Վարուժան Այվազյան
հայ արձակագիր, ՀԳՄ անդամ, «Գարուն» գրական-գեղարվեստական ամսագրի գլխավոր խմբագիր (2002-ից) ։
Ծնվել է 1958 թվականի մայիսի 29-ին, Վրաստանի Հանրապետության Ծալկայի շրջանի Այազմա գյուղում։ 1985 թվականին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ 1985-87 թվականներին աշխատել է «Պիոներ» ամսագրի խմբագրությունում։ 1987 թվականից աշխատել է «Գարուն» ամսագրի խմբագրությունում. սկզբում` գրական աշխատող, 1991 թվականից` պատասխանատու քարտուղար, 1993 թվականից` գլխավոր խմբագրի տեղակալ, 2002 թվականից` գլխավոր խմբագիր։ Միաժամանակ, 1993 թվականից «Գարուն» ամսագրին կից «Ապոլոն» հրատարակչության գլխավոր խմբագիր։
Առաջին ժողովածուն` «Հին ահ» -ը, լույս է տեսել 1991 թվականին, երկրորդը` «Ճանճի ամիսը» ժողովածուն է։
«Համեմատական կենսագրությունները» երկրորդ վեպն է (պետական պատվերով տպագրվել է 2004 թվականին, իսկ 2008 թվականին` վերահրատարակվել է երկրորդ` վերամշակված տարբերակով) ։
Տպագրության պատրաստ «Պատմություն Մեծն Կովկասի» վեպը արժանացել է Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի, Ռուսաստանի հայերի միության և Հայաստանի գրողների միության կողմից 2008 թվականին հայտարարված «Հայը 21-րդ դարասկզբին» գրական մրցանակաբաշխության հատուկ մրցանակին, որտեղ ներկայացվում են անտիպ վեպեր։
2003 թվականին տպագրվել է «Առավոտ պայծառ, զվարթ ծիրանի» մանկապատանեկան պատմվածքների ժողովածուն, 2009 թվականին` «Պատմություն ճնճղկանն, որ ավելի քան երեք անգամ կանգնեց Տիրոջ աջ ձեռքին» ժողովածուն ԱՄՆ-ում և Երևանում։
Հարցազրույցներ և էսսեներ է տպագրել ժամանակի մամուլում, որոնք այնուհետև տպագրվել են նաև առանձին ժողովածուով` «Անխարիսխ և անհենարան` երկրագնդի նման», 2004 թվականին։
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՃՆՃՂԿԱՆՆ, ՈՐ ԱՎԵԼԻ ՔԱՆ
ԵՐԵՔ ԱՆԳԱՄ ԿԱՆԳՆԵՑ ՏԻՐՈՋ ԱՋ ՁԵՌՔԻՆ
(Կինոսցենար)
Տեսարան առաջին
11-12 հոգի են՝ հին, անորոշ աստվածների հավատացյալ, որոշ հարցերի դեպքում՝ փիլիսոփա-ճգնակյաց, միմյանց ոչ մտերմությունից՝ լռակյաց, տարբեր օրերի հավաքված` այդ ընթացքը քայլելիս, դրանից ինքնուրույն, փակ, առանձին որոնողներ, ասես պատահական, հատիկ-հատիկ հավաքվել են սոսկ բնազդով՝ մենությունից փախածներ՝ ասես ապրել չեն կարողանում, հենվում են ամեն մեկը իր իմացության, նախկինում կամ տեսիլքով տեսածի վրա.– ամեն մեկի ուղեցույցը երբևէ իր տեսածն է, թեև արդեն խումբ են, առանձին-առանձին չեն:
Հրեական կիսաանապատային տափաստանի ցերեկային շոգ է. ասես ջրում լինեն՝ օդն ամեն կողմից խաշում է: Իրար հետ երեք-չորս գիշերվա ցուրտ են անցկացրել լուռ, խոսքով անգամ չտաքացնելով միմյանց. այդքանով են իրար ծանոթ: Հիմա արևն ուղղակի բեռի նման ծանրացել-կեղեքում է թանձր շորերով ծածկված մարմինները: Քայլում են: Չորս-հինգ կին կան խմբում, հագնված գունավոր, հնամաշ քիտոններ, երբեմն տարօրինակ զգեստներով՝ ասես կարկատանված: Տղամարդիկ ուսերին մորթիներ ունեն, կապույտ բրդից թեթև փոշոտ, իսկ սպիտակից ծխագույն զգեստներ. կիսաբաց կրծքերով են, զգեստները՝ հնամաշ, ոչ կեղտոտ: Քայլում են ըստ ամեն մեկն իր երևակայության, պահի կարիքի: Կանանց զգեստները մերկություն չեն ծածկում, կան ինչպես մաշվել են, – դրանից է կռահելի, որ երկու-երեք տարի այդ նույնն են հագել: Բայց դա չնկատելու պես է. խնդիրը որոնելու թափառելն է, որովհետև որոնվածը ինքը պիտի հայտնվի: Նրանց այդ տեսքի իմաստն այն է, որ շատ-շատ են որոնել, աշխարհից աշխարհ, արդեն համարյա հուսահատվում են: Լերկ, տեղ-տեղ կոր՝ գիշերային թեթև քամիով հարթեցված ավազե ցածրիկ բլրաշարքերով շեկ-կապտավուն հորիզոնում հետիոտն-թափառաշրջիկի մոլորուն քայլով, հայտնվող -անցնողները հենց հեռվից էլ նույն գնացքով անցնում են՝ չնկատելով խումբը. ասես լռությունից քամելով որոնվածի հույսը, որ թարմացնում է իրենց: Անորոշ, աննպատակ՝ նրանք իրենց գնալիք տեղը գիտեն. եթե տեսանելի էին, այդ հաստատ իմացումից էր:
ԿԱՆԱՆՑԻՑ ՄԵԿԸ – ԿԱՐևՈՐ ՉԷ՝ ՈՎ ԱՍԱՑ.– Հանկարծ մտածեցի՝ ովքե՞ր ենք. թեկուզ հենց որոնումով իրար չենք ճանաչում, ճանաչածներս առհասարակ մարդն է:
ՄԵԿ ՈՒՐԻՇԸ – ԿՐԿԻՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ՉԷ ՈՎ.– Իսկ ո՞վ գիտի, երբ մարդուն իմացող ոչ ոք չկա. երևի հենց մարդուն իմանալու վախից է. ահա՝ ո՞ւր ենք գնում: Մարդ պիտի նախապես իմանա, իսկ ո՞վ գիտի՝ արդեն անդադար որդն էլ է հայտնվել, թերևս սոված՝ ահա մեզ է ուտում ներսից՝ ինչպես անցյալ գիշերվա ծանրությունից ավազն էր ղրճտում մի կնոջ ու մեկի տակ:
ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ՊԵՍ ՍԱՓՐԱԾ ԴԵՄՔՈՎ ՄՈՏ ՀԻՍՈՒՆԱՄՅԱ ՄԵԿԸ.– Լավ էլ իմացար, որ գիշերն այդքան ծանր չի լինում. երկու մարդու ծանրությունից է ավազը ղրճտում:
Հայացքներն այնքան էին սևեռուն-հետաքնին, որ կարծում էին՝ միմյանց հուշերն անգամ գիտեն, նաև՝ որ այդքան իրար նման են:
ՓՈՔՐԱՄԱՐՄԻՆ ՀՐԵԱՆ (ասաց ջղային) .- Որովհետև` ոչինչ չունենալով, ծնվող նոր մեկի հույսն էին ուրիշ մարմնի տալիս: Այդպես է` ամենավերջին հույսն էլ կյանքին:
ՊԱՏԱՍԽԱՆԵԼՈՒ ՊԵՍ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ.– Իսկ ճահիճնե՞րը, որ ոտքի շարժից թպրտացող օդով էլ չեն չորանում, – բայց մենք ճահիճներով է՛լ անցանք:
ԿԱՆԱՆՑԻՑ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆ ԱՍԱՑ ՄՐԹՄՐԹԱԼՈՎ.– Ճահիճներով պիտի անցած լինեինք, որ գիշերվա ղրճտոցը չլսվեր. ինչ էլ եռանդուն էին, թե չէ ի՞նչ մնաց, որ ավազի տակով էլ չթափառեինք, բոլոր կողմերից տեսնող որդի պես:
ԿԱՐՄԻՐ ԴԵՄՔՈՎ, ԴԵՄՔԻ ՄԱԶԸ ԽՈԶԱՆԻ ՊԵՍ ՄԱՐԴԸ ՋՂԱՅԻՆ ԱՍԱՑ.– Աստված ենք որոնում. չե՞ս տեսնում, թե՞ մոռացել ես: Բայց ոչ հին, կյանքից ձանձրացած մի աստված:
ԱՄԵՆ ԻՆՉԻՑ ԴԺԳՈՀ ՄԵԿԸ, ՈՐ ԳՈՐԾՈՎ ԽԵՂԿԱՏԱԿ Է (տնազ անելու պես սկզբում, հետո` լուրջ) – Գիշերն այդքան ծանր չի լինում. երկու մարդու ծանրությունից է ավազը ղրճտում: Երկու մարդով մեկի կշիռը:
ԿԱՆԱՆՑ ԽՄԲԻՑ ԱՆՈՐՈՇ ՁԱՅՆՈՎ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ.– Մարդ չանցած ճամփաներն են տանում Աստծուն. կարևորը՝ երկնքով չէ, գետնով է ճամփան (հուզմունքից հազում է):
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ. – Աստված ենք որոնում, թե՞ մոռացել ես. թեև Աստված մեզ նման թափառաշրջիկ չէ, որ մի թփի տակ հանդիպենք:
Երկնքի անճանապարհ, բորբոքուն կապույտը, որ եզրերում մշուշվում է շոգից:
Թափառական-պատահական մի ճնճղուկ անցավ. ետ եկավ, թրթռացնելով ծխագույն-գորշ թևերը՝ ասես թե որոներ, խուսափելով մոտակա ձիթենիների խմբից՝ որ շոգից երևում էին ինչպես ապակու ետևից. ամբոխ ճեղքելու նման վճռական կանգնեց ցորնագույն դեմքով, վտիտ մորուքով երիտասարդի աջ ձեռքին:
Ընթացքում, ճնճղուկի կանգնելուն ուղեկից ՊԱՏԱՆԻՆ ասաց ուրախանալով.– Բայց ամբողջ գիշեր ավազն էր մի կնոջ ու տղամարդու տակ ղրճտում: – Հետո ժպտում է ասես անսպառ: Ավազը երեսանց դեղին էր, տակը՝ օդի հին խոնավությունից թեթև թռչնագույն. եթե ավազի երեսը չլիներ, թռչունն ու գետինը չէին տարբերվի:
ԿԱՐՄԻՐ ԴԵՄՔՈՎ, ԴԵՄՔԻ ՄԱԶԸ ԽՈԶԱՆԻ ՊԵՍ ՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ.– Գիշերվա ցրտից մնացած զով կլինի. այս ծառերի միջով անցնենք՝ գոնե մինչև շոգը կոտրվի:
Ասես շրջակայքը բռնած՝ թռչունի հուշող-անհանգիստ ծլվլոցն է: Հատկապես նրան են լսում՝ ասես թարմանալով շոգից. ծլվլալով՝ թռչունը բարձրանում-իջնում էր. ձայնն էր անընդհատ փոխվում՝ մոտիկ-հեռու. աշխարհի օդում միայն նրա ձայնն է:
Ծանր մորուքով, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ասաց. – Տեսա՞ր, որ դու չես որոշում: – Լուռ ժպտում է (հանդարտ է օրվա խաղաղության պես):
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ. – Բայց, իհարկե, դու չես որոշում. Աստված հենց նրա համար է, որ որոշի. ինքը որոշի, հենց քեզանով, որ թվա, թե դու ես որոշել: Մի տեղ ունե՞ս, որտեղից գիտես, որ դու ես որոշել: Երևի այդտեղից է Աստծո և մարդու սահմանը (լուրջ է խոսում, առանց տնազի. հիմա` ժպտալով) . Դու ո՞րտեղից չկաս, իսկ Աստված ո՞րտեղից կա, որ մոլորվել ես: Մոլորվե՞լ ես (արդեն ծիծաղում է) – Որովհետև անծայրության ճամփան Աստված որոնել չէ:
ԿԱՆԱՆՑԻՑ ԱՂՄԿԵԼՈՎ ԱՍԱՑԻՆ ՀԱՊՇՏԱՊ. – Ճնճղուկը ո՞րտեղ կանգնեց, ճնճղուկը ո՞րտեղ կանգնեց, - քննախույզ որոնում են օդում, ծառերի ճյուղերին, կարմիր ավազի վրա: – Ախր միայն նա կիմանա Աստծուն, աչքից նրան չկորցնենք. միայն հողի միջով չի կարող անցնել (կանացի ձայներ են. կցկտուր, հապճեպ, միմյանց ընդհատելով):
ՏՂԱՄԱՐԴԿԱՆՑԻՑ երկու-երեք հոգի քրթմնջացին (հրեան, հռոմեացու դեմքով մարդը, գլուխը խուզած ծերունին) . միասին կամ զուգահեռ. – Նրան էլ է զովը ձգում: Բայց ո՞րտեղից հայտնվեց. Աստծո աջի վրա են բոլոր մարդիկ, որ կարծում են՝ գետին է: Միայն մահն է գետնով ու ջրով անցնում, որ ոտքերն էլ չեն թրջվում:
(Դանդաղ նստոտելով ծառարմատներին, լուսնալույսի գույնի մոխրե գետնին՝ ծանր գալուստից շունչ են քաշում. թույլ, խեղդող հևոցներ են, որ միմյանց ուշադրություն են քաշում իրենց վրա):
ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ՏԵՍՔՈՎ ՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Վերևով հենվելու տեղ չկա, որ մահ անցնի (մի քանիսը ցածր հազում են): Միայն գիշերն է անցնում ցրտին հենված, անմահության հույսով խաբելով. հողի տակ անմահության հույս չկա՞:
ՓԱՐԹԱՄ, ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ԿԻՆՆ ՀԵՎԱՍՊԱՌ, ԱՆՀԱՄԲԵՐ ԱՍԱՑ. – Գուցեև նշաններ ենք, որ միտք են ասում. բառերի պես առանձին ենք, միայնակ, – ո՞վ իմանա՝ ինչ ենք ասում միասին, որովհետև առանձին-առանձին մեր ասածը չգիտենք, դրա համար էլ Աստծուն ենք որոնում, որ մեզ ասելիք դարձնի: – Ասաց համարձակ, հատու, վճռական (տատանվելով ասես հիշողությունից, որովհետև բոլոր խոսածները հիշում էր):
(Չգիտես որտեղի թափառումից գալով ճնճղուկը նորից եկավ, իջավ երիտասարդի աջ ձեռքին. կորած-հայտնված ճնճղուկի ետևից դիտմամբ տագնապով վազելով) ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ. – Այս թշվառության, պանդխտության մեջ խոսքն այստեղ խենթություն է, - սակայն մեկը վեր է կասկածից, որովհետև նախ իրականությունն է տեսնում նրան:
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (արդեն լուրջ, հումորիկ երանգով) . – Ո՞վ է այն մարդը, որ վեր է կասկածից. ինչպե՞ս կարող է մեկը կասկածից վեր լինել, բայց չէ՞ որ այս անծայրությունից բացի, կասկածն է մեզ հավասարեցնում, - թե՞, գուցե թաքուն, արդեն տարբերակում է. (տնազելով) մեկը վե~ր է կասկածից:
(Կապույտից դողդողացող՝ քարացած հսկա ալիքների տեսքով, հեռու լեռներն ասես երկինքն էին պատառոտում. շոգը յուղ խառնած ջրի տեսքով էր նստած):
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃ, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Բայց երկնքի թռչունները սերունդներ ունեն. ո՞ւր են մեր սերունդները, որ չեն երևում երկրի երեսին. ես տղայիս թաղումից փախա, որովհետև բաց աչքով չես կարող հողի անծայրությանը նայել՝ սառը, անշարժ, հավերժական: Հողն այն երկրում սպիտակ է: (Լուռ, ցածր հեկեկում է) Ոչ մի մեռել չի համբերի այդ անընդհատ սպիտակին:
(Հողը դեռ ծխագույն էր. կաթնասերի նման օդի վրա ստվերը երևում է):
Ճնճղուկը մի պահ թռել, կրկին էր նստել. հիմա երիտասարդը ձեռքերը ծնկներին էր հենել արմունկներից. աջը այդուհանդերձ օդում էր, բաց – բութ մատին կանգնած, աջ ու ձախ էր նայում. ՁԳՁԳՈՒՆ, ԿԱՅՏԱՌ ԱՍԱՑ.
– Խավարն ավելի է կոշտ, քան լույսը. խոսքի մտերմության չափ են երևալի, ոչ միայն աչքով:
(Ավազի վրա փոխված արևի ստվերագույնից հասկացան, որ կեսօրն է շարժվել. մի իշավոր սիլուետ հորիզոնում գտած գաճաճ ձիթենուն էր մոտենում, բայց չհավանեց: Նստածները փոքրիկ ճյուղերով հողն էին փորփրում. անցյալն ասես հիմա լիներ, թռչնագույն տակի հողը թացոտ կար, բայց օրը դանդաղ հոսում էր): ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ կողքին նստած հռոմեացու դեմքով մարդուն բան էր պատմում. մի պատառիկ լսվեց. ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃՆ Է.
– Անծայրության հիվանդ էր. շարունակ որևէ տեղ էր ուզում՝ ինքն էլ չգիտեր որտեղ: Դրանից մեռավ. մի գիշերում դեմքը կապտեց: Երևի անծայրության կարոտից էր (կրկին թույլ հեկեկում է): Իրականությո~ւնն է սպանում մարդուն (ողբում է, կրծքին, գլխին խփում` լացելով բարձրաձայն):
– Տեսնես այստեղով է՞լ է մարդ անցել, – քրթմնջալով ԱՍԱՑ ՊԱՏԱՆԻՆ: Մյուսները, ուրիշների կյանքին խառնվելու պահանջից պանիր, ձու, հաց էին ծամում: – Առանց երկյուղի մեկը, – շարունակեց պատանին: – Որ Աստծո դեմ էլ կըմբոստանա. ինչի՞ վրա ապրենք՝ մոխրի՞, ստվերի՞, թե՞ լույսի (համաձակ, ասես մերկ նայում է բոլորին, գիտակցելով հարցի անակնկալը) . բայց ես կորցնելու բան չունեմ:
ՓԱՐԹԱՄ, ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ ԽԻՍՏ. – Կյանքը միայն այդքանն ունի: (խիստ նայելով պատանուն) Սգի մեջ տղամարդն է սրբազան, ուրախության մեջ՝ կինը:
ՀՐԵԱՆԵՐԻ ԱՌԱՆՁԻՆ ԽՄԲԻՑ ՍԵՎ ՄՈՐՈՒՔՈՎ, ՃԵՐՄԱԿԱՄԱԶ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ ՏԱՏԱՄՍԵԼՈՎ. – Աբրահամն ինչի՞ վրա էր. դրա համար էլ մեղք չունեցավ, – որովհետև առանց կասկածի էր. ուտելիքը երկիրն է տալիս, ոչ Աստված, դրա համար էլ ամեն քայլի չի տալիս, որովհետև չենք գտնում:
ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆ ԱՍԱՑ. – Կյանքն ու մահը հայտնի են ուտելիքի պես, այս ճնճղուկը նրանց վրա չի ապրում, երբեմն հանգրվանում է: Դրա համար էլ ուտելիքը նրանց հետ չի չափվում՝ ինչպես երկուսի խոսելուց եկող մտերմությունը: Ամեն օր այդ մտերմությունն է մարդու հետ (ճակատն է սրբում):
(Բոլորը նրան էին նայում, լրջությունից վախեցած):
ԱՍԵՍ ՏԱԳՆԱՊԻՑ ՀԱՆԳՍՏԱՆԱԼՈՎ՝ ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ ԱՍԱՑ. –Երկինքն է՞լ ես տեսել. (երկար ընդհատում) . այնտեղ չես կարող որոնել՝ ինչքան ուզում ես թափառիր, ոչինչ անծայրությամբ չի չափվում. եթե երկիրը հերիք չէ, որ Աստծուն հանդիպես. թեև, ահա, երկիրն է մարդունը, որ տեսնում է շարունակ:
(Ոմանք, որ փոքր-ինչ հեռու էին՝ մյուս ծառերի տակ, մոտեցան – պպզած նայում էին դեմքին՝ հայացքները քննախույզ. ագահորեն, ասես միանգամից հոգնած, ուսերին բեռի նման թափառումների մորթիները կուտակած: Թռչունը նորից էր թռել՝ այս որերորդ անգամ, ասես միայն նրա խոսելուց):
– Մի՞թե չգիտեք, որ ահա նա էլ է սիրո վրա ապրում, - ԱՍԱՑ՝ ցույց տալով մոտիկ, ասես խաղացկուն թափառող ճնճղուկին: – Չգիտե՞ք, որ սերը հողից պինդ գետին է, որովհետև ոչ ոք մեկ ուրիշին միայնակ չի պահպանում. սիրո մեջ ոչինչ չի կորչում, միայն մեծանում է: Ահա` մեկին միայնակ պետք է պահպանել մարդկանց մեջ: Մարդու անելիքը նախ մարդուն պահպանելն է. այդտեղից է սկսվում Սերը, որ ասում եք` չկա:
(Արդեն չգիտեին, թե երբվանից սկսեցին որոնել՝ պատառներով երևացող օրերը նույնն էին. անցյալ, որ նորից չի ապրվում: Ստվերում կծկված հովացողները նայում էին, իրենց հոգնած ծնկներին լսում: Կրկին՝ հուզմունքից, թե հոգնությունից ծանր էին շնչում. անտարբեր՝ քրտինքը դեմքներից ծորում, երբեմն դողացնում էր): ԱՍԱՑ.
– Այս է մարդու, թռչունի, կենդանու գետինը, որ կյանքից ու մահից առաջ էր ու կա. երկնքին նայեք, հետո` ջրին: Այդտեղից է սերը որոնվում. բոլորի համար չէ նախապես պատրաստի, դրանից էլ բոլորը չեն կարող գտնել, ինչպես առավոտը:
(Պպզած, լուռ լսողները բզեզի էին նման, իրենց սև շորերով): ԱՍԱՑԻՆ.
– Բայց մարդու հացը երկնքից է կախված՝ ուտելիս մարդունն է, ոչ Աստծունը, ինչպես կյանքը, որ մարդունն է, կամ՝ ինչպես մահը, որ բոլորն ունեն:
Զգեստներից ծանրերը ոտքերի տակ դրած, աղջկական կանաչավուն քիտոնով ՊԱՏԱՆԻՆ ԱՍԱՑ.
– Ձկան պես քրտնել եմ. բայց ամբողջ գիշեր թաքուն ղրճտում էր օրվա ավազը: Լռության տանջանքն է, որ ոչ ոք չի լսում, – նորից մաղձոտ ժպտաց (ասես այլևս հուսահատ է, սպառված):
– Դու նա չես, ով շոգում է, - ԱՍԱՑԻՆ ՔՄԾԻԾԱՂՈՂ ԿԱՆԱՆՑԻՑ. ՎՏԻՏ ԴԵՄՔՈՎ ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆՆ էր: –Ուրիշ մեկն ես, որ ինքն իրեն չի ճանաչում. ամայությունից էլ չես կարող քեզ ճանաչել, բայց՝ որոնիր, որոնիր, մի օր էլ քեզ կգտնես:
ՈՏՔԻ ԿԱՆԳՆԵԼՈՎ՝ ՄԻՆՉԵՎ ԱՉՔԵՐԸ ՄՈՐՈՒՔՈՎ, ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴՆ ԱՍԱՑ.– Սիրելը կին ցանկանալը չէ: Ես չէ, որ պիտի ասեմ, որովհետև կնոջն անգամ հայացքով հպվելիս՝ ցանկանում ես: Բայց դեռ սերը չէ այդ, – գերեզմանի ու կյանքի գիտելիքները այդ կնոջ համար են, ոչ սիրո. ժամանակ առաջ Մովսեսն էլ դա ասաց (հրեաներն գլխով արեցին. □Այդպես է, այդպես է□), ցանկանալը սկիզբն է սիրո՝ նա էլ է պտուղի պես հասունանում, մինչև վերջ էլ հողի վրա է, միայն մարդու հետ ու մարդու մեջ, – որովհետև միայն մարդը այդ սիրով մեծանալու հպարտանքն ունի, որ մինչև Աստված ինքն է իր կանգառը: Բա ինչի՞ համար է այս ողջ անծայրությամբ անցած ճանապարհդ, որ սիրելը չես կարողանում տեսնել:
ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (ասես արթնանալով, տխրադեմ) .– Բոլորս էլ խեղկատակ ենք (կտրուկ, գոռալու պես) – նույնը՝ հա՛ քայլում ենք. բայց աշխարհում կա՞ ճամփա, որտեղով մարդ չի անցել: Թեկուզ ծիծաղը՝ ամեն տեղից է անցնում, սիրո նման (ձայնը չորացավ, կտրվեց. հանկարծակի լացում էր, երեխայի պես, խոշոր արցունքներով): – Ես ի՞նչ իմանայի, որ այսքան ծանր է անծայրությունը, որ բերում (ցածր) ոչ թե որևէ վերջի է հասցնում, այլ հենց կյանքի պատին, որ մահն էլ չէ, բայց միայն մարդու մեջ է, իրականության նման:
Դեռ թռչունի ծլվլոցն էր նրանց ողողում.
Քիչ անց. ՊԱՏԱՆԻՆ՝ ՏՐՏՈՒՄ ԱՍԱՑ կատակային. – Ձկան պես քրտնել եմ, հենց ձկան (ինքն իրեն պատկերելով իբրև ձուկ) . երևի գիշերվա ղրճտոցից է (ժպտաց ու դեռ երկար ժպտում էր):
ԾԵՐՈՒՆԻՆ թույլ, մանրիկ հեկեկում է:
Կանայք ցածր քչփչում են. թերևս գիշերը պառկած անհայտ կնոջ ու տղամարդու մասին էր:
ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԲԱՐՁՐԱՁԱՅՆ ԽՈՍԵՑ, որ բոլորը լսեն.
– Ապրածդ կյանքից մնացածը հավա՞տն է շատ, թե՞ անիմաստությունը:
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (անլուրջ, ժպտալով ու ասելիքին տարակուսելով) .- Ոչ մեկը: Չգիտեմ` ում հավատամ, և չգիտեմ` ինչին չհավատալ. դրա համար էլ` անիմաստությունը, թե չէ` ոչ ոք չի կարող ասել, թե որին հավատալ, որովհետև չկան, - խեղկատակի պե՞ս եմ մտածում, թե՞ ձեր լրջությունն եմ ավերում: (Գլուխկոնծի է տալիս, անիմաստ հռհռում, բայց միշտ ժպտալով):
Արդեն մանր քարերի ստվերներն էին երևալի: Ծերունին հանկարծ ու երկար՝ հազալու պես քռքռալով ծիծաղեց. ասես նոր էր արթնացել՝ հայացքը աշխույժ էր, կայտառ:
Ասես հանկարծակի ոգևորվելով, ՏԽՐԱԴԵՄ ԾԵՐՈՒՆԻՆ թատերական ձայնով ասաց. – Նրանք վաղուց գնացին. մի օր հավատում էին, մի օր անհավատ էին: Չգիտեին ո՛ր օրերը ջոկել. հավատալո՞ւ օրերը, թե՞ անիմաստության օրերը: Բայց տեսան, որ օրը կեսօրից է նշան առնում, իսկ կյանքը հավասարակշռելու համար իրերին էին հավատում, որ որոշ ժամանակ փոխարինում են մարդկանց: Երբեմն լսում էին Աստծո ձայնը՝ բայց ես շարունակ ստեղծում եմ: Ահա՝ ո՞ւր են մարդիկ, որ իրերն այսքան շատ են: Քարակոփ մեծ կրկեսում ես հարցրի այսպես, կատակի նման, բայց բոլորը գնացին, հետո իրար հրմշտելով կորա՜ն` ինչպես հենց իրականություն:
(ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԾԻԾԱՂՈՒՄ Է. կանայք էին ահաբեկված նրան նայում): – Այդ սերը բաժանվո՞ւմ է, որ բոլորն էլ ունենան, - ասաց ծիծաղի միջից. (լռությունից սկսեց առյուծի մռնչոց կաթել. շփոթվեցին տագնապալի: Ստվերն օդից իջել, արդեն գետնին էր. չգիտես ինչի ստվերներ էին, որովհետև տեղանքը ոչ ժայռ ուներ, ոչ էլ մեծ ծառ): – Ամեն մեկը իրենը կուզենա, բայց՝ քիչ կամ շատ չպիտի լինի, թե չէ պատերազմներում իրար կվերացնեն (ծիծաղում է բարձր, բեկոր-բեկոր նյարդային):
Բոլորն էին թմբիրից արթնացել. աշխույժ, կենդանի իրար են նայում, մերթընդմերթ թաքուն ծիծաղում, փսփսում: Առյուծի ձայնն անցել էր:
ՊԱՏԱՆԻՆ. – Այս երկար օրն էլ կրկին չի ավարտվում (ժպտում է, ծիծաղը զսպելու համար): – Բայց մի տեղի մոտեցել ենք, օտար կնոջ հոտ եմ առնում:
Կանայք թույլ ժպտում են. Նախ կռահելով, հետո՝ լսելով:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ (նրա թեթև ձայնը հնչում ու տարածվում է չգիտես որտեղից: Հևասպառ խոսում է. աչքերն ակնապիճներում ոստոստում են, այլևս չի ծիծաղում, թվում է՝ անիմաստ բառեր է ասում արագ-արագ) .
– Արեգակը գալիս, ավարտվում է, խոշոր քարերի, ժայռերի ստվերներն են, հին գույներից զրկվում՝ նոր են ստվեր դառնում: Ջուրը ստվերի՞ց է հոսում՝ դրա համար էլ չի երևում: Թե՞ արևից, որ ձայն ունեն: Մարդիկ մենությունից են խոսում իրերի հետ: Կռվարարներն ասում են՝ ոչ, երազից է, մենավոր երազից, առանց իրերի. երազում ոչ մի իր չի երևում: Ծաղկուն դաշտով անցնելիս երեք օր խոտ կերանք: Զինվորներ են գալիս հներից: Մեռյալների հավատից է, որ ոչ ոք չի մեռնում: Կարմիր մշուշը հեռո՜ւ-հեռվում է: Բայց սարն ինչպե՞ս անցանք՝ իրար հետ էինք, որ ասում էինք՝ բլուր է: Ինչի՞ վրա է ապրում, որ մարդու հետ սարն էլ կա, խոտն էլ: Ձյուն չի գալիս՝ ձյուն կերե՞լ ենք, մոռացա …
ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՏՂԱՄԱՐԴԸ. անկարծիք. – Խելքը ե՛րբ կորցրեց. առավոտից խելացի էր խոսում. երևի ամայությունից է: Օրինակ` պարզ չէ՞, որ այլևս չենք դառնա այն տեղերով, որտեղից անցանք:
ԿՄԱԽՔԻ ՊԵՍ ՆԻՀԱՐ ՄԱՐԴԸ. թանձր հոնքերով – Բա անիմաստությունը. թե չէ անապատ չափչփելով ո՞վ կհասներ ժամանակի անգոյության մտքին: Տարածության նման է, որ հա’ անցնում ես, և խաբուսիկ մի արդյունք կա, - ասես` չկա: Ավարտներում` միայն մահն է, որ կրկին հարց է` կա՞, թե՞ չկա:
ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ՔՉԱԽՈՍ ՄԱՐԴԸ դիտում էր, ուշադիր լսում: Ճնճղուկը աջ ձեռքին կանգնել, չի գնում. ասես մատների միջև թափառում է: Մի երկար, շեկ որդ է նրա կողմը սողում, բոյով մեկ կծկվելով–բացվել–երկարելով, տակը–կողքանց կարմիր ոտիկներն են երևում-փակվում: Թռչունին տեսավ, կանգնեց. շտապելուց գլորվեց՝ ջանալով շուռ գալ-ետ դառնալ:
Նրա ոտքերին մոտիկ չոքած երիտասարդ մի կին էր ինքնիրեն փսփսալով շշնջում. նկատելի է, որ հղի է: ԼՍԵԼԻ ԱՍՈՒՄ Է.
– Տեր, սերը, որ չի երևում, ինչպե՞ս կարող է հողի նման պինդ գետին լինել. բա ինչո՞ւ է կինը տակը պառկում, տղամարդը՝ վրան:
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (շարունակ ժպտալով. անհոգ, անվիշտ) .- Ես ինչո՞ւ ձեզ միացա, որ նման բաների շուրջ եք խոսելու: Բայց ես ի՞նչ իմանամ, թե ինչու է կինւ տակը պառկում, տղամարդը` վրան. անապատի օձն էլ է այդպես պառկում. ո՞վ կարող է պատասխանել, որ ես պատասխանեմ: Ո’ւր ուզում եք գնացեք, որ մի Աստված գտնեք, աստվածները` շա~տ:
ԸՆԴՀԱՏԵԼՈՒ ՊԵՍ, ՄԵՋ ԸՆԿՆԵԼՈՎ. ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ. – Ես անիմաստության պատմությունն էի ասում, հենց մեզ վրա, – օրերի, որ ապրեցինք: Ասածիս պես՝ ամեն ինչ առանձին է, որ իր պատասխանն ինքը ունի. փնտրիր, կգտնես (կռվարար) – Չփնտրելուս համար էլ են ասում, թե խելքը կորցրել է, ծեր է: Իսկ ո՞վ է որոնում, գոնե ծերունու գտածը ո՞վ է գտել, որ իմաստուն խոսի. որոնողները նախ իրենք իրենց են կորցնում:
Լուռ են. ծերունու խոսքից սասանված՝ ասես իրիկնադեմն արագացնելով են սպասում, որ ստվերով քայլեն
Լռությունից սպասելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԿՐԿԻՆ ԳՈՌԱՑ.
– Ոչ ոք էլ չի որոնում. այն, ինչ կա, աշխարհն արդեն լցրել է, այլ բանի լինելու տեղ չկա. շատը իրերն են, որ հենց մարդկանցից շատ են: Աստված հենց դա է ասում. եղածն ունեցեք, եղածն ապրեք, - դրանից է, որ կյանքն ու մահը այդքան շատ են մարդուն կշտացրել: Կնոջ հետ պառկածը ողջ իմաստությունը մի պահում էլ է գտնում: – Թե չէ՝ ամեն տեղ անհաշիվ կուռքեր են, ամցյալի արձաններ, հնությունից ու իրենք իրենցից ճկռած, որ մահից անդին էլ եղել են իմաստությունը որոնելու: Մարդուց շա՛տ են, շա՛տ. բայց՝ կյանքից քիչ:
ՄՆԱՑՅԱԼՆԵՐԻ ԼՈՒՌ ՍՊԱՍՈՒՄԻՑ ԱՍԱՑ ԿՐԿԻՆ ՋՂԱՅԻՆ. – Կյանքն ու մահը հերիք չե՞ն, որ սեր էլ եք ուզում: Դրանից չէ՞, որ կիսատ եք մեռնում, շարունակ կյանքին կառչելով: Որովհետև մահն էլ պիտի ձեր վրա տեսնեք, որ հավատաք. մեռնում եք անմահության հույսից չորանալով: Չկարողացաք գոնե յոթ օրն էլ ամայությանը դիմանալ: Դեռ սնունդ էլ ունեք, որ կիսում է այս անիմաստությունը:
ՏԱՐԻՔՈՎ ՄԻ ԿԻՆ ԿԱՆԱՆՑ ԽՄԲԻՑ (քարշ տալով մի մեծ մորթի. առանց ծերունուն նայելու՝ սևեռելով հայացքն ու, ասես, բառերը դեմքին) ԱՍԱՑ ՄԵՂՄ.
– Գիտեմ այդ սերը, որ նման է համբերությանը: Այս յոթ օրը առանց իմանալու դրանով էի սնվում, բայց՝ հիշողության մեջ է հիմա, նա, ում սիրում էի, հիմա չկա. եգիպտական գերության մեջ կորավ անանուն: Ոչ ոք չի կարող հիմա ինձ մխիթարել: Հողի տակի անհայտությունն ավելի խորունկ է, քան երկնքի անհայտությունը:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ (լուրջ, անծիծաղ, առանց որևէ ծամածռության) ԱՍԱՑ. – Երևի գիտես: Եթե համբերությանը նմանեցնում ես՝ իսկապես գիտես: Դրանից է ծնվում սերը, որը տեսնելու համար ոչ ոք դեռ չի ապրել. համարձակությունն ավելի մեծ է, քան ուրիշ արարքի համար, թեև ես էլ չգիտեմ:
– Համբերությո՞ւնը, - դանդաղ, հատու ԱՍԱՑ ՏԱՐԻՔՈՎ ՀԱՍՏ ՏՂԱՄԱՐԴԸ (կողքի թեքվելով, եղած ստվերի չափով երկարելով): –Կյանքում, պարապ օրերին համբերելն ուրիշ է՝ երբ հենց կյանքին ես համբերում, ասես անիմաստ բզզոցով անցնում է ոչ մի տեղ: Անմիջապես մահվան սպասելու համբերելն ուրիշ: Կամ՝ մեկը, որ սպասել ու վերջին պահին ազատվել է թե՛ գլխատումից, թե՛ սպասումից, թե՛ թեկուզ երեք օր համբերելուց: Բայց աշխարհում կան. խելագար են: Ուժեղները՝ միշտ անորոշ մի աստծո հավատացյալ, որ չկարողանալով կյանքին ու իմաստությանը դիմանալ՝ կիսատ, կամ լրիվ ճգնավոր են դառնում հենց ապրելու համար. թե չէ ի՞նչ սեր, ո՞վ կարող է այդքանն անցնելուց հետո սիրել. ոչ ոք չի կարող անիմաստությանը հավատալ, որովհետև ապրել, նշանակում է կյանքում իմաստ գտնել, – բայց ինչքա՞ն կարող ես ինքդ քեզանից կյանք ստեղծել հա՛ իմաստավոր: Հատկապես մարդն է պարտավոր կյանքի անիմաստությունը իմաստով լցնել. նրան միայն կենդանին, ծառը, թռչունն են օգնում, - թե՞ այդպես չի (ավելի է կարմրած, քրտնած. հուզված է):
Թափառելու պես՝ որևէ հեռվից արծվի կռինչ լսվեց. չգիտեին որտեղից: Մտքերը, իրենց իսկ օրինակները ասվելու ցանկությունից խեղդում էին. հաճախ անիմաստ, լուռ շարժումներ էին անում, խորասուզվում կամ դեռ շուրթերը շարժում անշշուկ: Հռոմեացու դեմքով մարդը ետ ու առաջ էր քայլում. ստվերներն արդեն դողդողում էին. ոչ թե շոգն էր անցել, այլ ետկեսօրյա իսկապես մի հոգնած, խեղդող անդորր էր. չէին կարող շարժվել, բայց մտքերը չէին սպառվում:
– Սիրուն, սիրուն կհավատանք, որովհետև անիմաստ չէ, - ԱՍԱՑ ԾՆԿԱՉՈՔ ԿԻՆԸ. մոռացված՝ դեռ ծնկաչոք էր, դեռևս տաք ավազն այրում է նրա ծնկները, որ փաթաթված են նախկինում սպիտակ քիտոնով, տակը՝ մորթի: (թեթև, աննշան քամին նրա մազերն է ասես պոկոտում` ծածանում դեմքին):
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (մռայլ. ասես պարտված) .– Նման մի գիշերվա երանության շուրջ է կյանքի ողջ որոնածը. կա, բայց ամեն օր չես կարող տեսնել:
Ոմանք արդեն ննջում էին, թեև դեռ կայտառ են:
– Առուտո՞ւր է, ինչ է, - ԳՈՌԱՑ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (ձիթենու թույլ ստվերում էր. կանանցից վերցրած ցնցոտիների վրա կողքի էր ընկել, ուրիշի խոսելուց ավազի վրա բառ էր գծմծում, ջնջում հունարեն ու եգիպտերեն նշաններով, հետո ուշադիր ուրիշը գրում): – Դու՛, կին, սերը ի՞նչ է, որ համբերության նման է. նշանով ցույց տուր՝ տեսնենք: Թե՞ չես կարող, որովհետև նշան չունի:
ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ (լուրջ, գիտի, որ իրեն չեն լսում) – առևտուր է, որ հավատն էլ են իրար ծախում, որ հողից չէ: (Տխուր) – Հողից ծնվածի պես է ծախու: Ո՞ւր փախչեմ մարդուց: (թռչկոտում է կեղծ, տագնապով):
Հայացքը ավազին՝ կինը նայում էր:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ. շարունակում է. – Ահա, հենց հիմա խոսքը ասվեց, բայց չես հավատում, որ կա: Թեկուզ ունես. բայց ինչպե՞ս կհավատաս, թե ինչ է սերը, որ չես կարող մատով բռնել: Միայն իրերը չեն, որ երևում են. շատ ավելին չերևացողներն են բո՛ւն երևացողը: Առյուծի ձայնն առար ու վախեցա՞ր քեզանից. ահա սերն էլ է դրանցից: Կարո՞ղ ես ցույց տալ, թե ատամդ ինչպես է ցավում. պիտի ցավը ցույց տաս, թեև մարդ էլ չի տեսնի: Ուրեմն՝ չկա՞:
ՀՐԵԱԿԱՆ ՔԱՀԱՆԱ (միջահասակ, սև-կեղտոտ պարեգոտով, մորուքը մշուշի նման ծնոտից խանձված կամ բնական շիկակարմիր, նոր է միացել խմբին) ԼՍԵԼԻ ԱՍՈՒՄ Է.
– Ցավը միշտ կա. երբեմն ցավ տանողն է պակասում, կամ՝ թվացնելով, թե չկա: Ո՞վ է համարձակորեն ցավ տանում: Ցավի հետ հոգին էլ է թաքուն, ասես մարդ հսկող պահապաններից մեկը: Երեք օր առաջ էր՝ ասես հավերժությունից եկած մի մուրացկան առյուծի մոտ կանգնեց, ասաց՝ կրկին հավերժությո՞ւնը. այնտեղից եմ եկել, նորից եմ գնում: Առյուծը գռմռում էր, շան պես: Կանգնեց մի պահ, հետո մոտեցավ առյուծին. նետվեց հենց երախի վրա: Ջղայնացած կենդանին վախեցավ, խրտնելով ետ քաշվեց երերուն. հետո դանդաղ հափռում էր նրան՝ ավելի կատաղելով նրա ցավի ճիչերից: Պատառոտում էր փորից՝ ճանկերով աղիները հանում, – որ տիեզերքի ճամփաներն է ցույց տալիս: Բայց, նախ, խեղդելուց հետո, կենդանի էակին ոչ ոք հավերժության ճամփան չի ասում (նա տրտում շուրջն է նայում. հռոմեացու դեմքով մարդը մոտեցել, ուշադիր լսում է): Ինչպես հավերժության ճամփան, կյանքում էլ ամեն ինչ անելի է. կյանքում ավելի շատ անողն է պետք:
Մի պահ լուռ էին. կտրուկ վեր թռչելով ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ ՀԵՎԱՍՊԱՌ.
– Հաստատ ձախողված փիլիսոփա ես (որ բառը կոշտ չերևա՝ կեղծ ծիծաղում է): Նրան հարցրու, որ այդքան չլսված բան է ասում: Կարո՞ղ է ատյանում է: Սիրելով պառկելուց հետո ձանձրանում, քնում ես (քռքռալով ծերունին ծիծաղում էր՝ ուշադիր նայելով կանանց դեմքերին): Մարդու բաժինը այդքան սերն է. մի՞թե ուրիշ սեր էլ կա: Այդ ուրիշը չենք հասկանում (դարձավ հրեա քահանային) թեկուզ մի պահ իրեն չհարցրե՞ց, թե ինչու է կործանվում. գուցե երազի մեջ անանուն աստվածներ են երևացել, որ չեն կարողանում վախից իրենց միտքն ասել: Բա մարդը միս չէ՞ անհայտությունը հասկանալու. անհամբերությունից չի կարող խոսքի հասնել: Ահա` գոնե մեղք տանելուն հասել է, բայց ապրելու պատասխանատվությա՞նը երբ կհասնի: Բայց դրա համար է, որ պատասխան չկա. ո՞վ ունի պատասխան, որ ահա մենք ունենանք: Բոլոր պատասխանները Աստծո վրա են, որ չգտնելուց մարդն է փորձելու պատասխանել:
Շփոթված՝ հայացքներն էին թափառում. իրենք անշարժ էին, տարբեր դիրքերում, լարված:
– Սիրիր մերձավորիդ. կյանքը սիրո վրա է հաստատուն, – ասաց ՑՈՐՆԱԳՈՒՅՆ ԴԵՄՔՈՎ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ շշնջաձայն, փոշուց չորացած բերանով ժպտուն: – Կյանքն ու մահը ահա հայտնի են, սերն է մարդուն անհայտ, թեև հենց կյանքի ու մահվան հետ է ծնվել:
ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ. – Տեր, մի՞թե թեկուզ կյանք ապրելով ավելին գիտես, քան որևէ աստված, որ իր կյանքն ապրելով բոլորի համար, գիտի բոլորի չափ: Մի՞թե մեկ կյանք ապրողը այդքան չպիտի իմանա. մեկ մահով մեռնողի չափ, - բայց ո՞վ գիտե, թե քանի մահով է մարդ մեռնում:
Ճնճղուկն անընդհատ մոտերքում էր՝ երբեմն, խոսելիս, փոքր-ինչ հեռանալով. կանգ էր առնում ծառերի ճյուղերին, հետո ծլվլալով ձուլվում օդին, պատրանքի պես:
– Դու ասացիր, - ԱՍԱՑ ՆԱ՝ դանդաղ, բեկբեկուն հայացքով նայելով:
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃՆ ԱՆՀԱՄԱՐՁԱԿ ԱՍԱՑ.– Բայց մարդու իմացությունը շատ մտածելուց չէ: Իմաստության հիմքը գործողությունն է. առանց դրա ոչինչ էլ չես կարող մտածել: Իմացությունը միայն գործողությունից է սկիզբ առնում, որովհետև միտքը մի բանի կամ բառի վրա օրերով չի կանգնում, որ քննի: Նա հաստատուն է, անպայման ապրելի, պատրանքի հեռվից անգամ երևում է, սպասում, որ մարդուն հենց փորձով տանի իմացության. որոնումներով, չսպասվածը մաս-մաս գտնելով – կորցնելով, –որովհետև որոնածը չգիտի նախապես: Ինչպես որ հանցագործի գլուխը կտրելու են կանգնում շատերի աչքի առաջ: Նրանք գիտեն, որ մինչև անելդ դու ոչինչ չգիտես. գիտե՞ս քանիսն են կիսակտրված գլխով հենց կացնի տակից էլ փախել–թափառել համարյա անգլուխ, տնքալով ցավից: Ահա այդպես է անմերժելի կյանքը, որ չգիտես ով է տալիս: Կասես՝ ինչո՞ւ (ակնդետ նայում է հռոմեացու դեմքով տղամարդուն): Թեկուզ թվում է, թե կյանքն առջևից՝ ապագայով է շարժվում. բայց՝ երբեմն էլ ետևից, որ հուշ է թվում. կյանքը միշտ տարբեր կողմերով է շարժվում:
– Ուտելիքը Աստված է տալիս տարվա չափով, բայց մարդն ուտում է անմահության տենչով, - ասես ինչ-որ անմիջական բանից ուշացած՝ ասաց ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ, ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ, որ շարունակ մտասուզված՝ քիչ էր խոսում:
– Սարսափելի բաներ մի ասա, - վախվորած ԱՍԱՑ ԴԵՌ ԾՆԿԱՉՈՔ ԿԻՆԸ՝ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ նայելով նախկին դահիճի մռայլ, քրտնած դեմքին.–Դաժանը հենց այդ իմացությունն ապրած դեպքը պատմելն է. ամեն մարդ չէ, որ դա կարող է տանել: Համբերության մասին պատմիր՝ եթե ունես, թե չէ՝ սպանությունը արդեն գիտենք: Զովն ընկնում է, - ակամա ասաց ցորնագույն դեմքով երիտասարդին:
–Ոչ, չգիտեՆք: – Կրկին ջղային ասաց ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՆՍՏԵԼՈՎ: – Տես ո՜ւր հասան. ամեն մեկն իր մշուշներն է ցրում: Չէ՞ որ նա՝ հանցագործը, համբերում էր գլխատումից առաջ երեք օր. այդ երեք օրն ինչպե՞ս ապրեց: Երբ ինչ-որ բան ուրիշի հետ է լինում, մարդը մնում է դիտող ու սպասող՝ ինչպես ծալծլեցինք այս յոթ օրը, թեկուզ որոնում էինք Աստծուն ու ապրելով հենց կյանքի անծայրությունը: Իսկ գուցե յոթ օր չէր, տասնյոթ տարի՞ էր, որ անցավ ու` չտեսանք: Ամեն մեկս նախ քա՞նի աստված տեսանք՝ որ կյանքն է ընդգրկում, բայց անծայրությունը չէ. նույնիսկ այդ աստվածն ինքը չի էլ շարժվել: Բայց հեռվից աստվածները շարժվում են, տեսնում ենք. մեկը՝ քիչ, մյուսը՝ անվերջ, մինչև մոռացվեն: Շատ կին ցանկանալո՞ւց էր, թե՞ անծայրությունից. թեև կանայք ահա մեզ հետ էին: Ոչ ոք գործողության չդիմեց. լռակյաց մեր իսկ ցանկությունը հանդուրժում էինք, որովհետև անցուցանելի մտածում ենք (արդեն ծերունին կանգնել է. փոքրիկ տկճորից գոլ ջուր է խմում՝ բերանի կողքերից ծերունավարի թափթփելով): Անծայրության կշիռը հենց ապրելիս մոռացանք. չէ՞ որ այդ բեռան տակ իրականում ոչինչ էլ չես մտածում: Մի փոքրիկ նպատակ ես դնում՝ ասենք, մինչև առաջիկա բլուրն անցնելը սպասեմ, - օր է գլորվում: Ի՞նչ տարբերություն՝ որոշակի, մանրամասն մտածո՞ւմ էիր օրը թե՞ (ջուր է խմում): Բայց՝ համբերում էիր: Այդ ճանապարհով չե՞ս գտնելու սերը, թեև կարճ ճամփան պատահած կինն է. նրա հետ կյանք էլ չես կապում: Այդպես չէ՞:
ԿՄԱԽՔԱՆՄԱՆ ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (բարձրահասակ է, մեկնվածքում՝ տարօրինակ հասակով, հոնքերը՝ թանձր, կիսասպիտակ):
– Իրականում ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է ուզում. հենց անհամբերությունից չի կարող իմանալ: Միշտ էլ մարդու ուզածը նախ Աստված գիտի: Կյանքը հենց կյանքից գլորշու պես ելնող այս մշուշներում է. դրա համար է սիրո այս միտքը կայծակի նման՝ ոչ ոք իր տեղը չի գտնում: Ասում են՝ չկա, գտնենք բուն կյանքը. այդ պատրանքներից անդին ոչինչ չկա, ոչ միայն նույն անծայրությունն է, այլև՝ անիմաստությունը, – թեև իրականում չեն որոնել: Ի՞նչ սեր, որ նույնպես պատրանք է: Հովն ընկավ՝ չշարժվե՞նք. այս կողմերում մի քաղաք պիտի լինի, առյուծի ձայնն էլ լսեցինք, որ ասում է, թե՝ ի՞նչ տարբերություն, հողի վրա՞ ես պառկած, թե՞ հողի տակ:
ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ
Գիշեր-ցերեկվա այդ անծայրության, նույն կիսաանապատի մեջ կորած փոքրիկ քաղաք է, մոլորուն՝ ինչպես մեկ մարդ: Ոչ հարևան, մոտիկ գյուղ կա, ոչ էլ գոնե մոտակա հյուղակների խումբ. հովվի ցածրիկ, եղեգներով, ավազակույտերով մի առանձին հյուղակ է, մեծ փարախով: Տափակ կտուրներով շատ տներ, ոմանք՝ անկտուր, ունի կիսամաշված պարիսպներ՝ տեղ-տեղ փլփլված, երեք փայտյա դարպաս: Հենց մուտքի մոտ թռչունների ծերտից ճերմակած հռոմեական երեք արձան. ասես այլ ժողովուրդներինը՝ առանձին են, ահռելի, երեք-չորս ձեռնանի, մարդու, ցուլի, ոչխարի գլուխներով կարճլիկ աստվածների արձաններ, հիմնականում բրոնզից կամ կապարի թիթեղից սարքված:
Դարպասների մոտ՝ թմրած–կիսաննջած պահապաններ. գլխավոր դարպասի մոտ մեկը իրիկնային կիսամշուշից հարցնում է, թե՝ ի՞նչ քաղաք է: Ձայն. □Տապարիա. Տապարիան չգիտե՞ք□: Դարպասից փոքր-ինչ ետ միահարկ շենքերի դիմաց կրկին կարճլիկ աստվածների արձաններ, ավելի խորքում՝ ձիարշավարանն է: Նրանց մոտով խմբի անցնելուց թիկունքից խուլ, ցածր, ասես անաղմուկ թնդյուններ են լսվում. ընդգծվածը թիթեղի, երկաթի փոքր-ինչ սուր, հստակ ձայնն է, – այդ շենքերի արձանները խուլ փլվում են: Կիսահում կավից շինված՝ նրանք փափուկ են քանդվում, ասես իրիկնադեմից տամկացած թնդյուններով: Ձիարշավարանի դիմաց՝ հենց սյունազարդ մուտքի մոտ, մուտքի աջ և ահյակ կողքերին՝ երկու բարձր արձան, ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՄԱՐԴԸ ՈՒՐԱԽ ՁԱՅՆՈՎ ԱՍՈՒՄ Է. □Ահա Ապպոլոնը, ահա Հերմեսը. քաղաքակրթությունն ուրիշ բան է□, ԱՍՈՒՄ Է. □Նրանք չեն փլվի, որովհետև երկաթից են ու բրոնզից, բայց երևի երկրաշարժ է. ավազն ի՞նչ հիմք է, որ կառույցը հաստատուն մնա□: Կիսամշուշի մեջ փափուկ քայլում են:
Ձիարշավարանի դիմաց շուկայի հրապարակն է. մի քանի թերևս ուշացած հրեաներ մատաղ են ծախում: Ակներևորեն Երուսաղեմ տանող ճանապարհն է, որովհետև մոտակա դռների առաջ կան նստած կամ կանգնած ուղտեր, երկու երկաթյա վանդակապատ սայլ, ուր առյուծներ կան. հիմա անհանգիստ մռնչում են, ասես ճանճերից կատաղած: Թույլ մի զնգոց կա. հանկարծակի, հենց խմբի անցնելիս փլվում են հռոմեական արձանները. խուլ թնդյունով, ասես անաղմուկ: Խմբովի շրջվում-նայում են զարմացած: Ինչքան մութն իջնում, առյուծները այնքան շուտ-շուտ են մռնչում, ցնցելով սև բաշերը կամ պոչերով դոփելով գետինը: Նախորդ օրը ինչ-որ բան է եղել, հիմա էլ արձաններն են փլվում. անհանգիստ են: Պատկերից դուրս՝ հեռվում, վազվզոցի ձայներ, իրարանցում՝ փոքր, բայց անհանգիստ: Ձայներ. հարցնում են. □Ի՞նչ եղավ. ինչո՞ւ արձանները փլվեցին. – Դևերի արարք է, որ կա, թե չէ՝ ո՞վ ձեռք զարկեց մեր խաղաղությանը.– Ինչո՞ւ այդ դևին չեն կարողանում բռնել□: Կանացի հատուկենտ ճիչեր. կարճ, հետո ցածր հեծկլտոցներ: Ասես օդի մեջ ձևավորվող–հնչող անլսելի, հոծ գնդի նման բառեր, որ որևէ իրի վրա ընկնելիս՝ ճխլտում են. ԱՅԼ ՁԱՅՆԵՐ. □Բա ինչո՞ւ է ինքն իրեն, ընկած էլ տակինը ճխլտում: –Դևերն են, դևե՛րը, որոնց խոսքերը ահա ավերակների հետքի պես են մնում□ (Օդն ասես մի անտեսանելի թևածումից է խշխշում. բառի անընկալելի խուլ թնդյուններից, որ երբեմն բառ են դառնում, մեկ-երկու հնչյունով բեկոր, որ մի մշտական, անորոշ չարության ֆշշոց ունեն: Սև, ջարդրտված, քաոսային` ընկալելի խտացում-ստվերների ձայն, որ իբրև միտք չի երևում, - կենդանիների փոնչոցների, տարօրինակ փայների է նման, բայց` հնչման մի առանձին ռիթմով):
Տեղ-տեղ՝ տափակ կտուրներով խրճիթներում, կանթեղի լույսեր են պլպլում: Իրիկնադեմ–իրիկուն է՝ սպիտակ կամ թերևս ստվերում՝ կարմիր լույսերով. հոգնած մի օր է՝ եռանդը նախորդ օրը սպառած. այլևս ոչ ժամանակ, ոչ էլ արարք է տալիս մարդկանց, դրա համար էլ իրարանցումը ասես չծավալվի, չառանձնանա: Փոշոտ թալլեֆներով, կիսամթից կորած խոշոր բծերով, որ երբեմն արյունոտ են՝ մասամբ չորացած, հրեաներ են թափառում ստվերի պես, ոմանք՝ շեկ-կարմիր մորուքով կամ սև մորուքներով, անշտապ քայլերով, ասես կուլ են գնում ցածրիկ տների կույր երախներում: Ողջ տեսարանում թափառելու պես լսվում են վախվորած մայուններ, երբեմն առյուծի ցածր մռնչոց, կովի կամ հորթի հոգնած, անտարբեր բառաչ, կանացի՝ արդեն օրվա ու մարդու ստվեր առած ձայներ, որ իրար են կանչում հրեերեն:
Լատիներեն խոսակցող հռոմեացի պահակային զինվորների ծանր- համաչափ դոփյունն է ընդհատվում, շարունակվում՝ կիսաստվեր մթից առավել հնչեղ, երբեմն՝ կտրուկ: Ձիարշավարանի մոտ կամ շուկայի հրապարակում երկու սայլից բեռներ են իջեցնում, երբեմն՝ գոռալով: Ձիավորների չորս-հինգ հոգիանոց մի խումբ է հսկում բեռներն իջեցնելը, որ թերևս պետական են: Աստվածների դեռ հատուկենտ մնացած խոշոր, կոպիտ արձանների տակ հրեա մուրացկաններ են քչփչում կատաղի, միմյանցից ուտելիքի մնացորդ թռցնում:
Ստվերից պոկվելով՝ շուկա է մտնում թափառականների խումբը: Հոգնած են, դեմքներին՝ սառած քրտինք, չեն խոսում: Միայն ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ Է ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԻ ԱԿԱՆՋԻՆ ԴԱՐՁԱԾ ՔՉՓՉՈՒՄ.– Ի՜նչ համարներ եմ անելու. լավ, մեծ քաղաք է, ցածրախոս հռոմեացիներով, անզարմանք կանանցով: Շատ հաց կտան, պանիր, ձու: Բա հռոմեացինե՜րը. դրամի շատությունից, տես, ձեռքները չեն կարողանում թեթև շարժել. շա՛տ կտան: Թեկուզ ժլատ է զինվորականը, բայց ուրախությունից հենց դա կմոռանա … (ՄԵԿԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒՄ Է. □ԱԽՐ ԿՅԱՆՔԸ ՈՉ ԹԵ ԳԵՏՆԻՆ, ԱՅԼ ՍԻՐՈ ՎՐԱ Է□, – կտրուկ ասում է ձեռքերը թափահարելով):
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ ՔՉՓՉՈՒՄ Է.– Դե, անծայրությունից եկածի պատմությունը կպատմես. թեև հասարակ, բայց ինքնատիպ է: Երևի՝ ոչ ոք չի կարողացել անծայրությունն այդքան մանրամասն ապրել, թեև բոլորն էլ անծայրության մեջ են: Սերն էլ չմոռանաս. շատ է պետք:
ՀՐԵԱՆ. – Բայց կրկին իրականությունն էինք որոնում (շրջական թույլ մթանն է նայում քննախույզ, կիսաքանդ կամ փլփլված տներին): Սա չէ՞ իրականությունը, որ ցերեկը կա, բայց գիշերն անհայտ է, խառնված պատրանքներին (հայացքը շողշողուն է, բծախնդիր նայող-տեսնող. փոքր-ինչ ոգեշունչ է): Ի՞նչ գիտեք, որ կա իրականությունը: Անծայրության նման` ծայրն ենք որոնում, որովհետև որքան կա պատկերացումներում, այդքանն է. դրա համար էլ մարդն ինքն է իրեն սպանում: Դեռ Մովսեսն էր ասում, որ մահը մարդու մեջ է. դրա համար էլ մարդն է ինքն իրեն սպանում, երբեմն հենց չերևացող իրականությամբ, ոչ առանձին մարդուց: Այս իրականությունից չէ՞ր, որ այն թափառաշրջիկը գնաց անմահության մեջ թափառելու:
ԽԵՂԿԱՏԱԿ (տնազելով) . – Գնաց անմահության մեջ թափառելու: Իսկ այնտե՞ղ ինչ կա: Նույն անիմաստությունը չէ՞.- փախավ. ուրեմն ո՞ւր: Իբրև իրականություն` գերեզման, իբրև պատրանք` անհայտություն, կրկին անիմաստություն: Բայց անիմաստության մեջ չէ՞ր. հա’, հա’ հա’ (պոռթկուն ծիծաղում է` մանրիկ քարերը, ավազը, հատուկենտ ցածրիկ բույսերը տնտղելով):
ԾԵՐՈՒՆԻՆ (իրիկնային խռպոտ, հոգնած ձայնով) . – Բա~ն գտաք. ոչ սեր կա, , ոչ կյանք, ոչ մահ, ոչ էլ իրականություն: Բա ինչո՞վ եք իմաստավորում ձեր կյանքը: Գոյությունը մի իմաստ պիտի՞ ունենա: Թե՞ ցերեկվա մեջ այլ կերպ եք մտածում, գիշերվա մեջ` այլ, որ կրկին իրականություն չեն: Իսկ, այդուհանդերձ, ո՞ւր է իրականությունը, որ հենց մտքով էլ ջնջում եք (Կիսաձայն փսփսալով, վախեցած- իրար հետ խմբված կանայք կանգնել – նայում եմ` սպասելով, թե նրանք երբ կավարտեն, անհանգիստ են, ասես ոտքները կախ, որովհետև ճամփի ընթացքում են, քայլի մեջ: Իրիկունը խտանում է):
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (խմբի առջևում է` ետ դառնալով, ասես ոտքը կախ գցած` արագ խոսելով. ձայնով հուշելով, թե պետք է գնալ, արդեն իրիկուն է, կույտի պես մոտերքում տներ են երևում): – Այս քայլին պիտի վիճենք. մութն ընկավ: Հինգ գիշեր է` մարդավարի չենք քնել, գոնե մի տաք բան կուտենք: Քայլե’ք:
ԽԵՂԿԱՏԱԿ (հենց քայլում տատամսելով) .- Ի՞նչ կուտեք (ժպտում է): Գոնե իմը պարզ է` ես ելի կգնամ, մի չոր գլխի ապրելու տեղ կճարեմ: Չէ’, գնում եմ` ինչքան պետք էր ծիծաղեցրի (անկողմ իրիկվա մեջ իր կարծիքով, բայց բաժանումը համոզիչ դարձնելով` իբրև առանձին աջ է թեքվում, բայց քայլում դեպի արևմուտք):
ԿԱՆԱՑԻ ՇՇՈՒՆՋ (ձայնը վախվորած) . – Մենակ ո՞ւր ես գնալու. մաղաք է, արի: Հետո կորոշես: Մի գիշեր չե՞ս դիմանա, որ հիմա ես ուզում գնալ: (Խումբը պրպտելով թափառում է ցածրիկ տների արանքներում, նեղլիկ, կիսավեր փողոցներով):
ՃԱՂԱՏ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (հստակ, բայց քրթմնջալով հենց քայլելիս, որովհետև առարկաները սուզվում են մթան մեջ) . – Իսկ չե՞ք մտածում, որ իրականությունը մարդու մեջ է, նրա մտածմունքներում, հույսերում, ակնկալիքներում, ավելի շատ ու ընդհանրական` հարաբերություններում, որովհետև իրականությունը անշարժ գետին չէ: Ամեն մարդ ինքն է տանում իր իրականությունը. բախվելիս են ընդհանրանում, որովհետև եղած առարկաներից անդին մարդու համար դեռևս ոչինչ իրականություն չէ: Թե չէ ասում եք` սերը. ո՞վ կհավատա, երբ մարդ դեռ իրականությունը չի կարող տեսնել` որ միշտ իրենից դուրս է մտածում-որոնում (կիսաշրջված, առաջը չնայելով քայլում է գլխիկոր):
Մեկուսի մի իջևանատան ցածրիկ դռնից ներս են մտնում. խումբն ակամա հետևում է նրանց: Ոչ ոք առանձին գնալու տեղ չունի, քաղաքն առհասարակ չգիտի, ոչ էլ վարձով գիշերելու դրամ ունի: Ասես անտեր անծայրությունն հենց իրենք են առանձին-առանձին: Թեթև, բայց պոռթկուն քամի է. անսպասելի պոռթկումներից ավազե ծիրը ծառանում է վիթխարի քողի պես, տապալվում ինչպես փլվող արձան. մոխրից հորիզոնի որևէ գիծ չի երևում:
ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐՐՈՐԴ
ԱՌԱՎՈՏ.
Հենց ձիարշավարանի սյունասրահի եզրասյունին (մուտքի մոտ), արդեն կիզիչ արևի տակ մերկամարմին մի կին է կապված՝ ձեռքերից, պատժակոճղին: Մարդիկ են հավաքված, խորքում՝ նստոտած են սպիտակ քիտոնով 5-6 հռոմեացիներ, 4-5 հրեա՝ այնպես հագնված, ասես մրսում են: Ծեր են, երերուն, սպիտակամորուս հրեաները՝ սև զգեստեների մեջ ասես չերևացող:
– Լակեդեմոնուհի է. հույն, – ՇՇՆՋՈՒՄ ԵՆ ԱՄԲՈԽԻՑ.– ո՞վ է:
– Եգիպտացու ստրկուհի է, – ՇՇՆՋՈՒՄ ԵՆ: – Տիրոջ բոկոտիկն է կորցրել:
– ԿԱՆԱՑԻ ՁԱՅՆ.– Եվ ոչ ոք չի՞ գտել:
– Երեկ իրիկունն արձաններն ընկան, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ԱՋ Ու ՁԱԽԻՑ:
– Ինչի՞ց ընկան. փոխանակ դրանց քրմերին պատժեն, խեղճ աղջկան են բռնել: – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ԱՐԴԵՆ ՀԱՏԿԱՊԵՍ ԼՍԵԼԻ:
– Գիշերն այդ ավերակները գողացողներ եղան, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ՋՂԱԳՐԳԻՌ, ԹԱՔՈՒՆ, ՈՒՐԱԽ:
– Ապոլոնի ոսկեզօծ քնարն են գողացել, – ԱՍՈՒՄ ԵՆ ՉԱՐԱԽԻՆԴ: –Տեսե՛ք, որ հռոմեական աստվածն էլ է պարտվում. թող ոչ ոք չպարծենա:
Խումբը առանձին՝ կարծես ատյանից, գանահարելու բերված աղջկանից հեռու է կանգնել. ամբոխը թիկունքում է, բայց՝ երևալի: Բոլորը կան, բացի ցորնագույն դեմքով երիտասարդը, որից հուշ անգամ չկա: Դեռ հարցերից, շշուկներից, սպասողական կանգնելուց աղոտ իրարանցում է: Ատյանն արդեն իր ժողովն սկսել է. իրենց հարցերով կլանված-զբաղված են: Մարդիկ կապված աղջկան են նայում: Ատյանում խոսողների ձայներից բեկորներ են հասնում՝ դեռ օդից մոլորված. շշուկները մարդկանց առանձին տեղ ու դիրք ընտրելուց է: Աղոտ հրմշտուք: Ասես ամբոխն իր համար է, համարյա սպիտակազգեստ հռոմեացիները՝ իրենց ատյանի, որ հապճեպ է, թռուցիկ:
Ատյանում երկու խումբն էլ՝ սպիտակազգեստ և սևազգեստ, խիստ առանձին են նստած, երեք-չորս քայլ միմյանցից հեռու, ամֆիթատրոնի առաջին նստարաններին: Սպիտակ պարեգոտով հռոմեացիները ավելի անփույթ են, առտնին հարցերի շուրջ խոսում են ցածրաձայն. լարվածը սևազգեստներն են՝ հրեաները, ասես անմիջապես դատվողի լարվածությամբ, լուռ, քրտնելով ամեն պահ: Նրանք են գիշերն անքուն անցկացրել. աչքերն ուռած են, կարմրած, երեսները՝ հոգնած, ճմրթված:
ՍՊԻՏԱԿԱԶԳԵՍՏՆԵՐԻՑ ԲԱՐՁՐ ԼՍՎՈՒՄ Է. – Բայց հենց հրեայի պես է հագնված եղել. առանց հարգանքի արժանի որևէ նշանի: Ասում են՝ վտիտ մարդ էր: Նա չէր կարող մտածել, թե ինչ արարք է տաճարներն ավերելը, – որովհետև այս տակնուվրայության դիմաց կարգ չունի, օրենք չունի, որ կարողանա ընդդեմ մտածել, հասունանա: Արգելքի մտքից զուրկ թափառաշրջիկ մեկն է եղել, որ կարողանա այսքան ստրկային արարքներ գործել:
ՀԱՂԹԱՆԴԱՄ, ՏԱՐԻՔՈՎ ՄԻ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ԱՏՅԱՆԻՑ.– Հազար տարի է նույն օրենքներն են. այսքան է՞լ ցածրակարգ ժողովուրդ, որ դեռ ոչինչ չի սովորել: Չուզածը, մենակ թե թաքուն, ոչնչացնում է առանց մտածելու: Չէ՛ (գոռում է կտրուկ), այսպիսի կենդանուն ի՞նչ կարելի է անել, նույնիսկ սպանելիս ցավը չի հասկանա: (դառնալով ատյանում նստած հրեաներին) Հետո էլ ասում են, թե իմաստուն ժողովուրդ են: Ո՞ւր են վկաները (շուրջը նայելով – հայացքով որոնելով) . ի՞նչ կարող են վկայել թաքուն կամ գիշերով եղածի մասին, որ ճշմարիտ լինի (նստում է ահեղ նայելով թե՛ նստած հրեաներին, թե՛ դրսում հավաքված ամբոխին):
Քրմի տեսքով ԳԼԽԻՆ ՉՈՐԱՑՈՂ ԴԱՓՆԵՊՍԱԿՈՎ ՀՌՈՄԵԱՑԻՆ ԼՌՈՒԹՅԱՄԲ ԱՍՈՒՄ Է.– Այս անասնապահ ժողովուրդը արարքի առաջ հենց անասունի պես է մտածում. նա կյանքում ինչի՞ համար է մտածում (ձեռքերը տարածելով իբրև անկարող): Ո՞րտեղից մարդու մեջ այսքան չարիքը, որ արդեն անշունչ իրերի տառապանքն է… (շուռ է եկել, դրա համար էլ չի լսվում):
ՁԱՅՆ Ա. (ատյանից, կրքոտ, խիստ բարձր) – Բայց իսկապես երկիրը շարժվեց, քանզի այդ արարքը աստվածներին չէր ուղղված, ոչ էլ մարդկանց: Բայց ինչո՞ւ հենց արձանները փլվեցին, տաճարները քանդվեցին. մարդու արարք չէր:
ԴԱՀԻՃԸ. – Որքան արագ է փլատակների վրա փոշի նստում: (Պատահական կողքինին) – Փոշին է՞լ այդքան տեսանելի լինի. ասես հատիկ-հատիկ նստում է:
ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (առաջ գալով տեղից) .– Ինչ ուզում են մտածեն. ես տեսա՝ երկրաշարժ էր: Թե չէ ինչպե՞ս բոլոր արձանները միանգամից կփլվեն: (Նրան նայում են փոքր-ինչ ահաբեկված, զարմացած. ուրախ, որ նա հենց չասածին է ականատես):
ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆԸ (ահաբեկված) . – Մի կարճահասակ կուռքի տակ էր ընկել. երևի յոթ տարեկան էր: Ոտքերը արձանի գլխի տակ՝ լացում էր: Ասես ոչխարի պես ցածր մայելով (աչքերն է մաքրում): Երևի ոչ ոք չտեսավ նրա լացը. հետո մարդիկ եկա՞ն:
ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԿԻՆ. – Չէ, այդ իրարանցման մեջ ո՞վ կլսեր: Ասես մի կախարդ էր բոլորին պահանձեցրել, նույնիսկ չէին կռվում. ես էլ տեսա:
ՁԱՅՆ Բ. (ատյանից) – Բայց ոչ ոք չէր կարող այդքան անաղմուկ անցնել. անձայն անցած մարդ չէր: Մեկը կտեսնե՞ր, որ գոնե աղոթում է, որ արձաններն ընկնեն. հատկապես Ապոլոնի, Հերմեսի արձանները:
Բարձր, որ բոլորը լսեն. ՀՌՈՄԵԱՑՈՒ ԴԵՄՔՈՎ ՆԱԽԿԻՆ ԹԱՓԱՌԱՇՐՋԻԿԸ (ատյանից, որ հիմա սափրված է, վայելուչ զգեստներով, մասամբ սպիտակահեր, մանուշակագույն պարեգոտով) .– Ես տեսա և վկայում եմ. հենց մարդո՛ւ արարք էր, ամեն ինչ ասես հատիկ-հատիկ, հերթով: Մեկը կար մեր խմբում: Հասկացա, որ նա արեց՝ ատելով բոլոր աստվածների արձանները: Հատկապես հռոմեական: Դեռ ճանապարհին էր, որ ինչ-որ սիրո մասին էր խոսում: Մարգարեի նման էր, բայց թերևս թաքնված մի կախարդ: Մովսեսի անունն էլ գիտեր, - որտեղից մտածեցի, որ հրեա է: Այս ավերմունքը նա բերեց, ոչ երկրաշարժը: Եթե այդ թափառաշրջիկներին միացած չլինեի, ես էլ բոլորի պես կմտածեի: Մակեդոնական գերությունից փախչելով՝ շատ եմ թափառել, որպեսզի մարդկանց դեռ խոսքերից չեղած արարքը ճանաչեմ: Մարդու՛ արարք էր: (նստում է, բայց ասես նախ իր կասկածը հաղթահարելով):
Խարտյաշ, սպիտակամարմին կնոջն են թույլ հրում, բոթում. երկու զինվոր սկսում են մտրակել: Թույլ են սկզբից նրանց հարվածները, որովհետև ջանում են ատյանից լսվող խոսքերը լսել: Կնոջ մարմինն ամեն անգամ գալարվում է իջնող հարվածների տակ, ասես նախապես, խփելուց մի վայրկյան առաջ: Ձայն չունի, ասես համր է. ներդաշնակ, անընդհատ տնքոց է հարվածելիս թե առանց հարվածի: Աչքերը վախից փակ են: Միայն երբ շրջվեց մի պահ՝ բերանը բաց էր, դեմքը կիսածածկող երկար մազերի մեջ երևաց ծնկաչոք կինը, որ որոշակի չէր: Մարմինն ասես նոր էր լվացված. ոչ արնոտ մասերը շողշողում էին, ավելի սրում մտրակի հետքերի արնոտ, կարմրած խունացող կարմիրը. թվում է՝ անվերջ ծեծում են, առանց հոգնելու:
ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ (գոռում է դեպի ատյանը) .– Այդպես չէ. ես էլ եմ տեսել, հենց հետներն էի, այդ անծայրության մեջ: Պարապ խոսում էինք, – բայց ինչպե՞ս եք մարդու հանցագործ սարքում: Մենք բոլորս էլ չգիտեինք, թե ուր ենք գնում, քաղաքի անունն էլ գիշերը իմացանք: Նա ինչպե՞ս կարող էր նախապես իմանալ ձեր այս բազում արձանները, որ դրանք փլելու պատրաստվեր: Հենց ոչինչ չանելով, քանդեր, ավերեր: Այդպես չէ: Ո՞ւր է նա, որ խոսի ձեր դեմ: Ես ոչ միայն անարդարությունն եմ տեսել, այլև արդարությունը, նույնիսկ անծայրությունը:
Ատյանից ոտքի է կանգնում. գորշ, հրեական զգեստներով մորուքը ըստ շարժման սև կամ կարմիր երևացող՝ երևի տեղի քահանայապետը. մորուքը երբեմն՝ ըստ դիրքի սպիտակ է երևում: Նույնպես բարձր՝ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՆ ԱՍՈՒՄ Է. – Մեր Աստվածը արձան չի կարող ունենալ. Նա մարդուն երևում է միայն անկեզ կրակով` ինչպես երևաց Մովսեսին, - իմ խոսքն առավել անկողմնակալ է և սթափ: Հարցս արգո ատյանին. ինչպե՞ս կարող է մի թափառաշրջիկ արձաններն ավերել սոսկ կողքներով անցնելով: Մյուսը. երբ աշխարհն է ցնցվում՝ աշխարհի վրա գտնվող մարդն էլ է ցնցվում: Բայց ոչ ոք չի ցնցվել, նույնիսկ ուրուկները: Ամբողջ գիշեր ես շատերին հարցուփորձեցի. ոչ ոք նման բան չի զգացել, թեև ահա կան, որ անծայրությունն են զգացել: Այս ժողովուրդը եկել է գանահարումը տեսնելու. ոչ ատյանի համար է, ոչ էլ արձանների: Հնարավոր հանցագործը, որ այդքան վնաս տվեց քաղաքին, մի պատահական, օրվանից բացակա թափառաշրջիկ է, որին չենք կարող մեղադրել: Նկատի առեք, որ մարդը արձանից ցածր է. արձանը կարող էր փլվել, բայց մարդը չզգալ, առանց վկայության՝ Աստված ամեն ինչ կարող է անել: Որովհետև եթե ասում եք, ուրեմն՝ անողը Աստված է եղել. անճանաչելի: Բայց Աստծուն Մովսեսից հետո միայն սրբերն են տեսել, քանզի նա մահկանացու չէ:
ՓԱՐԹԱՄ ԿԻՆԸ (ինչ-որ բանի շարունակություն է ասածը) . իրավարի շարունակում է.– Թռավ ու նրա աջ ձեռքին կանգնեց: Ճնճղուկը մարդու, այն էլ աջ ձեռքին կկանգնի՞: Ես թաքուն լացում էի: Պարապ խոսողներն էին թռչունին նայում, թե՝ պատահականություն է. ծառ չկար՝ դրա համար: Բայց բոլորն էլ հենց այդ զարմանքն էին թաքուն ապրում: Ասաց՝ կյանքը սիրո վրա է հենված: Ես իմ կորստից լացեցի:
ՁԱՅՆ Դ. – Ատյանը չի՜ կարող որոշել, չի՜ կարող որոշել:
Ամբոխը միանգամից՝ դեռ արևածագին էր հավաքվել. մինչև ծեծն ու ատյանը սպասում էին իրար հետ խոսելով: Մեկ-մեկ պատժահրապարակ – շուկայից վազողներն էին ինչ-որ բան թաքցրածի պես միանում իրար հետ խոսելով-կանչելով: Զգեստներից բզզացող լռությունն էր գունավոր: Առավոտը անընդհատ բացվում էր, վարդի պես: Ժամը 10-ը կլիներ: Զգեստներից հայելու պես էին կայծկլտալու նման գույները պոռթկում, հաջորդ պահին փոխվում: Ատյանի կողմից երկու-երեք հռոմեական զինվոր լուռ, անքթիթ նայում էին՝ ավելի շատ սպասելով ձիարշավարանի մարզական հանդիսանքներին: Ճոպանով միմյանց կապված՝ ատյանից քիչ խորքը, ստվերում, հինգ կիսամերկ գլադիատորներն էին, ձեռքներում
զառ էին թաքցնում, թիվը դիմացինից հարցնում, հռհռում ագահ, սև ճանճերից ու մեղուներից դեմքները թաքցնելով: Արդեն չէին լսում ատյանում խոսողների ձայները. թեկուզ ամբոխավարի, բայց որոշումն իրականում պարզ էր. թաքուն նայում էին այդ ատյանի մարդկանց զգեստներին՝ ամեն մեկի հարստությունը մտքով չափելով:
Մի նախորդ լսածից ԿԱՐԿԱՄԱԾ ԴԱՀԻՃԸ.– Երե՞ք. երեք զինվոր ուղարկեց մանուշակագույն պարեգոտով այն մարդը: Երեք զինվոր, որ քաղաքից ելնող բոլոր ճամփաներում որոնեն նրան: Ի՜նչ իմանաս՝ ո՞ւր է գնացել. գնալու տեղ չուներ (քննարկում է կողքի հրեայի հետ): Որ բռնեն՝ ի՞նչ են անելու – ախր հարց էլ չունեն, որ հարցնեն: Ի՞նչ պիտի հարցնեն. իր անելիքները նա նախապես ասաց. բայց՝ ոչինչ, որ արձաններն է փլելու. Ետևից էր քայլում. մթան մեջ չտեսա ում, բայց ձայն ընկավ ականջովս՝ ԴԱ ԽՈՍՔՈՎ Է ԼԻՆՈՒՄ, ասաց, – միայն այդ խոսքն եմ հիշում, բայց՝ ի՞նչը, չգիտեմ. բոլոր տաճարներն են ճզմված: (ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՄՈՏԵՆՈՒՄ, առաջ է գալիս՝ ասես բաց տեղ: Դերասանի պես է հագնված, դեմքը կարմիր-կանաչ-կապույտ շերտեր քաշած. երևում են բերանը, քիթը, աչքերը, ասես ընդգծված):
– Չէ.– ասաց, – չի լինի: Ուզում են նորից անծայրությունն անցնել: Մտքի այդ մշուշին ո՞վ կհավատա: (Հանկարծ, կտրուկ, վճռական առաջ եկավ, մինչև թեթև գանահարվող կինը նետվելով՝ գոռաց մունետիկի ձայնով) .
– Ասե՜մ, ասե՜մ. հիմա այս պատիժն ասեմ, որ տեսնում ու չեք տեսնում: – Ասե՜մ. հենց այս տանջանքն ասեմ, որ ահա կա ու ահա չկա (նրան ետևից մի խոշոր գալարափող են տալիս):
Ծեծը մոռացած, արձանների փլվելու կասկածը, ցորնագույն դեմքով երիտասարդին մոռացած ամեն ոք իր տագնապով խոսում է (թաքնաձայն շշուկներ.– Ասում էին՝ նուբիացու պես սև է: – Գիշերը թաքուն հետի կանանցից մեկի ծոցն է մտել: – Հետի հռոմեացուն այպանել, հենց արձանների փլելով է սպառնացել … Ասում են՝ չգիտեք, որ օդի կախարդ է եղել, հրեայի տեսքով ծպտված): Թեթև իրարանցում է. փորձում են այնպես կանգնել, որ ծերունու առաջիկա ձայնը լսեն: Շղարշներով պարուրված կնոջը մեջքին տարուբերելով՝ փողոցից մի էշ է անցնում գլխիկոր:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ մոտիկ կուտակված, գանահարումը ծածկող ամբոխին է դառնում նախ, հրաշք պատմողի ահասարսուռ ձայնով դերասանավարի, գալարափողի ծայրը բերանին դնում (մի պահ լռում են, ասես լռությունից այդ կտրվածքում լսվում են առյուծների թույլ, բայց հստակ մռնչոցներ, ամբոխի զուսպ իրարանցումը, պոռթկուն բառեր. ծերունու թիկունքում հայտնվում են երեք պարուհիներ՝ շղարշե զգեստներով, ընթացքում դառնում են հինգ հոգի: Ծերունու անգույն թիկնոցի տակից ուռուցիկ երևացողը ճառն է կամ կարդալիք-արտասանելիքը. ահա ասես նախ արտասանում է. կանայք ձայնի հետ ավելանալով՝ դանդաղ պարում են) .
– Բոլոր իրերը, բոլոր էակները, բոլոր արարածները
ապրում են մեկը մյուսի մեջ և մյուսի հետ
նրանք միաձուլվում են այն բանին, որով նա
ամբողջացնում է իր եզակի բնույթը:
Իսկ մեկն ասաց. – Ասա մեզ. նաև սա՝ իսկ ո՞րն է
աշխարհի մեղքը:
Նա ասաց. – Մեղք չկա, բայց դուք
Նրանք եք, ովքեր մեղք են գործում այն ժամանակ,
երբ կատարում են անառակ արարքներ՝
որը կոչվում է մեղք (ԿՐԿՆՈՒՄ, ԸՆԴԳԾՈՒՄ Է) մե՜ղք:
Ահա, թե ինչն է պատճառը, որ դուք
հիվանդանում և մահանում եք, քանզի դուք
սիրո՜ւմ եք այն, ինչ ձեզ խաբում է:
Նա, ով ըմբռնում է, նա հասկանում է:
Նյութը ծնում է իր նմանը չունեցող կիրք,
որն առաջանում է ցանկությունից:
Այնժամ ամբողջ մարմնում առաջ է գալիս հուզմունքը:
Վերջին խոսքերի հետ դանդաղ, ցուցադրական, որ չմտածեն, որ ինքն է հորինում, թիկնոցից (ծոցից) հանում է մագաղաթի մի գալարափաթեթ, ընթացքում հատկապես խշրտացնելով բացում փաթեթը:
Պարողների թիկունք հասած հրեաների խումբը թույլ, աններդաշնակ նվագում է՝ առանձին մարշի պես: Հետագա կարդալիքի համար ասես նախաբան լինի: Առյուծները կրկին հեռվում մռնչում են ցածր, անմարդաբնակ՝ այդ անիմաստ երաժշտությունը լսելով: Ուշադիր, անշարժ են փոքր-ինչ դեպի ձիարշավարանի մուտքը մոտեցած գլադիատորները. սևեռուն, ասես ծերունու խոսքից իրենց հետ համընկնումներ են որոնում: Երաժշտությանը միանում են ֆլեյտաներով, կիթառներով հույները, լարային գործիքներով պարսիկները, շվիներով սրագլուխ եգիպտացիները: Հռոմեական զինվորները ակամա շրջապատում են նվագողներին, տակտի հետ ծափահարում, երբեմն ճչում կրքոտ՝ ասես ոգևորելով ծերունուն: Այդ ընթացքում երեք թզուկ են խառնվում պարող կանանց, որ արդեն բարձր տակերով բոկոտիկներ են հագել. հիմա ավելի բարձրահասակ են:
Այս թեթևակի իրարանցման մեջ չգիտես ով՝ վճռական, թեթև հրելով գանահարողներին, տանում է կիսաուշաթափ աղջկան, որին այլևս ոչ ոք չի նկատում: Ամբոխը, թվում է՝ տեղին, բայց հենց ծերունու մագաղաթը հանելու համար է ճչում, գոռգոռում՝ խոսքի այդ հաստատունությունից ուրախացած. այլևս առանց կասկածի է: Կանայք միմյանց շշնջում են. □Չէ՛, երկու կին էին: Վերցրին ու տարան – հենց վերցրին ու տարան: Մեկը ջրով գավաթն էր բռնել. արծաթյա գավաթ էր: – Բայց՝ ո՞ր, – ասում էր մյուսը ահաբեկվածի տեսքով, բայց՝ ուրախ, հրճվագին: – Ինչո՞ւ, – ասում էին ուշ գլխի ընկածները: – Բա հռոմեացիները չտեսա՞ն: Ուրախությունից չամաչելով՝ ոմանք աչքերն էին թրջում, երբեմն էլ վայրի, զուսպ ճչում, աչքերը շողացնելով որոնում եգիպտացիներին, որովհետև նրանք շատ ստրուկներ ունեն:
Շոգն արդեն ուժեղացել է՝ արևն սկսել է այրել. ոչ ոք զով չի երազում, ջուր չի խմում շուկայի անկյունի ջրավազանից: Ասես հանդարտվելով ու ամբոխին հանդարտված տեսնելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԷՇԻ ՊԵՍ ԶՌԱՑ, շարունակեց արդեն կարդալով, նույն ձայնով.
– Սահմաններ մի դրեք. բաց է այն բանից,
ինչ ասացի ձեզ, և մի տրվեք օրենքին որպես օրենսդիրներ,
որպեսզի օրենքի կողմից հանկարծ չբռնվեք:
Այն, ինչ ձեզանից թաքցված է, ես այն եմ փառաբանում.
ես տեսել եմ Աստծուն տեսիլքի ձևով:
Նա պատասխանեց և ասաց. երանելի ես դու,
որովհետև ինձ տեսնելով չերկնչեցիր: Որովհետև
որտեղ խելքն է (կրկնում է՝ ԽԵ՜ԼՔՆ Է), այնտեղ էլ գանձն է:
Ես ասացի նրան. □Տեր իմ, ասա, նա, ով տեսիլք է տեսնում,
հոգո՞վ է տեսնում, թե ոգով□:
Պատասխանեց և ասաց տրտմաշուք.
նա չի տեսնում հոգով կամ ոգով, այլ՝
գիտակցությամբ, որ այդ երկուսի մեջ է,
նա, ով կարող է տեսիլք տեսնել, և նա, ում…
Միանգամից հրճվագին, տենչալի գոռոցներ, ճիչեր: Ծերունին հուզմունքից ու շոգից կարմրել է, կարկամել. ձայներից անհանգստացած առյուծները մռնչում են ավելի բարձր, հետո ահեղ հորանջում: Թզուկներն արդեն հինգ հոգի են դարձել. նրանց բարձր, տակից բոկոտիկների քառակուսի կամ կլոր բացվածքներին ուշադիր նայելով՝ որովհետև այնտեղից են նրանք մարդու լույսն առնում, փոխված, քիչ ցածր, խորհրդավոր ձայնով շարունակեց.
Եվ նորից նա եկավ
երրորդ իշխանության՝ □Տգիտության□ մոտ:
Նա հարցրեց հոգուն ասելով.
□Ո՞ւր ես գնում. նենգությունը տիրում է քեզ,
և դու տրվեցիր: Մի՛ դատիր□:
Գնչու մռայլադեմ կանայք, խշխշացնելով գույնզգույն, բայց սովորական զգեստները (խմբով՝ 4-5 հոգի էին) խառնվեցին պարող կանանց, թզուկներին, աննվագ, ճիչերի, գոռոցների տակ պարում են հնարավորինս քնքուշ, մեղմ: Թզուկները, պարին չխառնվելով, աճպարարի պես թռչկոտում են աջից ձախ, իբրև ֆոն: Ծերունին շարունակում է.
… Հեռացնելով երրորդ իշխանությանը,
հոգին հառնեց և տեսավ
չորրորդ իշխանությանը յոթ կերպարանքով:
Առաջին կերպարանքը խավարն էր, երկրորդը՝ տենչանքը,
և երրորդը՝ տգիտությունը, չորրորդը՝
մահացու խանդը,
հինգերորդը՝ մարմնի տենչանքը,
վեցերորդը՝ մարմնի նենգությունը, յոթերորդը
պայծառ իմաստությունը: Եվ հոգուն հարցնում են.
□Ո՞ւր ես ուղևորվում դու, որ կլանում ես տարածությունը:
Շոգը հիմա ավելի շատ շուկային շրջակա չորանոցների բաց դռներից էր հորդում, տանջելով գույներով. արդեն ահեղ չէին առյուծների մռնչոցները: Հենց ծերունու խոսելու հետ էին գնացել ատյանի անդամները. հիմա ձիարշավարանում՝ նրանց նստոտած քարե աթոռներին, շոգն ասես եռում էր: Շրջիկ վաճառողները, բեռնակիրները, իշատերերը, մուրացկան-թափառաշրջիկները միմյանց հրմշտում, գոռում էին խոսելիս: Ընթացքում երկու երեքական ուղտից, հինգ էշով քարավաններ էին եկել. որովհետև իրիկնադեմին էր գլադիատորական խաղերը, արդեն սպասում էին նրանց հանգստանալուն, օրվա-շոգի հանգելուն. նրանց բերել էին մոտիկ մեծ քաղաքներից կամ թափառական զինվորներ էին: Արդեն հրհրում էին ամբոխի կենտրոնն ու ծերունուն աննկատելի շրջապատած հռոմեական զինվորներին, որոնք աննկատելի ավելանում էին: Ամբոխից նոր ավելացողները հապճեպ ՀԱՐՑՆՈՒՄ ԷԻՆ՝ Ի՞ՆՉ Է ԵՂԵԼ, ԻՆՉՈ՞Ւ ԵՆ ՀԱՎԱՔՎԵԼ:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ՝ ասես ամբոխից վեր է կանգնած, գալարափողը ձեռքին: Քրտնած է, հևասպառ, անաշխարհիկ աստծո պես համարձակ, անխոցելի: Թևերը տարածած է, ոտքերը՝ լայն չռած, գլուխը փայլփլուն-շողշողուն է. հիացմունքի մեջ՝ ասես մի հին փառք է ապրում:
Չդիմանալով նրանից բխող հրճվանքին՝ ՄԻ ՀՈՒՅՆ ԱՄԲՈԽԻՑ ԱՌԱՋ ԵԿԱՎ, ԱՍԱՑ.
– Ո՜վ դու, որ արդեն հալվել ես մեր և քո ուրախության մեջ,
Գնում ես միայնակ՝ մեզանից վերև, ամպերից վերև.
Քո հայացքում ենք, քանզի բոլոր կողմերից ես տեսնում, սրբակյա՜ց:
(նրա խոսքին ուղեկից՝ գոռոցներ, երբեմն՝ ճիչեր): Խմբով, կույտի նման հայտնվում են ևս հինգ-վեց թզուկ. նրանց մարմինը կրկին մարդու լույսն ընկալում է ոտնաթաթերով.– նույնակերպ բոկոտիկներով են, հենց դրանք են երևում՝ ասես մարդու լույսի անցքերը ցույց տալով միանգամից մեկնած ոտքերում: Երբեմն տեղ-տեղ հին մի տիղմով լղոզված են: Ամբոխից խուլ, ձայնեղ հառաչում են:
Միանգամից տրտմելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԱՍԱՑ.– Ես ահա անծայրությունից եկա: Տեսա, թե թռչունն ինչպես է ետևից ու առջևից ապահով՝ կանգնում մեկի աջ ձեռքին, և ո՛չ թռչում է, ո՛չ էլ ընկնում: Լողորդի պես ջրի մեջ անհենարան կանգնած՝ նա ոչինչ չի անում. ապրո՜ւմ է առանց որևէ ուղղության, նպատակը՝ հենց ոտքերի տակ, ոչ իրենից բարձր, որովհետև ինքը միայն իրենով խոսող կյանքն է ապրում: Ի՛ր բաժինը: Լուռ, շոգ, ոչինչ չանող հողի անծայրությունից եկա՝ մարդու որոնած տարբերության համար՝ որպեսզի ցույց տամ, որ անծայրության ընթացք ենք անցել: Հողն է գույները փոխում հավերժապես և այսօր, - որտեղ միայն մի անգամ հինգ ձիթենի տեսանք, որ կրկին անծայրությունն էր:
– Ես մասիկ գինի եմ խմել Եգիպտոսի ափերին, միտքը կռահող բանավեճեր վարել քաղդեական քրմերի հետ, պատերազմով պարտվել Հունաստանում, որպես ստրուկ-խեղկատակ թափառել արաբացվոց երկրում, հռոմեական զինվոր եղել նրանց անթիվ կռիվներում, պարսիկների ընկած փառքը ողբացել նրանց կանանց հետ: Բայց անծայրությունն ու թռչունին նոր տեսա այդպես: Այդտեղից է իմ ակամա ուրախությունը, որ չեմ կարող մարդով զսպել: Նա ավելին է, քան ես ու ամենայնը, որ ունեմ, թեև իրականությունից վեր միայն մահն է, որ ոտքեր չունի: Հորիզոնն ուսերին առած մարդկանց տեսա, որ ծանրությունից չէին ճխլվում: (Գալարափողը շուրթերից ակամա հեռացրած՝ ավելի լավ լսվելու համար, գոռում է խռպոտ, ինքն իրենից խեղդվելով, երբեմն ձեռքերը թափահարելով):
Իր իսկ խոսքերից փոքր-ինչ հանդարտված է, ամբոխը ևս հանդարտ է, քչերը պոկվում-գնում են իրենց գործին: Մնացածներից ոմանք հատուկենտ միմյանց են հարցնում, թե ինչ եղավ գանահարվող կինը. շրջիկ առևտրականներն են ամբոխը կիսում, մասնատում: Կրկին ու դեռ ահեղ են հռոմեական զինվորները, որ անքթիթ նայում են դեռևս հավաքված ամբոխին: Կեսօր է, մոտ ժամը 12-ը կլինի: (Համր տեսարան.– Ոտքերի տակ, ամբոխից բաժան մի շնիկ է թափառում. դեմք առ դեմք կանգնել–քննախույզ նայելով):
Ամբոխից հնարավորինս առանձին՝ ծերունու ուղեկիցների խումբն է. կարմրած շոգից, բայց՝ ասես մեղք են գործել, այդ բառերի պահին ապրելով՝ արարք կատարել՝ կրկին չխոսելով՝ հայացքները միմյանց շրջում, հանդիպած որևէ հայացքի (մարդու) հետ բազմակողմ խոսում են վախվորած, շշնջալով:
Տասը քայլ հեռվից գոռալով՝ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ.– Բայց օրենքով մարդասպանի, դահիճի հետքը չկա՞ քո ուրախության մեջ (գոռում է, որպեսզի ցրի ակամա ծերունուն սևեռվող ամբոխի ուշադրություն–այնուամենայնիվ ակնկալիքը, որ անորոշ-վտանգավոր է դառնում: – Լիքը մարդ ես հավաքել այս արևի տակ. ինչքա՜ն գործեր ունեն բոլորն էլ, բայց քեզ են լսում, ինչ է, թե անիմաստ անծայրությունն ես պատմում.– լավ է՝ հետներդ զորեղ արկածներ չեն եղել:
Արագ մոտենալով հռոմեացի մոտակա սպային՝ նա ցածրաձայն քչփչում է, երբեմն գլուխը ցնցելով ծերունու կողմը, մատնացույց անելով շոգից թեթև կապտավուն հորիզոնը, պատահական մի էշ ցույց տալով շուկայի շոգում:
Աղոտ լսելով ու գուշակելով նրա ասածը՝ սպասում էին սպայի արարքին: Նա կարճ մի պահ լռեց, սպասելով կոկորդը մաքրվի–զրնգուն դառնա, ԽԼԱՑՈՒՑԻՉ ԳՈՌԱՑ.
– Գնա՛, – ասաց Դահիճին. – Կայսրն իր համար է ապրում, դու՝ քեզ համար: Գնա՛, ապրիր մտածել սովորելու մասին, թե չէ մի օր էլ քեզ են գլխատելու:
Գոհ դեմքով նախկին դահիճը քայլում է շուկա: Արհեստական մտազբաղ է: Խառնվում է շրջիկներին, քայլում մեկի հետքով: Նրանց միջև մեղուն է պարում. կարծում են՝ որևէ տեղ է թռչում: Բայց՝ հենց պարում է. մեղվի պարը հատուկ ընդգծված է. նման է ճնճղուկի թռչկոտելուն–թռչելուն, – երկուսն էլ բուն կյանքն են ապրում՝ աննպատակ, ազատ, որովհետև չեն մտածում:
ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ ԾԵՐՈՒՆՈՒՆ ՄԱՆՐԱԶՆԻՆ ՆԱՅԵԼՈՎ՝ ԱՍՈՒՄ Է բարձր. – Աստվածներին անարգելու համար՝ մտրակի տա՛ս հարված: Այլ՝ տարօրինակ մտքերի համար՝ ոչինչ, որովհետև ոչ ոք չլսեց նվագից ու աղմուկից: Մարսին չերկրպագելու համար՝ կայսրության մեջ մարդու կամքն ազատ է, նույնպես ոչինչ: Վիրավորեցիր՝ միայն կայսերը չփառաբանելով: (Հետո դարձավ կնոջը գանահարողներին, որ լրիվ պարապ, անգործ հրաշքի պես դեռ կանգնել էին) – այս սրբակյացին տարեք (ցածր), մի թեթև մտրակահարեք: Թող իմանա, թե ինչպես պետք է ասել կայսեր անունը (ոսկեզօծ գավաթով ջուր խմեց. հանգիստ, ոտքերը չռած, թևերը կրծքին խաչած նայում է):
Ամբոխից ասես հայտնվելով, կիսամերկ, խոշորամարմին երկու դահիճներ, ծերունու թևերից կոպտորեն բռնելով քարշ տալու պես արագ տանում են ձիարշավարանի մուտքի մոտ, ուր կոճղատիպ պատժասյանը ամրացրած շղթաներով ձեռնակապանքներ կային, կաշվե գոտիներ: Միանգամից, բայց մանրամասն ու դանդաղ բազուկները մեջքի հետ մերկացնելով՝ կապում են ծերունուն:
Ահից շատերն են սառել. դժկամ նայում են հրեաները, շատերի դիրքերն էին վերհիշելու լարված` այդքանով հիմա բացակա՝ դեմքեր, որ ասես ծամածռված էին, ոմանք վզները իրար ուսերի վրայից ձգած՝ ծիկրակում են ձիարշավարանի մուտքի սյուների ետևից: Ծերունու շուրթերը անձայն, չորացած շարժվում են, բերանն արագորեն՝ ասես օդ որոնելով բացուխուփ է անում, ձկան պես, մոտիկ կանգնածները քրթմնջում են մատնության ու անարդարության դեմ, որ չեղած՝ հասկանալի էր: Ծերունու աչքերի առաջ ձեռքերն են՝ կապանքներով պնդված:
Աննկատելի մոտենում է նախկին դահիճը, հռոմեացի նույն սպային ինչ-որ բան ասում, հետո՝ բարձրաձայն, որ բոլորը լսեն:
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃ.– Այս խարխուլ ծերունու ի՞նչն եք գանահարելու, որ իրեն պատժված զգա: Երկու մտրակից շունչը կփչի՝ հատկապես անծայրությւնն է տեսել. դեռ գլուխն էլ սափրել է, - ասում է արդեն երգիծական-ծաղրանքով, ծերունուն մատնացուցելով: Թզուկները աջից ու ձախից խառնշտորում են ամբոխը, հնարավորինս առաջ գալիս, երբեմն մանրիկ, կակուղ կտկտացնելով մասամբ սալահատակված գետինը:
ԱՄԲՈԽԻ ՄԻՋԻՑ. ՀԱՏՈՒԿԵՆՏ.– Անիծվա՜ծ, հավատուրա՜ց (ԿԱՆԱՑԻ ՁԱՅՆ՝ պոռոտախո՜ս): Կայսե՜րն հայհոյեց: Անանուն մի աստծո մասին խո՜սք էր ասում: Ո՞վ լսեց դրան:
Բացի այդ հատուկենտ անհամբեր ձայները՝ հիմնականում լուռ են, հենց չեղածից կաշկանդված: Աբրահամի կամ Մովսեսի անունները մրմնջացող հրեաներն ակամա շարժվում են: Վճռական շիկամորուս մեկը քայլ արեց. տեղում հանգավ ու կանգնեց անասելի մղումից:
Տեսնելով՝ անցյալ օրվա խմբից երկու կին մոտեցան, սպայի դիմաց կանգնեցին. ՀԱՄԱՌ ՄԵԿՆ ԱՍԱՑ.
– Անմեղ է. անցյալ օրն ու գիշերը մեզ հետ էր՝ քայլելիս ննջում էր. չարչարանքով, արևահարվելուց այրվելով անցանք ճամփան: Գիշերն էլ (արդեն լացակումած՝ ցույց տալով ծերունուն) սափրեց գլուխը: Ո՞վ իմանա՝ հիշողության մեջ ո՞ւր էր թափառում. նրա տարիքում հիմա շատը հիշողությունն է: Մինչև հիմա անծայրությունից չի պոկվել: Շորեր պատվիրեց՝ իջևանատիրոջից երեք օրվա պարտք առնելով, հագավ: Բա ինչո՞ւ էր այսօր նոր շորերով ծնվածի պես: Խղճացեք. ախր բան չի արել: Ծեր է. թող իր համար պարապ-սարապ խոսի: Տեսա՞ք ոնց էր ոգևորվել. գուցե օգնի՝ լավանա (աչքերն է չորացնում):
ՍՊԱՆ ԿՈՇՏ ԱՍԱՑ. – Լավ (ժպտաց) . որ խղճացիք՝ հինգ հարված կիջեցնեմ, չնայած ցենտուրիոնի խոսքը անկասելի է. բայց կայսեր անունը բոլորից վեր է: Չեմ ասում՝ որևէ աստված երկրպագի. հռոմեական կայսրությունում աստվածները շա՜տ, որին կուզենա, թող երկրպագի իբրև իր ճակատագիր (նորից ժպտաց փոշոտ. աջակողմյան գանահարողին մատով արեց), ասաց. – Հինգ հարված. բայց՝ թույլ խփիր:
Հետո ձեռքերը կրկին կրծքին ծալած, ոտքերը լայն դրած կանգնեց անշարժ՝ ասես կարմրանախշ սյուն: Բայց արդեն քիչ մարդ է մնացել. թզուկներն ավելի շատ են թվում. շատերը վազել – շուկայի մարդկանց էին խառնվել:
Մարդկանց, հատկապես կանանց ձեռքով ետ գնալու նշան անելով (որից հավաքվածները կարծես ալիքվեցին խուլ) աջակողմյան գանահարողը պատրաստվելով՝ մտրակով թեթև խփեց: Ծերունին ինքն իր հետ կամ երեք-չորս քայլ հեռու դիմացի կանանց հետ ինչ-որ բան էր խոսում. թերևս չիմացավ հարվածը, որովհետև գոտկատեղից ցած՝ զգեստի վրայից էր: Նա մինչև գոտկատեղն էր վերևից մերկ: Թույլ շուռ եկավ, հիշելու պես պայծառացած ասաց. – Ի՜նչ հրաշալի բաներ ասացի, – հասկանալով՝ ԿՐԿԻՆ ԼՌԵՑ:
Հռոմեական սպայի ձախ կողմում ծերունու ուղեկիցներն էին (կանայք ծերունու մոտ էին, ասես կպած նրան): Նախկին դահիճը ծանր շնչելով, հևասպառ էր կանգնած, շոգից գլուխը թրջած, որովհետև գլուխը բաց էր, գռուզ, սպիտակախառն մազերով. – ՄԵՆՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՉԱՐԱԽԻՆԴ ԵՐԵՎԱԼՈՒ ՊԵՍ ԴԱՀԻՃՆ ԱՍԱՑ.– բայց անիմաստություն չի՞: Թվում է՝ մարդկանց մեջ չկա: Դիմացիր: Հենց մարդկանց մեջ է, ոչ թե անապատում:
ՄՈՏԻԿ ԷՐ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ, ԱՋԻՑ ԳԱՆԱՀԱՐՈՂԻ ԿՈՂՄԻՑ. ասաց.– Ես էլ հարվածներն թիվն եմ հաշվում, որ արդար լինի. երե՜ք, – գոռաց բարձրաձայն: – Հետո շրջվեց, նույն բարձր ձայնով ասաց հավաքվածներին.
– Բայց ոչ թե մատնում էի ինչ-որ բան, այլ աստվածների փլված արձաններն էի ցույց տալիս: Քավ լիցի. ես հռոմեական զինվորների, ամբոխի ուշադրությունն էի շեղում. որովհետև սատանան միշտ էլ ուրիշների հայացքով է նայում: Ինքը դեռ չեղածի ճշմարտությունը գիտի: Ես չէի ուզում, որ քեզ դատեն (դարձավ ծերունուն), պատիժը միշտ ինչ-որ մեկին առանձնացնում է՝ հենց լինելով համոզում այլ մարդկանց իրավացիությունը, որ մինչև պատիժը իրավացի չեն. – ինչպես ատյանն էր որոշում, թե այն երիտասարդը փլե՞լ է տաճարները: Կասկածից որոշեցին, որ փլել է. է, թող որոնեն: Իսկ քեզ (նորից ծերունուն մատնացուցելով) կարող է սպանեն, որովհետև մարդիկ միայն այդքանը կարող են անել: Նրանք հենց այդ՝ կասկածելու իրե՛նց մեղքն էին պատժելու, քանզի որևէ բանի համար մեղավոր են բոլոր նրանք, ովքեր այդ օրերում կան՝ ինչպես ասաց ցենտուրիոնը: Ախր այն, թե մարդը սիրո վրա է հենված, ոչ ոք չէր հասկանա. իբր քիչ են այս կյանքի չարչարանքները, հիմա էլ ահա այսպիսի մարմնով չարչարվենք: Ես չգիտեմ. թերևս շատ ավելին է մարդկային սիրո չարչարանքը թեկուզ մտքով, քան կյանքում, – դրա համար էլ չկա: Հասկացա այն թափառաշրջիկի ասածը՝ որ ճնճղուկը կանգնում էր աջ ձեռքին, հասկացա: Բայց չեմ կարող հենց հասկանալու չափով սիրել. (մատնացույց անելով ծերունուն) ծեր եմ, գոնե նրա պես մենակ:
Մինչ նա խոսում է, գանահարողները, ասես թաքուն, ծերունու ձեռքերն արձակել են. հիմա ծերունին սյունն է երկու ձեռքով բռնել: Շնչահատի պես մոտեցավ ուղեկից կանանց (դահիճը գոռաց՝ հի՜նգ), նրանց թիկունքում դարսված խուրջինների, կապոցների, մորթիների կույտից գտավ իրենը. դողացող ձեռքով հանեց մի հին գանգ, թևի տակ եկավ գանահարողների մոտ:
Կրկին շրջիկներ են թափառում՝ անտարբեր, մանր կենդանիներ քարշ տվող հրեաներ, երբեմն որևէ հարուստ առևտրական է հովանոցը ձեռքին ստրուկի ուղեկցությամբ քայլում՝ ասես մարդկանց տնտղելով, կտրուկ՝ ապրանքները: Շնիկը հովի ստվերում կծկվել, ննջում է: Առյուծներով վանդակապատ սայլերը գնացել են. շուկայի մնացորդ–ծախվելիքներն են ամայության վնգոցի պես շոգ վայում:
ԾԵՐՈՒՆԻՆ (տեսանելի – բաց տեղ գալով՝ ասում է արագ) . – Ահա կյանքը, որ հաճախ ոտքերիդ տակից է երևում, հաճախ՝ գլխիդ վերևից, թեկուզ միշտ շուրջն ենք մոռանում: Անծայրությունն այս է՝ նախ մարդու ուսերին, որ բուն կշիռն է տալիս մարդուն: Բայց՝ որտեղի՞ց է մարդու հայացքը. ոչ թևից, ոտքից կամ մեջքից: Ես գիտեմ, բայց մինչև օրս ո՞վ է վստահ, թե այն մարգարեն, որ կմախքացած ճաղատի հետ դեռ անապատից միացան մեզ, ո՞վ էր. այդքան էլ սրբակյաց, լուռ: Չարչարանքներից մոռացել եմ, բայց գիտեմ արդեն, որովհետև ոչինչ ծածուկ չի լինում: Նա չասաց, բայց մարդուն այսպես՝ լերկ գանգով էր տեսնում, առանց այլ մսակտորի, որ իրականում չկա. ԿԵՆԴԱՆԻ ՄԱՐԴՈՒՆ ՆԱՅԵԼԻՍ էլ տեսածը այս գանգն էր, որ ահա իրականությունն է անկասելի:
Ուղտապանը երկար պարանից բռնած՝ գլխիկոր, դանդաղ անցնում է ծակ կժերով ուղտը. ոչ թե փողոցը, գետինը, այլ ասես շոգ օդն է ջրում հեռվից բերվելու պատճառով դեղնականաչավուն գոլ ջրով: Դիմացից՝ պոզերից պարանով կապած, մի գյուղացի ցուլ է բերում վաճառելու. նա այսուայն կողմ է ընկնում ձգված պարանից, երբեմն մոտենալով ցուլին՝ ճիպտում է հայհոյախառն:
ԿՄԱԽՔԻ ՊԵՍ ՆԻՀԱՐ, ՃԱՂԱՏ ՄԱՐԴԸ (ասես առաջին անգամ ամբողջովին երևալով, կժի ջրից դիտմամբ թրջվելով՝ ուղեկիցներից հայտնվեց միայնակ: Մի պահ նայեց նախկին դահիճին, մոտը կանգնած ծերունուն, ԾԱՆՐ, ՎՍՏԱՀ, ՀԱՏՈՒ ԱՍԱՑ.– Իսկ եթե մարդիկ իրենց օրինակո՛վ գիտեն. հենց քեզ նման՝ որ դա՛ է կյանքը: Ինչո՞ւ եք հավատում թե՛ չտեսած Աստծուն, թե՛ այսկերպ կյանքին (մատնացուցելով ծերունու ձեռքի գանգը): Որևէ բան իմանալը մեկ օրվա համար չէ, - կին ունեցող շատերը կառարկեն, թե կյանքը կնոջ ամոթույքի սահմանով է ձեր առջև դրված, որովհետև այդ պահին են բոլոր կանայք ուզում, որ իրենց ամոթույքը տարողունակ, խորը լինի, որպեսզի տղամարդը ավարտուն տեղավորվի ինչպես կյանքում՝ իր երազներով ու ցանկություններով, ուր չկա իրականություն, բայց ինքն հենց իրականություն է: Կյանքի սահմանն են հուշում. քանի որ անդամը անմիջապես է թվացնում, թե կյանքն անսպառ է: (Առաջին խոսքերի հետ դեմքն ասես լցվում է. ճաղատին առայժմ աննկատելի մազեր են բուսնում): Անծայրության ողջ ճանապարհին ձեզ հետ էի, լսում ու տեսնում էի ձեզ, բայց… չկայիք. մեկ-մեկ էլ ինձ եք տեսնում, որ ձեզ համար միշտ կայի: Ինչի՞ն հավատալով անցաք այդ անծայրությունը, որ գիշեր էլ չէր առնում: Անպայման տեսնելու, թե ինչպես է որևէ դեմք այդ գանգը դառնում: Այդ ճանապարհը ինքնե՛րդ անցաք. հուշի մեջ բեկորներ պահելով էլ ահա երկրորդ անգամ եք ականատես: (Խոսելու ընթացքում արդեն լեցուն դեմքով է, այտոսկրերն են պնդվում–կարծրանում, դոնդողի նման ասես խլխլացող կաշին է արևածեծ, ընկույզի գույնի մագաղաթի նման պրկվում, հայացքն է դառնում ահեղ, շաղափող, գանգի նման մերկ՝ ամեն պահի ողջ շրջակայքն է տեսնում մանրուք առ մանրուք, –ջրցան ուղտին, մարդկանց դեմքերի խալերը, մորուքների քրտինքը … ևլն. հստակ է, անկարեկցանք: Միաժամանակ՝ հասակով բարձր է, բայց ոչ բարձրահասակ: Կողքինները աննկատելի ետ են քաշվում, որ նրա առաջին խոսքերի հետ վրա էին տվել):
– Ո՞վ ես դու, – ԶԱՐՀՈՒՐԱՆՔՈՎ ԱՍԱՑ ԳԼՈՒԽԸ ԽՈՒԶԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ.– Ո՞վ ես, որ այն մեկին նման էլ չես, քանզի շարունակ փոխվում ես: –Վուշե հագուստով, ականջաբլթակներից մեծ ոսկե ականջօղերով, մորուքները բարալիկ, խուզած՝ խաղալիքի պես երկու-երեք քրմեր մոտեցան՝ ակներևորեն որևէ խորհուրդ կռահելով. մռայլ են, անհանգիստ:
– Ես կռահել էի, – ասաց ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Եթե Աստված գիտի ասելիքն ասելու չափով՝ մարդն էլ գիտի. դու Նրան էիր ուղեկցում թաքուն, այլ տեսքով ծպտված, դրա համար էիր անտեսանելի, մեզ՝ երևալի: Բայց այդքանն էլ է մարդու ճանապարհ. թեկուզ ինքնակարեկցանքով անցանք, որովհետև լուռ էիր, իսկ անցած օրվա համար ոչ ոք երանի չի ասի: Ո՞ւմ ուսերին մնաց այդ անցած ճամփան ու օրը. թեկուզ ինչպես երեխայի առաջ՝ կա՛ն կյանքի բոլոր ճանապարհները, որ չեն ապրվում: Ապրելն է կյանքը: Մարդը մեկն է անցնում այդ բոլորից, իսկ որևէ անցած–ապրված այդ պատճառով չի ափսոսում, որովհետև չապրվածի նման է. դրա համար էլ ոչ ոք կյանքի երկու ճանապարհ չի անցնում: Գիտեմ՝ ով ես. գիտեմ, որովհետև ոչ թե ասված է որևէ աստծու խոսքով. այլ՝ որ դու մենակ չես թողել Նրան: Չես էլ թողնելու մի ամբողջ հավերժություն.– մարդասպան՝ մարդու բոլոր պահերն իմացող դահիճը գիտի կյանքո՛վ, որ, ահա, իմացության միակ ճանապարհն է: Իսկ մյուս՝ չապրված կյանքերը, ուրիշների բաժինն են. ես արդեն չեմ ուզում: Անանուն ուզածս՝ այն հրեայի պատմության ասած անմահությունն է: Բայց չեմ կարող առյուծի երախը մտնել, դեռ մենակ չեմ ես (հուզվում է, երեխայի պես թնկթնկում լուռ):
Նրա խոսելու հետ կմախքի պես նիհար մարդը արդեն հասակով է մեծանում, մկաններով, ոսկորներով: Հիմա շողշողուն հայացքով, ասես անբիծ, բարձր, ճենապակե թվացող աչքերով մեկն է՝ փարթամ, գեղեցիկ, երկար մազերով: Զգեստները ևս փոխվել են. վուշի նմանվող մի անանուն գործվածքով կտորից է, հրեական ճաշակով, բայց շողշողուն է հայելու պես՝ ինչ գույնի զգեստ հագիդ նայում ես, այդ նույն գույնի էլ հագուստդ երևում է: (Ցածր երաժշտություն – կարծեմ՝ Մոցարտինն է): Մյուսներին նայելիս է բարձր հասակով երևում՝ թեկուզ հողին պառկած դիմացինի. հարմարը շնիկն է: Նրա հայացքով հսկա է երևում. նա է միանգամից, կատաղի հաչում, փորձում վրան նետվել: Ձեռքի խոշոր, թևավոր երկրագունդը արևից շողշողում է անստվեր: Երբ հպանցիկ վրան է նայում, հայացքն առնելիս երկրագունդը ասես տեղ-տեղ կանաչավուն բոցերով պատվի, թեև թևերը մուգ-դարչնագույն են:
ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹՆ ԱՍՈՒՄ Է.– Իհարկե կռահեցիր: Իզուր չէ, որ այսքան տարի ինձ ես տենչացել կյանք որոնելիս (թեթևակի քմծիծաղով. ասես միայն նրա հետ խոսեր: Շարժումները նախապես դիմացինի ասելիքը իմացող էին, որովհետև հասկանում է բոլոր լսվող լեզուները, միշտ նախապես իմացող՝ կռահում բոլորի մտքերը, չորության չափ արժանապատիվ է): Որևէ ինքնակեղեքող սրբի տեսիլք չէ, որ ըստ այդ մեկի պատկերացման լինեի, բայց ընդհանրական տեսիլքը դրամն է՝ ոսկորե, փայտե, արծաթե, ոսկե. իրականում կյանքով հատուցվող տեսիլք, որ իրականություն է, բայց՝ նյութական, համարյա շոշափելի– չի՞ երևում մարդու անզորությունը ճշմարտություն որոնելիս: Ի՛նքն է. բայց փողի նման այնպիսի տեսքով, որ այդքան մտքով ընկալվի, թե չէ անծայրության մեջ թափառող քամի կլինեի, որ եղավ ու չկա: Հենց գոնե ձեր հուշերին հասնելս է պետք, որ հիմա այստեղ լինեմ: Անհանգստացնողը ապագան է, մարդու երազը, որ Աստծո ճամփան է փորձելու ծռել: Մարդը ոչ մի փակ օր չունի. բայց մարդն է դատապարտվածի պես բոլոր օրերը բաց ապրում. ահա յոթ օր ինձ հետ մի ողջ խումբ փորձեցին բաց ապրել անծայրության, անիմաստության մեջ: Միայն գիշերը՝ կրկին կարծելով, թաքուն կամ ուրիշի կնոջը գողացան պառկելու համար. դեռևս դրանից են մարդու բաց օրերը փակ թվում:
(Նույնիսկ շուկայում ձայնը լսվում է՝ ասես այնտեղ խոսի, ամեն մեկի հետ առանձին, կարմիր, կրքոտ, թեև ձայնը հավասար է սկզբից վերջ):
– Ուղեկցելով ձեզ ու Նրան՝ առանց բառի հենց դա ասացի, թեև իմ բառերը որևէ հիշողության մեջ չեն մնում, – բառով՝ Նա ասաց, թե կյանքը սիրո վրա է հենված. ժամանակ, որ ապրեցիք անպոկելի: Ես ընդամենը մենության հույսն էի մեռյալին տալիս, որ, ինչպես ես՝ չերևա: Դրանից գիտեք, որ այդ հույսը ահա կա ու չեք հավատում, որ կա, – այդ պատճառով աշխարհը բոլոր ժամանակներով միաժամանակ տեսանելի չէ մարդուն: (Ձայնի հետ ոչ բարձր լսելի է դառնում երաժշտությունը. ասես բխում է բոլոր իրերից, հողից, ծառերից):
Խորհրդավորը ցրվեց մի հին իմացությամբ՝ հանգիստ, լարված, սառն էին նայում:
Դեռ անձայն կակազելով՝ ԾԵՐՈՒՆԻՆ ՄԵՋ ՄՏԱՎ, համարձակվելով խոսել երգիծախառն.
– Զվարճանք չէ, որ տեսնում ենք՝ եթե դու ես եկել սովորական ու մարդկային տրամաբանությամբ. որովհետև ամեն մի անհայտության առաջ կրկին ու միայն մարդկային է մարդու հարցը: Անգամ պատասխանները կյանքում ունենք ամեն պահ՝ որով և կյանքն է ամբողջական, – դրա համար էլ չեմ հարցնի: Բայց երբ դեռ մարդուց անհայտ էիր, մեկը հարցրեց՝ կյանքի ունեցվածքից ո՞րն է շատ՝ հավա՞տը Աստծու համար, թե՞ անիմաստությունը քեզ համար. ահա հարցս: Մյուսը, թե՝ իսկ ո՞ր երևակայության վրա ես դու միշտ լինում, քանի որ իսկապես դու ես, – քանի դեռ չեն երևացել բորտներ, ի ծնե հաշմանդամներ, ուրուկներ:
Ձիարշավարանի սյունազարդ մուտքի մոտ կանգնած են. արևի դանդաղ թեքվելու պահն անգամ զգայելի է՝ ասես գոլ ամանի մեջ շոգն է շուռումուռ գալիս: Անշարժը մարդիկ են, որ շնչելն անգամ մոռացել են. ակամա մի հրաշքի են սպասում, որ լինելու է շոգի հանդարտությունից, շրջակա անապատ գետնից, այդ անսովոր թվացող ժամանակից, մարդկանցից, այս ու այնտեղ տնկված փոշոտ, խղճուկ ծառերից, տաճարների միանգամյա փլատակներից, որ արևից ավելի սահմռկեցուցիչ են երևում, սպիի նման, որովհետև տեղ-տեղ սալահատակ էր գետինը:
ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ ՆՈՐԻՑ ԱՍԱՑ (ձայնն այնպես էր, որ ասես մի անգամ ասածն է նորից ասում. հարթ, ավարտուն, վստահ) . – Մարդուն է առայժմ թվում, թե ինչ-որ կարևոր նպատակներ կան, դրանց համար է ապրում, ոչ կյանքի: Կարծելով, թե ինքն ավելի խելացի է, քան կյանքը: Նույնպես և չգիտի, թե ինչու է մեռնում՝ երբ կրկին վստահ է, որ խելացիորեն-խորամանկորեն նպատակները կատարեց: Ոչ մի նպատակ կյանքի անդունդին կամ կյանքի առաստաղին չի հասնում. մարդը միշտ անմիաստության ոլորտում է, որ ինքն է կազմակերպել. Աստծուց հետո ինչ-որ բան պիտի՞ անի, որ միայն իրենը լինի: Ահա՝ եթե կյանքը հանում ես, կղզիների նման մնում են փաստի-անասունի կողոսկրերի պես ցցված այդ նպատակները, որ այնքան չնչին են, որ տեսնելով՝ մարդը համարձակվում է կարծել, թե այդ տխմար նպատակներով կյանքին խաբեց, – դրա համար էլ ահա □ապրում եմ□ այդ նպատակների հույսի վրա. մշտական տեղս անիմաստությունն է՝ մարդուն հասանելի սարսափը: Թեկուզ արդեն պիտի կռահեիք, բայց ահա ասացի՛:
Բարձր, հպարտ ուսերին հանկարծակի ու իր այդպիսի ներկայությամբ տրամաբանված, կարմիր, ալեծուփ, ոսկեթելով շրջակարված, անընդգրկելի թիկնոց է հայտնվում (թերևս՝ որ ծածկի անիմաստության սարսափը), որ բույրի նման տարածվում է առարկաները, մարդկանց արտացոլող նրա զգեստներից: Թևավոր երկրագունդը իր չորս թևերով թևածելով՝ դանդաղ, անձայն գնում–լուծվում է դեղնակարմիր, ցածր հորիզոնին: Երաժշտությունն ուժեղանում է. շարունակ նույնն է, այնքան ուժեղ, որ հրեաների, հույների նվագարանների ձայները չեն լսվում, թեև ընդհատուն նվագում են: Նա ասես կա ամբողջական, բայց ընկալելի ոչ իր հզորությամբ, տեսանելի-տձև-արտառոց պատկերացումներով շրջանակված. իր մարդկային տեսքից է անիմանալի–ահավոր–անհայտ, անակնկալ, բայց՝ մարդու պես, ում համար ոչ մի նշանակություն չունի շրջակայքը, մարդիկ: Ձայնը կայտառ է, ինչպես գլուխը սափրած ծերունունը, բառ-բառ անակնկալ, հատու, ասելիքը լրիվ՝ թե՛ առջևից, թե՛ ետևից. լռության խավ չունի, ապակու պես երևալի՝ կտրող-փակող ասելիք է:
– Կռահում էի, որ նա պիտի լիներ. կռահում էի ողջ ճանապարհին, – ԼՍԵԼԻ ՄՐՄՆՋԱՑ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Մեկ է ժամանակը՝ թե՛ այստեղ, թե՛ այնտեղ. նույն չափով է շարժվում, նույն արագությամբ, որ միայն ԼԻՆԵԼԻ Է: Ինչպես դատապարտյալի ոգի, որ ժամանակ չի ճանաչում:
Եղած արդեն փոքր ամբոխը ճեղքելով՝ հայտնվում է մի ՏԱՐԻՔՈՎ ՀՐԵԱ. մոտ 45 տարեկան, ճպռոտ, կարմրած աչքերով, փնթի զգեստներով, ասես մի ոտքից կաղ մեկը, որ ջղային է, տաք-տաք վեճը գլխում: Ուսին-վզին՝ շատ երևացող մի տեղ, որ հետո է բացվում, թարախոտ-շարավոտ մի խոշոր պալար կա: Լսվում է երեխայի լաց. ՀՐԵԱՆ ՔՐՏՆՄԽԱԾ ԱՍՈՒՄ Է երեխայի լացով ողողված, արցունքները սրբելով.
– Ահա. մեռա՛վ: Կենդանացրու՛, թե կարող ես (նրա ետևից լրիվ սև հագած նույն տարիքի մի կին է հուշիկ մոտենում՝ մինչ հրեան ուսից իջեցնում է նախշավոր, հին կարպետով փաթաթվածը, որ մի կնոջ դիակ է): – Կենդանացրո՛ւ նրան. համարյա վազելով եմ բերել. աղջիկս է, որ օձի խայթելուց մահացավ: Հիմա նա այլևս չի կարող ինձ սիրել (հեկեկում է, – 4-5 ամսական երեխան բարձր, ասես ոչինչ չտեսնելով՝ միայն լացում է, բաց թաթիկները շարժելով):
– Ասացին՝ մարգարե է եկել. վազելով բերեցի: – Տաքացած, հապճեպ, հևասպառ ԱՍՈՒՄ Է ՀՐԵԱՆ: –Նոր մահացավ, դեռ տաք է: Աղաչում եմ՝ կենդանացրո՛ւ նրան (տղամարդկային կոպիտ հեկեկոցով՝ ուսերն են ցնցվում, հետո ձայնով լալիս է: (Կեսօրվա այդ անծառ շոգին լացն ասես դղրդում է):
Ավելի երեխայի լացից՝ մարդիկ շարժվում են. վազքով կանայք են մոտենում: Թափառաշրջիկների նախկին խմբից մի կին կավե բաժակով ջուր է բերում, տալիս նախկին դահիճին, որ նոր եկած հրեային տա: Սա ջուրը վերցնելով մեխանիկորեն, մոտեցնելով բերանին՝ ջուրը թափթփում, չի կարողանում լարումից խմել. ավելի է լալիս, ակամա նայելով կանանց, նրանց կարեկցալից իրարանցումին:
Պալարը շոգից բացվել, շարավը հոսում է դանդաղ: Երեխային կանայք մի պահ լռեցնում են՝ ահաբեկ նայելով Աներևույթին: Նա, ասես, ոչինչ չի նկատում. ապակե աչքերով նայում է՝ իր մտորումներում, բայց առերևույթ սպասելով, որ լռեն:
Հպարտ, այլևս անմարդկային ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.
–Մարդու նման ու մարդու հետ մի անգամ ահա անցա ճանապարհը, որ երկնային կամ անդնդային չէ: Իմ հավերժությունից մարդկային յոթ օր ու գիշեր վատնեցի անծայրությունը մարդու հետ ճանաչելով, որովհետև անլինելի իրականությունում ոչ ոք չգիտի՝ ամենակարող ու եղյա՞լ է Աստված, թե՞ հոծ մի հատվածն է անիմաստության: Բայց գիտեի, որ մարդն է իր իմացությամբ ինձ հասնելու.– այդ իմացումից դեմքս արևահարվեց: Ճնճղուկը պատահաբար չկանգնեց նրա աջ ձեռքին՝ դա էլ ես էի նախատեսել. խնդիրը միտքն էր, որ ասաց, – գոյության երրորդ երկինքը. այդ սիրուց դեռևս ոչ ոք ոչինչ չի հասկանում: Նա նորից է ուզում այն կյանքը, որ կար մինչև Օձը: Ահա՝ անհետացել, միայնակ իր իմացությամբ գնում է դեռ անծայրությունից ու մարդուց, որ նույնն են: Դիմացը մարդու ճակատագիր է՝ որ պիտի անցնի, բայց՝ մնա մարդկանց արարքներով (երեք քուրմը դողում են. ոսկե ականջօղերը ցնցվում են: Արդեն կեսօրն անցել է, շոգ է, մոտիկ մի քանի ծառերի տերևները թոշնել-կախվել են ինչպես ցրտից սառած, լռությունն ասես խեղդում է՝ մանուկն այլևս չի լացում, ասես ղունղունում է: Ամեն մեկին թվում է, թե հենց իր ականջին, միայն ի՛ր համար է Աներևույթը շշնջում այդ խոսքերը: Հանկարծակի թափով հեծյալներ են անցնում փողոցով. աղմուկով, փոշին բարձրացնելով, միայն որից լացող հրեան լռում է, ակամա ու տարօրինակ նայում խոսողին. ասես հասկացավ, թե ո՛վ է իրենց հետ: Նրա սևազգեստ կինն է հիմա փորձում կանացիորեն ճչալ, բայց ակամա լռում, կրկին անմռունչ չոքում է. դիակի կողքին կանացիորեն սգատեր՝ ծնկներին էր, հիմա լուռ, աղաչական նստում է իր իսկ ոտքերին, ասես փլվում անմռունչ, որից վերսկսում են ամուսնու հեկեկոցները, ցնցումները):
– Բայց, – ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ, ասես մի այլ տեղից շարունակելով: – Բայց իր համար խնդի՞ր է այդ ճակատագրին անցնելու և իբրև Աստվածորդի երևալու իմաստը, քանզի շատերն են իբրև Աստված երևացել: Աստված այդպիսին չէր. հենց մարդու ճակատագիր նա չընտրեց, թեև մնացյալ բոլորը ուներ. բազմապատկվեց բոլոր ազգերի պատկերացումներում ու սպասումներում, բայց մնաց Ինքը՝ նույնիսկ նախապես դառնալով բոլոր կենդանիները՝ կով ու օձ: (Ձայնը կրկին հատու է: Բայց ինքը պարտվածի հոգնությամբ է բառերի միջև լռում: Դրանից կանայք՝ հատկապես դեռ բաց մեկնված դիակին նայելով՝ լացում են, ողբասացի նման երբեմն կուրծքները ծեծում: Երաժշտությունը բարձր, խլացուցիչ չէ, այլ հնչյուններն են առանձին-առանձին, հստակ, ասես պողպատե գետնին գլորվող արծաթե հատիկներ:
ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ (մոտենալով հրեային ու կնոջը) . – Ձեր մեռելը այստեղից վերցրեք: Չի՞ երևում, որ կենդանացնել կարող է նա, ով ծնել է: Թարախդ էլ մաքրի՛ր. երեխան այս շոգին մեղք է, նրան գոնե խղճա:
Նույն կերպ փաթաթած դիակն ուսին առնելով լուռումունջ՝՝ հրեան սայթաքուն քայլերով շարժվում է. կինը խուլումունջ, երեխային գրկելուց՝ խոնարհ, գլխիկոր, մարդ առ մարդ մի պահ կանգնելով՝ հեծկլտալով հետևում է նրան: ՀՐԵԱՆ ուզում է լսել. հատկապես շուկայում արդեն դիակն իջեցնում, ետ նայելով է արևի տակ կանգնած լսում. կինը երեխան գրկին, նույն բաց շոգում կողքին սպասում է՝ երեխային էլ գրկում չնկատելով, հայացքը հրեային՝ ագահ լսելով:
ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.– Ճակատագրին պատրաստելու համար մի քանի հարց տվեցի նրան, որովհետև ավելի մոտ եմ երկնքին ու անդունդին: Հող է թվում այն գետինը, որի վրա մարդն է ապրում. կյանքը հողի վրա, մահը հողի վրա: Երբեք ՄԱՐԴԸ չի հասնում անդունդին, ուր ճշմարտությունն է, կամ երկնքին՝ ուր ազատությունն է: Իսկ ինչպե՞ս իմանա ճշմարտությունը: Թվում է՝ արդեն գիտի, որ փողն է, դրամը, որի նշանով իր վրա անսահման ժամանակն է բաշխում, – դրա համար էլ ասաց՝ Սերը, որ կյանքի ու անդունդի միջև է: Մարդկային դեմքերով քառաթև հինգ թռչուն են թևածում կյանքի ոլորտը պահելու համար. դրա համար էլ կարող էր թվալ, թե ապրելի է սերը մերձավորի հանդեպ: Ճնճղուկի գալուստը հենց դա էր հուշում, եղած ու լինելիք մարդկանց կին կամ տղամարդ ցանկանալը: Հողին անգամ երերուն քայլող մարդը դարեր ու կերպարանափոխություններ է վատնելու՝ մինչև հասնի Սիրո ոլորտ. դրա առաջին խոչընդոտն է սեռը, – որ ցանկություն է հուշում կնոջ կամ տղամարդու հանդեպ, այսօր՝ կինը, որ կրքի չափով ակամա խաբելով՝ հանգցնում է Սիրո հնարավոր թռիչքը (այս պահին հեռվում, հորիզոնի արդեն կարմրակապույտ ֆոնին անցանկություն, որոշակի աննպատակ թևածում է քառաթև երկրագունդը՝ ասես անորոշ պատկերների քարտեզ՝ շուռումուռ գալիս, ցույց տալով Ավետյաց երկրի ահեղ կանաչը. թևավոր երկրագնդի կանաչ գույնն այդտեղից էր, հիմա՝ անշարժ կայծակի նման, աչք ծակելով):
Արդեն միանգամից, բայց ընթացքում ևս հատիկ-հատիկ գալով՝ կրկին մարդիկ են հավաքվել, հիմա շատ են. գույնզգույն, տարբերդեմք, ասես բաց սիրտ՝ սրտի նման բաբախող, թվում է՝ բաց մարմիններով: Հռոմեացի զինվորներ չեն երևում. չի երևացել ինչպես՝ բայց անհետացել են ամբոխի շատությունից, հենց մերկությունից: Շոգից օդի թափահարման հետ՝ ասես թաքուն քամի ունի, մայրամուտի նման երբեմն հորիզոնը ծածկելով նրա թիկնոցն է փռփռում: Անծայրածիր է, ասես միայն մարդկանց վրա փռփռալով, – դրա համար էլ միայն եղածներն են եղածներին մերկ թվում (երևում):
Ամբոխին արդեն խառնված՝ հրեաներ էին եկել մեծ խմբով, որ հինգ օր առաջվա հոտած, շոգից խարխլված քաղաքից դուրս նետված մի դիակ կրկին քարկոծեն. մահով չէին հանգստացել (չիմանալով, թե ով է եկել, նրանց թարմ, վրեժխնդիր շշուկներն ու փսփսոցներն են լսվում): Ընթացքում մի հին վեճ են շարունակում, որովհետև մոտեցել է արարքի պահը. վեճը լսելի է, բայց ասես թաքուն, մարդկանց մեջ կորած ձայներ.
Ա ՁԱՅՆ.– Իր մահով էլ չհանգստացրեց, զարկե՛ք, թող հուշն անգամ վերանա:
Բ ՁԱՅՆ.– Իսկ մարդ ե՞րբ է մեռնում. իհարկե՝ շունչը տալուց երեք օր հետո, – զարկե՛ք, թող սատկի:
Գ ՁԱՅՆ.– Հա. դրանից է, որ երեք օր էլ ցավն զգում է, – նրա ցավը մի պահով քիչ է. թող երկար զգա ու կրկին:
ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ (ասես ձանձրացած, զզված. լինելիքը նախապես իմանալով) .– Մի՞թե անմահության հույսն էլ եք քարկոծում, - բայց մարդու վերջը վերջին շունչն է: Եթե չունի՝ ուրեմն՝ վերջ, էլ մարդը չկա, պետք չի դիակը չարչարել, – ճիշտ չե՞մ ասում: Թե՞ վրեժներդ դեռ չի հագեցել. հասկացեք՝ ո՛վ կա այստեղ, երևի պետք չի դիակը տանջել (ժպտում է դողդոջուն):
– Ո՛չ, – կատաղի ասում է ՄԻ ԱՅԼ ՀՐԵԱ մնացյալներին խառնվելով.– Դու չգիտես, թե ինչ է արել. մանկանը մորթել, երեք օր ու գիշեր մաս-մաս կերել է, – ինքը հենց այդպես պատմեց: Անօրենք մեկն էր, Ղևտացոց տոհմից, որ կյանքի անիմաստությանն էր հավատում. դու կմոռանայի՞ր (ասաց ճչալով, կատաղի):
Հանկարծ գալարվելով՝ անապատից ուղեկից կանանցից երիտասարդը թույլ ճչաց, ընկավ: Ոմանք շուռ եկան, կրկին ուղղվեցին. □Ախր հղի էր. ճանապարհին ու արևին չդիմացավ□, – միմյանց հանգստացնելու համար, ասես շոգ բռնած խավոտ ձայնով ԱՍԱՑ ՄԵԿԸ. նրա ձայնը ոչ թե լսվեց, այլ միանգամից բոլորն իմացան: – Տեսա՞ք, – նախատինքի պես ԱՍԱՑ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ: – Աշխարհում ինչ լինում է մարդու հետ, մարմինը հենց դա է երևացնում. թաքուն ոչինչ չկա թե՛ մսի, թե՛ հոգու վրա: Մարմինը երևացնելու համար է. ահա հիմա նա էլ մարմին չունի (դարձավ քարկոծելու եկած հրեաներին), անիմաստ տեղին քարկոծե՛ք. ո՞ւր կհասնի:
Ոչ պարելով. հենց այդ պահին էլ այս ու այն կողմից կրկին հայտնվեցին թզուկները՝ ակրոբատիկ շարժումներ անելով:
Հրեաների ջղային խումբը դանդաղ, հում մսակտորի պես պոկվելով ավելի մեծ մսակտորից` փոքր-ինչ հեռու քաշվեց. իրար մեջ դեռ ցածր գոռգոռում էին:
ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ ԿՐԿԻՆ.– Հողի վրայով ընթացող իմ ճանապարհն ավարտվեց. այդքան էի հողի վրա մենակ: Նրան արձակեցի, որովհետև իր քառասուն օրվա կյանքով վճարեց. հենց արևի, գիշերվա ու ցերեկվա համար, թեկուզ մարդը դրանց համար էլ է վճարում. Նա վճարեց այդ օրերի թախիծով, դրսի մարդկանց աղոթքներով, սպասումներով. լսելուց անգամ երերում էի, չհաշված մարդկային կասկածները (բոլորը ժպտում են, ինքը՝ ոչ. սկզբի նման անզգացմունք է), թեև ձեզանից սակավ են նրանք, որոնց ոչ թե Աստված, այլ մարդն է հորինել: Այսուհետ կհայտնվեմ հենց կասկածների պահին, բայց՝ իբրև ճշմարտություն: Իմ ասածը ոչ ոք չի անելու: Այդ չարարքներից կենսագրություն հավաքելով Նրա համար, որպեսզի մարդու մտքի չափով երևա մարդկանց, – քանզի բոլոր գալիքներն են Նրա մեջ: Հրաշալի է լինելը հենց կասկածների վրա, որովհետև իմաստս ավելին է, քան ես՝ առայժմ մարդու տված իմաստով:
Հրհրելով, առանց հրմշտոցի՝ ծանր անցնելով – առանձին երևալու գալով՝ ՆԱԽԿԻՆ ԴԱՀԻՃԸ ՄՈՏԵՑԱՎ – ԱՍԱՑ. – Բայց նա ոչ թե քեզ, այլ մեզ համար է եկել. Նրա կարիքը մա՛րդն ունի: Նահապետներից գիտենք, որ սերը մարդու համար է, ոչ քեզ, որովհետև բոլոր չափերից մեծը՝ հրեշտակին դատողը, մա՛րդն է:
(նրան բոլորովին չլսելով) ԱՅԼԵՎՍ ՈՂՈՂՈՒՆ ՁԱՅՆՈՎ ԱՍՈՒՄ Է ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ.– Իսկ մի՞թե մարդը կարող է սերն ապրել: Մարդիկ լուռ են. այստեղ են պատրանքներն ավելի շատ, քան կյանքը: Աստծո դեպքում է հակառակը: Ահա՝ մտքով Սերը գիտի, բայց խնդիրը հենց կյանքո՛վ ապրելն է, – քա՞նի սրբակյացներ փորձեցին, անշուշտ՝ կնոջով գայթակղվեցին կամ իբրև ավելորդություն՝ վրան չարացան: Դա դեռ չի՞ նշանակում, որ վախից առանձին-առանձին մտածեցին, որ ահա սիրում են, բայց ասացին Աստծուն խաբելու համար, երբեմն հեշտանքի կին ճարեցին, թվացնելով, թե միայն իրենց ԵՐԿՈՒՍԻ՜ՆՆ է (արհամարհանքը ծռմռում է լսողներին) . Սերը, որովհետև երկրագնդի առողջությունը հենց մահն է: անգամ կյանքն ուրացան իրենցից էլ թաքուն՝ առերևույթ խաբելով հենց կյանքին ևս: Չխաբեցին միայն մահվանը, այդ զգոն պահակին, ում կվաներ միայն Սերը: Դեպքեր եղան՝ նպատակները կատարած-հանգստացած մահացան արդարակյաց, այնինչ սիրելիս չպիտի մահանային, որովհետև հողը Սերն ապրածից մահ չի ընդունում, կյանքը մահ չի ընդունում, սերը, ահա, մահի անունն անգամ չի լսել: Հենց կյանքից ու խաբկանքային սիրուց մահացան, հողի մեջ պառկեցին, որ մարդուց ամեն ինչ է ընդունում: Տեսա՞ք ինչքան են իրարից հեռու սերն ու կյանքը.– հազարավոր դարերի ճամփա պիտի անցնի օրվա վրա հենված մարդը, որ թռչունի պես դառնա, բայց կարծում է՝ նրան էլ է ղեկավարում: Փորձության ի՞նչ քառասուն օր էր նրա համար այս ժամանակը, որ ԱՊՐԵ՜Ց (ընդգծելու համար երկարացնում է) . գոնե մարդկային մենությունը, եզակիությունը տեսավ, մարդու համար Սերը հուսաց–ապրեց: Անծայրությունն անցաք, բայց ոչ կյանքը տեսաք, ոչ սերը, այլ ավելի արագ դեպի մահը վազեցիք: Որովհետև Մարդը երկրի կեղևի վրա է ապրում, նարնջի պես մաշված այդ կեղևը կլպելիս, նախ մարդն է մահանում, երկիրը դրանով է փոխվում հաջորդ սերնդի համար:
– Ասա՛, – մատը տնկելով գլուխը սափրած ծերունու կողմը, առանց նրան նայելու՝ ԱՍԱՑ ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ հրաման տալու պես:
Տեսարանը հենց աչքի առաջ էլ վերափոխվում է, տարբերությունները աննշան են, շատերն ընթացքում դիրքերը փոխել, հոգնած կանգնել են: Աներևույթն է առանց թիկնոցի, նախկին տեսքով, որ չի էլ նկատում. նիհարում է այտերից, աննկատելի ճաղատանում: Դառնում է կմախքացած, հոգնատանջ մեկը, որ ակամա ստվեր է ուզում. դեռ քայլել-խոսելիս են թիկնոցն ու հայելանման զգեստները անհետացել: Արդեն զով է, ավելի է հստակված տեսանելիությունը՝ կորած մանր իրերը այդ ժամին են գտնվում:
ԳԼՈՒԽԸ ՍԱՓՐԱԾ ԾԵՐՈՒՆԻՆ՝ թողնելով հրեական քահանային մրմնջալիս, թույլ փղձկալով, ոտքից կարկամելով առաջ է գալիս, դերասանավարի, բայց անկեղծ, անմիջական երեխայի ձայնով ասում է տխուր.–
Լինե՞լ, թե չլինել – ա՛յս է խնդիրը.
Ահա կգան դերասաններն աշխարհի,
Որ մարդկային տիեզերքի միտքն են բերում,
Կրքերն անհագուրդ երկրաշարժերի,
Թախիծը՝ ծերացնող անթիվ դարերի,
(չի համբերում, հանկարծակի, հապճեպ ասում է. կրկին հայտնվում են հինգ-վեց թզուկ) .
– Բայց տարիներ շարունակ լսող մեկն էի որոնում աշխարհով մեկ. դերասան դարձա՝ բայց միայն դերասանին էին լսում, կրկին մարդը չկար, խեղկատակ դարձա եգիպտական թագավորազնի մոտ, անծայրության թափառող այստեղ. ես ինքս էի ինձ լսում: Սա՞ պիտի լսեր (մատնացույց անելով կմախքացած, ճաղատ ծերունուն) . բայց նույնիսկ նա էր շարունակ զբաղված.– կյանքում ո՞վ է լսում մարդուն, որ ակամա դատ է ուզում: Դրանից էլ անծայրությունն ընտրեցի, որ տարածություն չէ, երբեմ թվում է՝ տիեզերքն է, ուր մարդ չի լինում, որովհետև կյանք ու մահ չկա՝ անծայրությունն է լսելու մարդուն, ո՛չ կյանքը, ո՛չ մահը, քանզի ձևերը բազմազան են, շփոթեցնող: Արդեն ոչինչ չունեմ ասելու (չոր հեկեկում է), դերասանի պես ուրիշի փոխարեն եմ խոսում, որովհետև այլևս ոչինչ չեմ ուզում: Տեսել եմ աշխարհն իր կենսագրությամբ, ազգեր հայտնի ու անհայտ. հիշելի միակը հենց անծայրությունն է, որ դեռ հպարտ ուղեկից է (անլաց, չոր փղձկում է կարճ, շուրթերը մաքրում): Հավերժությո՞ւնը. ահա նա (անորոշ մատնացուցելով մի անցյալի, որ տեսանելի-իրականի պես ասես եղավ ու անվերջ կա քահանայի պատմածում, բոլորի աչքի առաջ) ահա նա ճամփա ընկավ հավերժության ծալքերով թափառելու, որ նույն անծայրությունն է կրկին: – Ճամփան պիտի հենց այդ պահից սկսեր, որ ժամանակ չառներ. կերպարանափոխվելով ու կերպարանափոխվելով կհասնի հավերժության: Գիտեք ուրիշները այլ տեղի՞ց են ճամփա ընկել: Կյանքն ահա սահմանափակված է միայն մարդու կերպով. նա գնաց առայժմ մենակ՝ ինչպես գերեզման իջնողը, - որտե՞ղ է այդ համարձակությունը, որին ոչ ոք չի լսի: (Քահանան մոտենում է մի գավաթ ջուր տալու, որ նա խմում է հապճեպ, թափթփելով, ագահ. քահանան հոգատար կանգնում է սպասելով մինչև խմի՝ ձեռքը ծերունու ուսին: ԵԳԻՊՏԱՑԻ ԹԱՓԱՌԱԿԱՆՆ Է ՎԱԶՈՒՄ, ձեռքին խնձոր. Ծամիր, – ասում է, – քեզ այս հյութն է պետք, ոչ խնձորը. նա բույրի իր խաղաղությամբ կհանդարտեցնի):
– Վերքի նման բացված այս մենությո՜ւնը, որ սատանայով էլ չի հագենում: – ԳՈՌՈՒՄ Է ԾԵՐՈՒՆԻՆ ԿԱԿԱԶԵԼՈՎ, ձեռքի կիսատ գավաթի ջուրը խոսելու ռիթմով – խոսքի պոռթկումով թափթփելով. ասես ձեռքն է խոսում, ու ջուրը թափթփվում Է: Կանայք, այլ մարդիկ ահաբեկված նայում են անշարժ, փոքր-ինչ իրար խառնվածը հռոմեացի զինվորներն են, որ փութկոտ գնում-գալիս են ամբոխի ու շոգի մեջ (նրանց գույնը հիմնականում կարմիր է, արդեն լրիվ զրահներով են, սրերն ու նիզակները՝ պսպղուն, մաքուր. զգացվում է, որ շոգին հանգստացել են որևէ ստվերոտ սենյակում):
Իր նախկին տեղում՝ սյունասրահի սյունի մոտ, ՆԱԽԿԻՆ ԶԳԵՍՏՆԵՐՈՎ ՀԱՅՏՆՎԱԾ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՍՊԱՆ բարձր, խռպոտ ասում է.– Այսօր՝ վե՛րջ. խաղերը կլինեն առավոտյան, որ օրը մարդուց շուտ չավարտվի:
