտող հարևանի մոտ, իսկ նրա քայլերից ելնող փոշին էլի վար կիջնի, կծածկի խելառ ոտնահետքերը, գուցե և կորած, բայց կարևոր որդերին, որոնցից ժամանակին կարմիր ներկ էին շինում:
Բայց Սամսոնը քայլում էր, հա քայլում, նույնիսկ չէր շրջվում, և Արշակը հոգնեց սպասելուց ու երբ հոգնեց, զարմացավ, որ բարկանալու փոխարեն հրճվում է, որ չարության փոխարեն կաթիլ առ կաթիլ սեր է կուտակվում ներսում: Իսկ երբ պուպրիկի չափսերին հասած Սամսոնը վայր նետեց ուսապարկը, ցցերը, Արշակը բակ մտավ, մորն ու որդուն չնայելով քայլեց դեպի բացբերան ջրհորը, ձեռքն առավ դույլը, փորձեց արձակել կանթի վրա ուռած հանգույցը: Մատներն անօգուտ պլստացին քարկապ հանգույցի վրայով, ատամները՝ նույնպես, ու ցավող ատամները կրճտացնելով, Արշակը համարյա ճչաց.
- Դանա՜կ...
Դեռ չէր հասցրել մի կարգին թքել բերանում հավաքված թաց պարանի մուզը, պառավն արդեն բերել էր դանակը:
- Ա'յ մեր,- ասաց Արշակը,- դու ոնց որ խաբում ես, թե չես տեսնում: Շատ լավ էլ տեսնում ես:
- Ի՜հհ,- սրտնեղեց պառավը,- դանակն ի՞նչ ես անում:
- Բա ո՞նց գտար դանակը:
- Դանակը իր տեղում էր, տղա...
Հանգույցից վեր կտրեց պարանը, դույլը գցեց ոտքերի տակ ու արհամարհանքով բզեց. դույլը զարկվեց հավաբնի ժանգոտած ցանցին, վախեցրեց շոգից շշմած, նառերին տափ-տափ արած հավերին:
«Շոգ չլիներ,- մտածեց Արշակը,- բանտարկված չլինեին, թե աքլորը չալարեր՝ քսաներեքն էլ կածեին... Ասա... Ուտողդ ո՞վ է, Արշակ... Հրեն, հինգ-վեց հավկիթն էլ օր օրի հավաքվում են, փչանում...»:
- Քաշիր,- մոր ափը խոթելով պարանի կտրած ծայրը, ասաց Արշակը,- քաշիր, հասցրու կոճղին:
Տասը ձվից եղձու էր ուտում Դերենիկը, իսկ որ փոքր էր՝ կճեպներն էլ առանձին էր ուտում: Հում-հում էլ էր խմում: Լուցկու հատիկով խառնում էր սպիտակուցն ու դեղնուցը, անհաց, անաղ կուլ էր տալիս: Մի օր բնկալն էր ձեռքն ընկել: Ձու չէր, թույն էր, գարշահոտություն: Ործկում էր Դերենիկը, ներսում ինչ ուներ՝ դուրս տվեց: Զզվեց Դերենիկը ձվից, իսկ պառավը կարծում էր՝ թունավորել են թոռանը:
Երբ մայրը հասավ կոճղին, Արշակը պարանի մյուս ծայրը ջրհորը նետեց: Խաղաղված ջուրն ալիքվեց էլի, ու Արշակն ուրախացավ, որ պարանի երկարությունը ճիշտ այնքան է, որքան պետք է իրեն: Նա մոր ձեռքից խլեց կտրած ծայրն ու փաթաթեց կոճղին, կապ գցեց:
- Նստիր,- ասաց,- ոտքդ դիր կապին:
- Դու ես մտնո՞ւմ,- գլխի ընկավ պառավը:- Եթիմին կանչեիր...
- Եթիմ կա՞, որ կանչեմ: Վերջին ջրհորը փուլ չեկա՞վ Եթիմի գլխին:
- Օղորմի,- խաչ քաշեց պառավը,- բա հիմա ո՞վ է ջրհորներ փորում:
- Աշխարհը կործանվե՞ց,- հոխորտաց Արշակը,- մեքենան է փորում: Եթիմից էլ լավ է փորում:
Թիկունքով դեպի մայրը դարձավ Արշակը, աչքով արեց պլշած Դերենիկին՝ մոր կտորն է,- ասաց մտքում,- թե հարց տաս՝ կպատասխանի, թե չխոսեցնես՝ կլռի, կլռի, այսքան լռել կլինի՞,- հանեց շալվարը, քշտեց շապիկի թևքերը, ու որպեսզի հապաղելուց չմեծանա վախը, ոտքերն իսկույն ջրհորը կախեց, կոշտ բթամատերով պատերի վրա ոտնատեղերի փոսիկներն էր փնտրում:
- Իջա՞ր, Արշակ,- վերից լսվեց մոր ձայնը:
Առաջին պահ Արշակը չհասկացավ, թե ինչու ճմլվեց սիրտը, երբ մոր ձայնը լսվեց վերևից: Նա փորձեց հիշել, էլի չի՞ եղել նման դեպք, էլի չի՞ լսել մոր՝ վերևից եկող ձայնը: Քանի՜-քանի անգամ է մայրը ելել կտուր՝ ճխլված ծիրանը փռելու, չիրը շուռ տալու ու այնտեղից բղավել՝ Արշա՜կ, սանդուղքը բռնի, վար եմ իջնում: Ու ինքը գլուխը քարշ մոտեցել, ամուր հենվել է կտուր տանող սանդուղքի ստորին մատներին ու վեր չի նայել, որ և աչքերը փոշի չառնեն, և չտեսնի մոր տակի շորերը: Կտուրից երբ ձայն էր տալիս, գիտեր, որ կտրանն է, բարձրում, ու ձայնը ներքև էր հղում: Իսկ հիմա նստած է կոճղին ու ձայն տվեց սովորականի պես՝ ներքևից վերև: Իսկ Արշակն այդ պահին այնտեղ չէր, ուր ուղղված էր մոր ձայնը, ներքևում էր, մինչև կոկորդը խրված հորի մեջ, և միայն գլուխն էր կաղամբի նման դուրս ցցված: Արշակը խղճաց մորը: Նա պատկերացրեց, թե ինչպես է մայրը ձեռքերն առաջ մեկնած տուն մտնում, կանգնում ճիշտ այնտեղ, որտեղ սեղանը պիտի լինի, և մատներով շոշափում սեղանի հարթ երեսը՝ գտնելու այն անկյունը, ուր դանակը պիտի ընկած լինի: Իսկ դանակը չկա: Մայրն իր քարտեզը ունի. մահճակալն այստեղ է, դանակն այստեղ է, բնկալն
այստեղ է, ամեն ինչ իր տեղն ունի, նշանակում է՝ պետք էլ չեն աչքերը, նշանակում է՝ տեսնում են աչքերը: Եվ ահա չկա դանակը, սեղանին չէ, իր տեղում չէ: Ո՞ր կողմը շրջվի՝ աջ, ձախ, ո՞ւր գնա, որ գտնի դանակը: Դանակն անպայման գրավել է մեկ ուրիշի տեղը: Ուրեմն խաթարվել է քարտեզը, ուրեմն պետք են աչքերը, ուրեմն չեն տեսնում աչքերը:
- Սուրբ Մարիամ Աստվածածին,- աղոթեց պառավը,- դու պահիր, պահպանիր իմ մինուճարին:- Նա մի ոտքին չվստահեց, մյուսով էլ սեղմեց կապը. հարմար լիներ, կկռանար, ձեռքերով էլ կբռներ: Հարմար չէր, կոճղը բարձր էր,- սղոցը վարից չբռնեց, վերևից կտրեցին չորացած թթենին,- պառավի եղունգներն իզուր ճանկռեցին կոճղի կնճռապատ կեղևը:
Արշակը մտածեց, որ եթե այս պարանը չլիներ, ո՞նց էր հենվելու զույգ ոտնաթաթերին: Ոտնաթաթերին էլ չէ, բթամատերին: Եթիմի ոտքերը խոշոր էին, տոհմիկ լեռնցու ոտքեր, ոտքը գրկող փոսիկները նույնպես պետք է խոշոր լինեին, քսան տարին ի՞նչ էր արել, որ հիմա փորվածքներում չղջիկի ձագն էլ հազիվ թե տեղավորվեր:
Ոտքն անակնկալ խուտուտ եկավ. թաց, ճկուն, օձանման մի բան խրվեց մատների արանքը ու չէր ուզում պոկ գալ: Ոտքն ասես անջատվեց մարմնից, խրտնեց, փախավ: Մյուսն էլ գայթեց, կախվեց օդում: Ոտքերի անիմաստ թափահարումից Արշակը պտտվեց պարանի շուրջ, կորցրեց կողմնորոշումը: Ո՞ւր են Եթիմի ոտնատեղերը, ինքը ցած սահե՞ց, թե սարսափից մի երկու ափաչափ մագլցեց: Երկնքին նայելու տենչով բռնված՝ նա գլուխը հենեց ուսին, տեսավ ջրհորի վրա կախված Սամսոնի ակնոցավոր դեմքը: Ճպպացրեց աչքերը՝ Սամսոնը չքվեց: Ջրհոր հորդող լույսի հեղեղը խելացնոր արագությամբ պտտվելով, դարձավ լույսի սյուն, որի մեջ իբրև շաղախ քարանում էր Արշակը: Նա ոտքերով փաթաթվեց պարանին, այրվող ափերը հովացան, գլխապտույտն անցավ:
«Թթենու մզեխից վախեցա,- հասկացավ Արշակը,- տես, է, ինչ արմատներ է գցել: Ծառը վաղուց չկա, իսկ սրանք դեռ ջուր են խմում...»:
Նա մի ձեռքով կառչեց պարանից, մյուսով շոշափեց ցեխոտ պատը, գտավ մզեխը, ձիգ տվեց վրեժով, թափվող հողից, քարերից ծեծվեց ջուրը, ցփոններ թռան, թրջեցին Արշակի բոբիկ ոտքերը: Մզեխը ռետինի նման ձգվեց, ոլորվեց, դուրս պրծավ խեղդող մատների աքցանից ու թաց մտրակ դարձած շրխկաց Արշակի դեմքին: Լարումից պլոկվեց ափի մաշկը, մրմռաց, դաղված շերտն էլ, թվաց, ուռչում է, ուռչում է և ուր որ է պիտի պայթի:
Նա ջուրն ընկավ ու ընկղմվեց: Գազազած արյունը, որ քլթքլթում էր երակներում, քունքերում գոլացավ, հանդարտվեց, մրմուռը, կսկիծը պաղ ջուրը տարավ, ու հատակի խրտնած ավազահատիկները փափլիկ շերեփուկների նման խուտուտեցին նրա մարմինը: Աչքերը գոց, բորբոքված կոպերի միայն կարմիրը, արյան կարմիրն ունենալով, նա ջրի մեջ շարժեց ձեռքերը և, մինչև մատները կդիպչեին կորած դույլի ողորկ պատերին, մտածեց.
«Տեսնես Սամսոնը խփե՞ց վրանը: Տեսնես ուտելիք ունի՞ մարդը...»:

 

Ծնվել է 1947թ. ապրիլի 4-ին, Սյունիքի մարզի Դավիթ Բեկ գյուղում:
Հրատարակել է բանաստեղծությունների հեղինակային և թարգմանական ավելի քան երկու տասնյակ գիրք:
Նրա ստեղծագործությունները առանձին գրքերով լույս են տեսել ռուսերեն («Ժամանակների ժամադրություն» - Մոսկվա, 1989) և վրացերեն («Արևն ու մենք» - Թբիլիսի, 1988, «Բաց նամակ» - Թբիլիսի, 2013), ընդգրկվել հայ պոեզիայի անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, ուկրաիներեն, սլովակերեն անթոլոգիանորում, տպագրվել լեհերեն, սերբերեն, բուլղարերեն, ռումիներեն, բելոռուսերեն, ղազախերեն:

Արժանացել է
Վլադիմիր Մայակովսկու անվան միջազգային մրցանակի - 1985,
Վրաստանի գրողների միության Իվանե Մաչաբելու անվան մրցանակի - 2007,
Հայաստանի գրողների միության և Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Կանթեղ» մրցանակի -2012,
Համավրացական «Ռուսթավելի» ընկերության Դավիթ Գուրամիշվիլու անվան մրցանակի – 2013,
Պոեզիայի Արցախյան միջազգային 2-րդ փառատոնի մրցանակի – 2014:

Պարգևատրվել է
ՀԳՄ «Գրական վաստակի համար» մեդալով - 2007:
Ռուսաստանի գրողների միության Մոսկվայի քաղաքային կազմակերպության «Միխայիլ Լերմոնտով, 1814 - 1841» մեդալով – 2014,
ՀՀ մշակույթի նախարարությաև Ոսկե մեդալով – 2014,

Գագիկ Դավթյանը ՀՀ Կապան քաղաքի պատվավոր քաղաքացի է:

=======================

Ո՜Չ ՄԵԶ ՆՄԱՆ

Ո՞վ է հերքում,
փաստարկներով ստից - մտից
համառորեն հաստատելով,
թե շունչ չկա մեզնից բացի տիեզերքում,
ո՞վ է հերքում...

Ինձ մոտ բերեք, հերքե՜մ նրան,
փաստարկնե՜րը հերկեմ նրա՝
մեկիկ - մեկիկ փաստատելով
և, ասեմ՝ կա՜ն -
նո՜ր եմ իջել նրանց մոտից,
չե՜մ հասցրել թափ տալ անգամ
աստղափոշին ձեռուոտիս...

Տեր իմ Աստված, ինչե՜ր ասես, որ չտեսա...

Զորօրինակ, քանի՜ հազար լուսատարի
մի՜ս չեն ուտում ո՜չ մի տեսակ,
ու չեն ուտում ո՜չ միսն իրենց,
ոչ էլ իրենց մերձավորի,
և ապրո՜ւմ են այսուհանդերձ,
և ապրում են մարդավարի՜ -
ո՜չ մեզ նման...

Ու նրանցից ո՜չ ոք մեզ հետ
չի՜ ցանկանում գլուխ դնել մինչև հիմա...

 

ԵՍ ՔՈՆԸ ՉԷԻ

Դու իմը՝
սակայն ես քոնը չէի,
-ներիր, սիրելիս...

Ես իմն էլ չէի...
Իսկ թե ումն էի,
մինչևիսկ դա էլ
ես չգիտեի,
քեզ կորցնելով 
գտել եմ ես ինձ,
բայց էլ ում համար...

Օրհնում եմ ես քո կորուստը,
ներիր,
ավելի լավ է կորցնել, սիրելիս,
քան կորցնելու ոչինչ չունենալ...

 

ԵՍ Ո՞ՒՐ ԳՆԱՄ

Աչքերիս դեմ մի զույգ աչքեր՝
հուսո մի զույգ կրակարան,
նրանք՝ ներկա և բացակա,
նրանք մի օր խելքս տարան...

Խելքս տարան
ու բարակող հուսո մի թել նրանք թողին,
հանդիպե՞լ եք, արդյոք, կյանքում
դուք անհավատ աղոթողի...

Ա՜խ, կասկածներն այս ոխակալ
քրքրեցի՜ն ինձ հիմնովին,
հոգիս կերա՜ն,
չե՜ն էլ թողնում մարդ նստի ու նայի ծովին,
մոտենում են մերթ սողեսող,
մերթ կատաղի հողմի նման,
չի՜ գուշակի վարքը նրանց
ոչ մի ճարտար աստղահըմա...

Ծանրացել են շնչիս վրա,
աջից, ձախից, վերից, վարից
քաշքշում են ու չեն թողնում,
որ մարդ ապրի մարդավարի,
ա՜խ, խոսքները մեկ են արել,
ինձ հանել են արդեն հունից,
մարդ ուզում է 
վերցընի ու հրաժարվի՜ իր անունից...

Ի՜նչ են ուզում, ախր, նրանք
գիշերներից իմ այս անքուն,
էհ, ի՞նչ անենք,
կրա՞կն ընկանք, որ ցավ քաշո՜ղ եղանք կյանքում,
մի՞թե ամբողջ կյանքում այս փուչ
ցավի անոթ պիտի մնամ,
կյանքս՝ կիսատ, երգս՝ թերի,
այս աշխարհից ես ո՜ւր գնամ...

Քրքրեցի՜ն ինձ հիմնովին
փուչ կասկածներն այս անհաշիվ,
հոգիս կերա՜ն,
ո՞վ է լսել, որ... կացինն իր կո՜թը տաշի...

 

ԱՆՏՈՒՆ ՏԱՆՏԵՐԵՐ

Ինչ - որ տրտմություն կա աչքերի մեջ օրվա,

և տրտմության խորքում վարագուրված մի ցավ,

մղկտո՜ւմ է սիրտս դառնությունից անափ,

դարձած մշուշաթև տեսիլքների անձավ...

Ա՜խ, այս հուշերն անտուն տանտերե՜ր են դառնում,

հերի՜ք եղավ արդեն, ի սեր Աստծո՜, բա՜վ է,

վերանա՜լ եմ ուզում, անէանա՜լ, կորչե՜լ,

խառնվել մոռացության փոշո՜ւն երանավետ...

Դու խոստացար կյանքի մի ճանապարհ երկար,

ձեռքիս դրիր մի գավ՝ վայելքներով լեցուն,

և ասացիր, եթե ես սայթաքեմ հանկարծ,

իմ ուղեկից աստղը ինձ կլինի նեցուկ,

և ճախրեցի՜նք քեզ հետ, թեթևաթև՜ այնպես,

և ճախրեցինք քեզ հետ որպես մի զույգ արծիվ,

հասանք երանելի ափը երջանկության,

չհուշեցի՜ր սակայն ճամփան վերադարձի...

Թափառեցինք, առած մի զույգ աստղե մոմեր,

ծովի վրա փռված արահետով լուսնի,

ինձ տվեցիր սերմեր, և ասացիր, ցանիր,

այս սերմերից պիտի սիրո ծառը բուսնի...

Դու ինձ տարար շքեղ երազների հունով,

հմայեցիր դու ինձ շռայլությամբ խղճի,

հիմա որտե՞ղ ես դու, 

ո՜ւմ ես խաբո՜ւմ հիմա,

օ՜, գնչուհի չքնաղ, բախտագուշակ աղջիկ...

Բախտը ժլատ եղավ, և երկինքը վերից

շռայլորեն անխիղճ ինչ - որ կարկուտ տեղաց,

և դառնությա՜մբ լցվեց գավը վայելքների,

և սիրո շիվը խեղճ մրրկահար եղավ,

կյանքի ճամփան կախվեց զառիթափի շուրթից,

ծովը ջնջե՜ց լուսնի արահետը արծաթ,

հանգա՜ն հողմի շնչից աստղե մոմերը զույգ,

շքեղ երազների հունը պղտոր դարձավ...

Դու որտե՜ղ ես հիմա,

ո՜ւմ ես փրկո՜ւմ արդյոք,

օ՜, գնչուհի չքնաղ, բախտագուշա՜կ աղջիկ...

Ինչ - որ տրտմություն կա աչքերիս մեջ հիմա,

և տրտմության խորքից քո պատկերն է հառնում,

մորմոքում է սիրտս դառնությունից անափ,

և այս հուշերն անտուն տանտերե՜ր են դառնում...

 

ԱՍԵՂՆԱԳՈՐԾ ԱՌԱՎՈՏ
Հրածին Վարդևանյանին

Ինչ ընծա՜ Է հրաշալի
այս առավոտն ասեղնագործ,
կնախանձեր նրան անգամ
անցած գիշե՜րն աստեղնագործ...

Հոսում է նա լեռներն ի վար,
ելնում է նա ձորերն ի վեր,
այս չարչարված երկիրը խեղճ
դեռ չի տեսել նման նվեր...

Վաղնջական ու անխաթար
առավոտն այս դրախտային
չէի՜ փոխի ոչնչի հետ,
ինձ մի կյա՜նք էլ թեկուզ տային...

Արարչության երանելի
կիրակի՜ն է ասես թե նա,
և առտըվան շղարշի մեջ
օրորվում է ծառը Կենաց...

Սերն ուժեղ է,
կարոտն՝ անափ,
հավատը՝ մեծ,
հույսն՝ անմեկին...
Ես, երևի, այսօր նորից
սպասում եմ... ինչ - որ մեկին...

 

ԴՈՒ ՀԻՇՈ՞ՒՄ ԵՍ

Երբ չքանան երազները տարաշխարհիկ,
տարրալուծվեն մշուշի մեջ մոռացության,
գիշերային տեսիլքները երբ նահանջեն
ու ծպտըվեն խավարի մեջ խորհրդավոր,

ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐԻ ԺԱՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

Անցյալն անցյալ է, ներկան ներկա է, գալիքը՝ գալիք,
մեր սիրտը՝ գաղտնի ժամադրավայր ժամանակների,
ապրում ենք այսպես մենք նրանց ձեռքին որպես խաղալիք,
լուռ ունկնդրելով վեճերին նրանց ու հանաքներին...

ԱՆՀԱՍՑԵ ՀՈՐԴՈՐ

Աչքներդ բացե՜ք, բարեկամներս,
աչքներդ բացե՜ք,
և, ի սեր Աստծո, մի՜ հպարտացեք
ձեր փորձառությամբ
զահլա՜ տանելով...